Elomboluilo Liolondaka Vimue Viembimbiliya
A B D E F H I K L M N O P S T U V W Y
A
Akaya.
Onduko eyi Vovisonehua vio Helasi yi tiamisiwila kolupale luo ko Roma kombuelo yo ko Helasi okuti ombala yayo ko Korindo. Volupale luo Akaya mua kongelele olonepa viosi vio ko Peloponeso kuenda ocakati cocifuka co Helasi.—Ovl 18:12.
Akuenje va Soma.
Ocimunga casualali vo ko Roma va nõliwile oco va linge olondavululi kuviali wo Roma. Akuenje vaco va kuatele unene kopulitika woku kuatisa, ale oku nyõla uviali umue.—Flp 1:13.
Amene.
“Ci lingiwe,” ale “oco muẽle.” Ondaka eyi ya tunda kondaka yikuavo okuti kelimi lio Heveru aman, yi lomboloka okuti “ca koleliwa.” Ondaka “Amene” ya enda oku tukuiwa poku tava ohuminyo yimue, ohutililo, ale ondaka yimue. Kelivulu Liesituluilo ondaka yaco yi tiamisiwila ku Yesu ndonduko yesumbilo.—Esn 27:26; 1As 16:36; Rom 1:25; Esit 3:14.
Antikristu.
Ondaka eyi kelimi lio Helasi yi kuete alomboloko avali. Oyo yi lomboloka unyali wa Kristu. Yi lombolokavo Kristu yesanda, ale una o likapa pomangu ya Kristu. Omanu vosi, ovisoko, ale ovimunga va litukula lesanda okuti olonumiwa via Kristu, haivo va litukula okuti va Mesiya, pole, va suvuka Kristu kuenda olondonge viaye, citava okuti va tukuiwavo va antikristu.—1Yo 2:22.
Apako atete.
Apako atete kotembo yoku ungula; onima yatete ale onima yocina cimue. Yehova wa handelekele ofeka ya va Isareli oku lumba kokuaye apako atete, ci kale omunu, ocinyama, ale apako o posi. Va Isareli va enda oku lumba ku Suku apako atete Kocipito Colombolo ka vi Kuete Etumbisa kuenda ko Pendekoste. Ondaka ‘apako atete’ vupopi wocindekaise yi tiamisiwila ku Kristu kuenda olondonge viaye olombuavekua.—1Ko 15:23; Ate 15:21; Olo 3:9; Esit 14:4.
Aramaiku.
Elimi limue lia li setahãla naito lelimi lio Heveru, okuti a kuete o abesendaliu yimuamue. Tete va Arameu ovo va enda oku vangula elimi liaco, pole, vokuenda kuotembo lia fetika oku popiwavo kolofeka vialua poku linga olomĩlu kuenda lia kala elimi lioku sapela pokati kuviali wo Asuria lo Bavulono. Lieya oku kala elimi lia velapo Kuviali wo Persia. (Eser 4:7) Olonepa vimue vielivulu lia Esera, Yeremiya kuenda Daniele via sonehiwa kelimi lio Aramaiku. Ovisonehua vio Helasi via tukulavo olondaka vimue vio Aramaiku.—Eser 4:8–6:18; 7:12-26; Yer 10:11; Dan 2:4b–7:28; Mar 14:36; Ovl 9:36.
Areopago.
Omunda yimue ya lepa ko Atenai, konano yo Acropole. Ya kalavo onduko yombonge (ekanga) kua lingawaile olonjango. Olonoño vimue via va Epikuru la va Stoiku va ambata Paulu ko Areopago oco a lombolole ovina viatiamẽla kekolelo liaye.—Ovl 17:19.
Aselgeia.—
Tala UMBONDO.
Asia.
Vovisonehua vio Helasi, onduko yolupale lumue luo ko Roma okuti koloneke vilo mua kongela ombuelo yofeka yo Turkiya kuenda ovifuka vimue ndeci o Samo kuenda o Patmo. Ombala yaco ya kala o Efeso.—Ovl 20:16; Esit 1:4.
B
Baale.
Osuku yimue ya va Kanana ya tendiwile okuti muẽle a ilu, ukuakueca ombela kuenda uyali. Onduko “Baale” ya tiamisiwililevo kolosuku vi sule pocitumãlo. Kelimi lio Heveru onduko yaco yi lomboka “Muẽle; Cime.”—1Ol 18:21; Rom 11:4.
Belesevulu.
D
Dekapoli.
Ocimunga calupale luo ko Helasi, okuti kefetikilo ca kuata alupale ekũi (ondaka ya tunda kelimi lio Helasi deka, yi lomboloka “ekũi” kuenda polis, yi lomboloka “olupale”). Ca kalavo ocitumãlo kombuelo Yokalunga ko Galilea kuenda Olui Yordão, kuna kua sangiwile onepa yalua yalupale aco. Alupale aco a kala ono yovituwa via va Helasi kuenda olomĩlu. Yesu wa pita kocitumãlo caco, pole ka kuli uvangi laumue wokuti eye wa nyula alupale aco.—Mat 4:25; Mar 5:20.
E
Efengi.
Uvei umue u sambuka okuti u lisandula lonjanga kuenda u koka olofa.—Luk 21:11.
Ekãlu.
Okalosa ka kuete alola avali ka nãliwa lotuvalu, haiko va enda oku tuta lako ovina loku enda kuyaki.—Etu 14:23; Olg 4:13; Ovl 8:28; Esit 9:9.
Ekanga Linene.
Ekungu.
Ondaka yopiwa kelimi lio Helasi yi tukuiwa abyssos, yi lomboloka “ca longa calua,” ale “cinene calua haico ka ci kuete ongave.” Vovisonehua vio Helasi ondaka yaco yi tiamisiwila kocitumãlo, ale kekalo lioku kapiwa vokayike. Yi tiamisiwilavo keyambo, pole, hacoko lika yi lomboloka.—Luk 8:31; Rom 10:7; Esit 20:3.
Ekongelo.
Ocimunga cimue comanu va liongoluila pamosi locimãho cimuamue, ale upange umuamue. Vovisonehua vio Heveru ondaka ekongelo yi tiamisiwila kofeka ya Isareli. Vovisonehua vio Helasi, ondaka yaco yi lomboloka akongelo a litepa Akristão, pole, olonjanja vimue yi lombolokavo ekongelo liosi Liakristão.—1Ol 8:22; Ovl 9:31; Rom 16:5.
Eliapu.
Eliño.
Elumbu li kola.
Epalanga.
Epaluma.
Ocinala ci kasi pokati komuine wolumumba lowu wokanikenike eci eka li nyanyumuiwa. Ovikeya via kuata eci ci soka 44,5 cm, pole, epaluma li kuete ocinala ci soka 22,2 cm.—Etu 28:16; 1Sa 17:4.
Epangati.
Ombueti ya ambatiwa lombiali ndondimbukiso yunene woku viala.—Eft 49:10; Hev 1:8.
Epapatiso; Oku Papatisa.
Epeka.
Oseteko yoku seteka oku longa kuovava, okuti ya kuata eci ci soka 1,8 m.—Ovl 27:28.
Epinduko.
Oku pasuka kolofa. Kelimi lio Helasi ondaka anastasis yi lomboloka “oku pasuka; ale oku votoka.” Embimbiliya li tukula apinduko ecea oku kongelamo epinduko lia Yesu lia lingiwa la Yehova Suku. Ndaño okuti apinduko akuavo a lingiwa la Eliya, Elisia, Yesu, Petulu, kuenda Paulu, ovikomo viaco viosi via lingiwa lunene wa Suku. Epinduko li lingiwa palo posi okuti “lia vakuesunga lava havakuesungako” li kuete esilivilo kocipango ca Suku. (Ovl 24:15) Embimbiliya li tukulavo epinduko lio kilu, okuti epinduko “liatete” mu kongela vamanji a Kristu va wavekiwa lespiritu.—Flp 3:11; Esit 20:5, 6; Yoa 5:28, 29; 11:25.
Esambata.
Ondaka eyi kelimi lio Heveru yi lomboloka “epuyuko; oku liwekapo oku linga cimue.” Olio eteke liepanduvali kosemana ya va Yudea (tunde koku iñila kuekumbi Votãlo toke koku iñila kuekumbi Vocasapalo). Oloneke vikuavo viovipito vunyamo ndeci unyamo wepanduvali kuenda unyamo wakũi atãlo, wa enda oku tukuiwavo esambata. Keteke Liesambata ka kua lingawaile upange, pole, ovitunda ovio lika via enda oku linga upange kocitumãlo ci kola. Vanyamo Esambata, osi ka ya limawale kuenda va Heveru ka va sakalasaile vakuavo oku feta olofuka. Vocihandeleko ca Mose oku lava Esambata ca sungulukile, pole, asongui vatavo kocihandeleko caco va enda oku vokiyako kamue kamue, kuenje koloneke via Yesu ca tĩlile komanu oku vi pokola.—Etu 20:8; Ovs 25:4; Luk 13:14-16; Kol 2:16.
Esitikilo.
Ocikuata cimue coku kapa ondimbukiso (pamue ca kala cotuma ale esela) ci lekisa muẽle yocina cimue, okuti cocili, ale oku linga ohuminyo, haico ci pondola oku tateka oku pengisa ovicapa, ale ovina vikuavo via sitikiwa, oku kongelamo apito kuenda ayambo. Asitikilo osimbu a pangawaile locikuata cimue ca pama (ewe, ombinga yonjamba, ale evaya) okuti kua sonehiwile ololetala ale oviluvialuvia via pinyanyuisiwa. Esitikilo li tukuiwa vupopi wocindekaise ndocina cimue cocili, ale ndocindekaise covipako kuenda cimue ca solekiwa, pamue ca salamisua.—Mat 27:66; Yoa 6:27; Efs 1:13; Esit 5:1; 9:4.
Espiritu.
Kelimi lio Heveru ondaka ruach kuenda kelimi lio Helasi ondaka pneuma, yina ya pongoluiwa hati, “espiritu” yi kuete alomboloko alua. Olondaka viaco vi tiamisiwila kueci ka ci muiwa lovaso omanu kuenda ceca uvangi wokuti ci kuete unene. Olondaka evi kelimi lio Heveru leli lio Helasi citava oku vi tiamisila (1) kofela, (2) kongunsu yomuenyo yoviluvo via palo posi, (3) unene u tunda kutima wocindekaise womunu, haiwo u vetiya oku vangula kuenda oku linga ovina lonjila yimue, (4) olondaka via tunda kono yimue ka yi letiwe, (5) omanu vakuetimba liespiritu kuenda (6) ongunsu ya pama ya Suku ale espiritu sandu.—Etu 35:21; Os 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.
Espiritu sandu.
Esulilo liovina vi kasi voluali.
Otembo yi loña kesulilo liovina, ale ekalo liovina vi kasi oku vialiwa la Satana. Otembo yaco yi kuete elitokeko letukuluko lia Kristu. Yesu o ka tuma ovangelo oku “tepisa pokati kolondingaĩvi la vakuesunga” kuenda oku nyõla olondingaĩvi. (Mat 13:40-42, 49) Olondonge via Yesu via yonguile oku kũlĩha otembo ‘yesulilo’ liaco. (Mat 24:3) Osimbu Yesu ka endele kilu, wa likuminya kolondonge viaye okuti wa laikele oku kala lavo toke kotembo yaco.—Mat 28:20.
Esunga.
Eteke Liekanga.
Eteke ale otembo eci ocimunga cimue, ale olofeka, pamue omanu vosi va kovongiwila oku lilombolola ku Suku. Li ka kalavo otembo ya vana va pisiwila oku fa oco va pondiwe, ale ekanga li ka eca epuluvi ku vamue oco va popeliwe kuenje va kuata omuenyo ko pui. Yesu Kristu kuenda ovapostolo vaye va tukula ‘Eteke Liekanga’ okuti ka mua kongelele lika vana va kasi lomuenyo, pole, mua kongelavo vana va fa osimbu.—Mat 12:36.
Eteke Lioku Likandangiya Okulia.
Lia kala eteke li kola ku va Isareli, okuti lia tukuiwavo Yom Kippur (yopiwa kelimi lio Heveru yohm hak·kip·pu·rim, “eteke lioku tuvika”), lia enda oku lingiwa kosãi ya Etanimi keteke 10. Vovisonehua vio Heveru li tukuiwa hati, Eteke Lioku Likandangiya Okulia. Keteke liaco liunyamo oco lika ocitunda cinene ca enda oku iñila vohondo yi Kola Koku Kola vo tavernakulu oku eca osonde yoku lumbila akandu aye, akandu a va Lewi vakuavo kuenda akandu omanu. Ovilumba viaco via tiamisiwilile kocilumba ca Yesu, cina ca tuvika akandu omanu onjanja yimosi loku eca komanu epuluvi lioku linalisa la Yehova. Lia kala eteke liefendelo li kola, loku likandangiya oku lia, lia kalavo eteke liesambata kuenda eteke lioku likandangiya kovopange osi.—Ovs 23:27, 28; Ovl 27:9; Kol 1:20; Hev 9:12.
U Etiopia.
Omunu wa citiwila ko Etiopia, ofeka yimue yo kosimbu ya kala kombuelo yo ko Egito okuti, mua kongela onepa yo kombuelo yo ko Egito yo koloneke vilo kuenda onepa yimue yo konano yo ko Sudão.—Ovl 8:27.
Etukuluko.
Vovinimbu vimue Viovisonehua vio Helasi, ondaka eyi yi lomboloka oku tukuluka kua Yesu Kristu tunde eci a vialekiwa nda Soma Mesiya toke koloneke via sulako violuali lulo. Etukuluko lia Kristu ka li lomboloka oku iya loku tiuka ocipikipiki; pole, ci ambata otembo yalua.—Mat 24:3.
Etumbisa.
Cimue ci kapiwa vosema ale vovava oco yi tumbe; ca piãla enene osema ya tamiwa okuti yi kuete etumbisa kuenje yi selekiwa vocikuata cimue. Etumbisa li tukuiwa Vembimbiliya ndocindekaise cekandu kuenda oku futa, li tiamisiwilavo koku kula ka ku muiwa, ale oku kula kualua.—Etu 12:20; Mat 13:33; Gal 5:9.
Ka ci kuete etumbisa.
Ci lomboloka ombolo yi pangiwa okuti ka yi kapiwa etumbisa.—Esn 16:3; Mar 14:12; 1Ko 5:8.
Evamba.
Oku teta ekova kosungu yocimatamata cuyali culume. Ocituwa caco ca kala ocihandeleko ku Avirahama kuenda kocitumbulukila caye, pole, ka ci kisikiwa Kakristão. Ondaka yaco kolonepa vialua ya lomboluiwavo vupopi wocindekaise.—Eft 17:10; 1Ko 7:19; Flp 3:3.
Evĩho liukahonga.
Ondaka yi tunda kelimi lio Helasi porneia, okuti yi tiamisiwila kolonjila viosi vioku lipekela ka via sungulukile. Omu mua kongela ukahokolo, upuepue, oku lipekela kuomanu ka va kuelele, oku lipekela kuomanu vakuavimamata vimuamue viuyali kuenda oku lipekela lovinyama. Ondaka yaco ya popiwa vupopi wocindekaise kelivulu Liesituluilo oku yi tiamisila kocipuepue cetavo ca tukuiwa hati “Bavulono Yinene” poku lombolola ukamba waye lolombiali violuali lulo oco ci kuate unene kuenda ukuasi. (Esit 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Ovl 15:29; Gal 5:19)—Tala OCIPUEPUE.
Ewe lievindi.
Ewe li kapiwa pevindi, okuti opo ovimano vivali vi liñualehela poku tunga osapalalo oco vi litokeke ciwa. Ewe lievindi lia velapo ewe liociseveto, okuti ewe limue lia pama, lia enda oku nõliwila oku tunga olosapalalo viowiñi kuenda ovimbaka violupale. Ondaka yaco yi tiamisiwilavo kupopi wocindekaise koku seveta oluali kuenda Yesu o tukuiwa okuti “ewe lievindi liociseveto” liekongelo Liakristão, okuti lia sokisiwa lonjo yespiritu.—Efs 2:20; Yov 38:6.
Ewe liombambo.
Ewe limue li kala kilu liewe likuavo lioku sula olomema oco vi linge osema. Vocakati cewe litito mua kapiwile ocikuatelo okuti, li ñualela kilu liewe linene. Kosimbu, akãi kolonjo vialua va enda oku sulila vovine. Omo okuti okulia kuapata kueteke leteke kua enda oku suliwa vovine, Vocihandeleko ca Mose ka ca tavele okuti umue o tambula ocine cukuavo, ale ombambo omo liofuka yimue. Kua tungiwilevo olombambo vinene ndevi via enda oku ñualisiwa lovinyama.—Esn 24:6; Mar 9:42.
Eyambo.
Eci ondaka yaco yi sonehiwa loletala yitito yi lomboloka eyambo liomunu umosi; pole, eci yi sonehiwa loletala yinene, yi lomboloka ocitumãlo mu kendiwa omanu vosi, okuti kelimi lio Heveru yi tukuiwa hati, “Seol” kuenda kelimi lio Helasi, “Hades.” Ondaka yaco Vembimbiliya ocitumãlo, ale ekalo liokuti ovopange osi kuenda olondunge vi imũha.—Eft 47:30; Uku 9:10; Mat 27:61; Ovl 2:31.
Fareo.
Va Fariseo.
Etavo limue lia va Yudea lia kala kocita catete K.K. Ovo ka va tiamẽlele kepata liovitunda, pole, va kakatelele koku lava Ocihandeleko, ndaño muẽle kovina vitito kuenda va velisilepo vali oviholo. (Mat 23:23) Ka va tavaile oku setukula ovituwa via va Helasi kuenda omo okuti va kala olonoño Kocihandeleko lo kovihilahila, va kuatele unene walua komanu. (Mat 23:2-6) Vamue pokati kavo va tiamẽlele Kekanga Linene. Ovo olonjanja vimue va enda oku pisa Yesu catiamẽla koku lava Esambata, oviholo, omo lioku kala la vakuakandu kuenda vakuakupinga elisimu. Vamue veya oku linga Akristão, oku kongelamo Saulu u Tarsu.—Mat 9:11; 12:14; Mar 7:5; Luk 6:2; Ovl 26:5.
Ferati.
Olui lusõvipo vali haluo lua velapo kombuelo yo ko Asia kuenda umue pokati kolondui vinene vio ko Mesopotamia. Oluo olui luatete pokati kolondui vikuãla vocumbo Cedene lua tukuiwa kelivulu Liefetikilo 2:14. Lua siata oku tukuiwavo okuti “Olui.” (Eft 31:21) Oluo lua kala ongave yofeka ya nõliwilile va Isareli.—Eft 15:18; Esit 9:14; 16:12.
Harmagedo.
Ondaka yopiwa kelimi lio Heveru okuti Har Meghid dohn, yi lomboloka “Omunda yo Megido.” Ondaka yaco yi tiamisiwila “kuyaki weteke linene lia Suku Ukuonene Wosi” kuna “olosoma violuali luosi” vongoluiwila oku yaka la Yehova. (Esit 16:14, 16; 19:11-21)—Tala OHALI YA PIÃLA.
Helasi.
Elimi li vanguiwa lomanu vo kofeka yo Helasi; kuenda onungi yo ko Helasi ale una okuti epata liaye lia citiwila kofeka yaco. Vovisonehua vio Helasi ondaka yaco yi kuete elomboloko lialua, ndeci poku tukula omanu vana okuti Havayudeako, ale vana okuti va vetiyiwa oku vangula elimi lio Helasi kuenda oku kuama ovituwa viavo.—Yoe 3:6; Yoa 12:20.
Hermes.
Osuku yo ko Helasi, omõla a Sewusi. Ko Lustra, Paulu vo tukula hati, Hermes poku sima okuti eye osuku yina yi kuete ocikele coku kala onumiwa yolosuku kuenda osuku yuloño woku vangula.—Ovl 14:12.
Herode.
Onduko yepata yolosoma via vialele va Yudea via nõliwile tunde ko Roma. Watete wa kala Herode o Grande una wa kemãlele koku tumbulula onembele vo Yerusalãi kuenda koku handeleka oku ponda omãla locimãho coku ponda Yesu. (Mat 2:16; Luk 1:5) Herode Arkelau kuenda Herode Antipasi, omãla valume va Herode o Grande va nõliwile oku viala polomangu via va isiavo. (Mat 2:22) Antipasi wa kala ombiali yonepa yakuãla yoluvumba lumue, okuti wa kũlĩhĩwile ‘ndosoma’ wa vialele vokuenda kupange woku kunda wa Kristu ci soka anyamo atatu kuenda vokuenda kuotembo kua sonehiwa elivulu Liovilinga ocipama 12. (Mar 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Ovl 4:27; 13:1) Noke, Herode Agripa I, onekulu ya Herode o Grande, wa pondiwa lungelo wa Suku noke yoku viala vokatembo katito. (Ovl 12:1-6, 18-23) Omõlaye Herode Agripa II, wa linga osoma kuenda wa viala kotembo eci va Yudea va lingila usuanji uviali wo Roma.—Ovl 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.
Heveru.
Onduko yatete ya eciwa ku Avirama (Avirahama) oco pa kale etepiso pokati kaye la va Amori vana a lisunguile lavo. Noke onduko yaco ya enda oku tukuiwa poku yi tiamisila kocitumbulukila ca Avirahama vocakati conekulu yaye Yakoba kuenda kelimi liavo. Koloneke via Yesu, kelimi lio Heveru kueya oku kongeliwa olondaka vialua vio Aramaiku kuenda olio elimi Kristu a vangola kumue lolondonge viaye.—Eft 14:13; Etu 5:3; Ovl 26:14.
Iliriku.
Olupale lumue luo ko Roma lu kasi konano yo Helasi. Paulu oko a endele oku linga upange woku kunda, pole, ka kuli uvangi u lekisa okuti eye wa kundila muẽle ko Iliriku, ale wa pitako ño ombamba.—Rom 15:19.
Insensu.
Oku tengiwa kuolondemba kuenda onguendu via timihiwa kuenje yeca elemba liwa. Ocina cakuãla ca tengiwile vinsensu oco yi kapiwe votavernakulu kuenda vonembele. O insensu ya enda oku timihiwa komẽle lo koñolosi kutala winsensu vohondo yi Kola, pole, Keteke Lioku Likandangiya Oku Lia ya enda oku timihiwa vokati kohondo yi Kola Koku Kola. Ca kala ondimbukiso yoku taviwa kuolohutililo viafendeli va Suku vakuekolelo. Pole, ka ca kisikiwile Kakristão.—Etu 30:34, 35; Ovs 16:13; Esit 5:8.
Isareli.
Onduko Suku a eca ku Yakoba. Noke onduko yaco yeya oku tukuiwavo kovitumbulukila viaye viosi. Ovitumbulukila viomãla 12 va Yakoba va enda oku tukuiwa okuti, omãla va Isareli, onjo ya Isareli, omanu (alume) vo ko Isareli, ale va Isareli. Onduko Isareli ya enda oku tukuiwavo okuti onduko yapata ekũi o konano wuviali okuti a tepiwa kuviali o kombuelo kuenda noke yeya oku tiamisiwila Kakristão olombuavekua okuti, “Isareli ya Suku.”—Gal 6:16; Eft 32:28; Ovl 4:10; Rom 9:6.
Kaisare.
Onduko yepata limue ko Roma okuti ya linga onduko yesumbilo yolombiali viuviali wo ko Roma. Augusto, Tiberiu, kuenda Kaludio va tukuiwa londuko yaco Vembimbiliya, ndaño Nero ka tukuiwa londuko yaco, pole, yi tiamisiwilavo kokuaye. Onduko “Kaisare” eci yi tukuiwa Kovisonehua vio Helasi yi lombolokavo omoko yoku viala, ale Ombiali.—Mar 12:17; Ovl 25:12.
Va Kaldea.
Ci lomboloka omanu va tungile ocipepi lolui Tigre kuenda Ferati. Kosimbu olupale luo Uri oluo lua kemãlele vali vofeka ya va Kaldea, okuti imbo Avirahama a citiwila.—Ovl 7:4.
Kalei kanene.
Ondaka londaka ci lomboloka ulume wa kapaliwa. Alume vaco olonjanja vialua va enda oku talavaya kelombe ndapika, ale vakuakutata nasoma kuenda aponji va soma. Ondaka yaco ka yi tiamisiwila lika kalume va kapaliwa, pole, yi tiamisiwilavo ku vana va kuatele ocikele coku linga ovopange kelombe lia soma. Vupopi wocindekaise yi tiamisiwilavo ku vana “ka va kuela omo Liusoma” okuti, va lieca olumue koku linga upange wa Suku.—Mat 19:12; Este 2:15; Ovl 8:27.
Oku kapiwa ovaka.
Ovaka a enda oku kapiwa komunu oco a nõliwile upange umue u likasi, ale oku tambula esumũlũho, oku sakuiwa, pamue oku tambula ombanjaile yespiritu sandu.—Ate 27:18; Ovl 19:6; 1Ti 5:22.
Kapitiya.
Va Keruvi.
Ovangelo va kuete ovikele vi likasi. Ovo va litepa la va serafi.—Eft 3:24; Etu 25:20; Isa 37:16; Hev 9:5.
Oku Kola.
Ocituwa cimue ca Yehova; ekalo lioku yela kovituwa kuenda oku kola. (Etu 28:36; 1Sa 2:2; Yoa 17:11) Eci ci tiamisiwila komanu (Mar 6:20; Ovl 3:21), kovina (Rom 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), kovitumãlo (Mat 4:5; Ovl 7:33; Hev 9:1), kuenda kovopange (Etu 36:4), olondaka vio Heveru kuenda vio Helasi vi eca ocisimĩlo cocina cimue ca tepiwa, ale oku kolisa ku Suku o kola; ekalo lioku nõliwa koku linga upange wa Yehova. Vovisonehua vio Helasi ondaka “oku kola” yi tiamisiwilavo koku kuata ovituwa via yela.—2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.
Kristu.
Lewi; u Lewi.
Onduko yomõla watatu wa Yakoba una a cita lukãi waye Lea; kuenda ya lingavo onduko yepata lieya oku iya noke. Omãla vaye vatatu va linga ociseveto covimunga vitatu via velapo yeci ca kũlĩhĩwa okuti utunda wa Lewi. Olonjanja vimue ondaka “va Lewi” yi tiamisiwila kepata liosi, pole, olonjanja vikuavo ka mu kongela utunda wepata lia Arone. Epata lia Lewi ka lia tambuile osi layimue Vofeka Yohuminyo, pole, va va ĩha ci soka 48 kovaimbo lolongave via eciwile kapata akuavo.—Esn 10:8; 1As 6:1; Hev 7:11.
Oku likandangiya oku lia.
Oku yuvula oku lia cosi vokuenda kuotembo yimue ya sokiyiwa. Va Isareli va enda oku yuvula oku lia Keteke Lioku Likandangiya oku lia, kotembo yovilunga kuenda ceci va sukilile onumbi ya Suku. Va Yudea va kuata ocisila coku likandangiya oku lia olonjanja vikuãla vunyamo omo liovilunga va pita lavio. Oku likandangiya oku lia hacihandelekoko Kakristão.—Eser 8:21; Isa 58:6; Mat 4:2; 9:14; Luk 18:12; Ovl 13:2, 3; 27:9.
Oku likekembela.
Oku lisinga.
Ondaka yi lekisa okuti cimue ca vanguiwa ocili, ale ohuminyo omunu a linga okuti o ka tẽlisa ocina cimue ale ka ka ci tẽlisa. Ocisila ca enda oku lingiwa komunu wa velapo, ca piãla enene ku Suku. Yehova wa tõlisa ocisila caye la Avirahama poku lisinga.—Eft 14:22; Hev 6:16, 17.
Oku litetela.
Yi tiamisiwila kesumuo omo liokufa kua umue, ale ocilunga cikuavo. Kosimbu, ca kala ocituwa oku litetela vokuenda kuotembo yimue. Poku lila lolukandi, vakuakulitetela va enda oku wala uwalo u likasi, oku kapa etiko kovitue viavo, oku tola uwalo wavo, kuenda oku liveta vonete. Vamue okuti upange wavo oku litetela va enda oku lalekiwa polonambi.—Este 4:3; Mat 11:17; Mar 5:38; Yoa 11:33; Esit 21:4.
Oku liyelisa.
Ondaka yaco Vembimbiliya ka yi lomboloka lika oku liyelisa ketimba, pole, yi lombolokavo oku amamako oku kuata ekalo limue lia pua etondelo, etime, kuenda oku yuvula cosi catiamẽla keliño, ovina via vĩha, ale ceci ci nyõla ovisimĩlo kuenda ekalo liespiritu. Vocihandeleko ca eciwile ku Mose, ondaka yaco yi tamisiwila koku yelisua.—Ovs 10:10; Os 51:7; Mat 8:2; 1Ko 6:11.
Oku lueya; Oku sina.
Makedonia.
Olupale lumue lu kasi konano yo Helasi okuti lua kemãlele kuviali wa Alexandre o Grande kuenda lua amamako toke eci lua yuliwa la va Roma. O Makedonia ya kala olupale lumue ko Roma eci upostolo Paulu a linga ungende waye watete ko Europa. Paulu wa endele kocitumãlo caco olonjanja vitatu.—Ovl 16:9.
Va Media.
Omanu va tunda kepata liomõla a Yefita o tukuiwa Madai; ovo va kala kolomunda vio ko Irão okuti yeya oku linga ofeka yo Media. Va Media va kala kocipito co Pendecoste kunyamo wo 33 K.K., ko Yerusalãi.—Ovl 2:9.
Mesiya.
Mitavaso.
Ulume o kuete ocikele coku lavulula kuenda oku lava ekongelo. Kelimi lio Helasi ondaka episkopos yi tiamisiwila koku teyuila. Pole, ondaka “mitavaso” kuenda “ukulu wekongelo” (presbyteros) yi tiamisiwila kocikele cimuamue vekongelo Liakristão, osimbu okuti ondaka “ukulu wekongelo” yi lomboloka ovituwa viwa viomunu wa nõliwa, kuenda ondaka “mitavaso” yi tiamisiwila kovopange a kongeliwa vocikele caco.—Ovl 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.
Moloki.
Onduko ya suku ya va Amoni; citava okuti suku yaco umuamue la Milikome, kuenda Moleke.—Ovl 7:43.
Mõlomunu.
Ondaka eyi ya sangiwa Kavangeliu ci soka 80 kolonjanja. Yi tiamisiwila ku Yesu Kristu kuenda yi lekisa okuti omo lioku citiwa kuaye ketimba, wa linga omunu okuti ka kaile lika ociluvo cespiritu ca molẽha letimba lia pongoluiwa. Ondaka yaco yi lekisa okuti Yesu wa ponduilevo oku tẽlisa ocitumasuku ci sangiwa kelivulu lia Daniele 7:13, 14. Vovisonehua vio Heveru, ondaka yaco ya tukuiwa la Esekiele kuenda Daniele, oku lekisa oku litepa ku kasi pokati konumiwa yaco yi fa Lusovoli liesapulo liavo.—Esk 3:17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28.
Nanda.
Ondaka eyi yi kuete elomboloko limuamue “lolumbungululu luomẽle.” Oluo lu sulako oku tunda osimbu ekumbi ka lia tundile, loku situlula eteke liokaliye.—Esit 22:16; 2Pe 1:19.
U Nasara.
Onduko ya eciwa ku Yesu omo a citiwila vimbo lio Nasara. Citava okuti onduko yaco yopiwa kondaka yo Heveru ya tukuiwa kelivulu lia Isaya 11:1 okuti “ocinjovelela.” Noke onduko yaco ya tiamisiwilevo kolondonge via Yesu.—Mat 2:23; Ovl 24:5.
Nisana.
Noke yoku tunda kumandekua ko Bavulono, eyi oyo ya kala onduko yokaliye yosãi ya Aviva, okuti osãi yatete kokalendaliu yi kola ya va Yudea kuenda osãi yepanduvali vokalendaliu ko koloneke vilo. Ya enda oku fetika oku upisa vocakati cosãi Yelombo toke vocakati cosãi ya Kupupu. (Neh 2:1) O Paskoa ya va Yudea ya enda oku lingiwa keteke 14 ya Nisana kuenda Yesu Kristu wa tumbika Ondalelo ya Ñala koñolosi yeteke liaco. (Luk 22:15, 19, 20) Eye wa pondiwila kuti wekangiso keteke liaco.—Luk 23:44-46.
Ocela.
Otuvawe kuenda ovitetuila viavaya via anda oku imbiwa poku nõla onjila yi kuamiwa. Ovio via enda oku kapiwa kesusu liuwalo, ale vocikuata cimue, loku vi tutumula. Una okuti ocela co kupukila, ale vo ci imbila, eye wa nõliwa. Oco, ca enda oku lingiwa lolohutililo.—Mat 27:35; Ovl 1:26.
Ocendalomuenyo.
Ondaka eyi kelimi lio Heveru yi tukuiwa hati, nephesh, kuenda kelimi lio Helasi yi tukuiwa hati, psy·khe. Poku konomuisa ndomo olondaka viaco via tukuiwa Vembimbiliya, ovio vi lomboloka (1) omanu, (2) ovinyama, kuenda (3) omuenyo omunu ale ocinyama vi kuete. (Eft 1:20; 2:7; Ate 31:28; 1Pe 3:20) Vembimbiliya ondaka “ocendalomuenyo” ya litepa leci atavo alua a siata oku longisa, olio li tukula olondaka evi vivali nephesh kuenda psy·kheʹ, oku vi tiamisila koviluvo viosi via palo posi okuti, ocina cimue ci kuete etimba, ci kuatiwa, ci letiwe kuenda ci fa. Vembimbiliya lilo, olonjanja vimue olondaka evi vivali vi tukuiwa ndomo ci likuata lelomboloko liulandu lulandu, poku tukula olondaka ndeci, “omuenyo,” “ociluvo,” “omunu,” “ekalo liosi liomunu,” ale o pronome (ndeci oku tukula hati, “ame,” ale “omuenyo wange”). Olonjanja vimue, atosi pombuelo yemẽla a eca elomboluilo likuavo liondaka “ocendalomuenyo.” Eci ondaka “ocendalomuenyo” yi tukuiwa vocisonehua cimue, ale petosi pombuelo yemẽla, te yi lomboloka ndomo ci likuata lelomboluilo lia tukuiwa konano. Eci ondaka yaco yi tiamisiwila koku linga cimue locendalomuenyo cosi, ci lomboloka oku ci linga lekalo liosi, lutima wosi, ale lomuenyo wosi. (Esn 6:5; Mat 22:37) Vovinimbu vimue, olondaka evi vivali vi lomboloka onjongole, ale ombili yoku lia yoviluvo vi kasi lomuenyo. Olondaka viaco vi lombolokavo omunu wa fa, ale ocivimbi.—Ate 6:6; Olo 23:2; Isa 56:11; Hag 2:13.
Ocihandeleko.
Ondaka eyi eci yi sonehiwa loletala yinene yi tiamisiwila Kocihandeleko ca eciwile ku Mose, ale kalivulu atãlo atete Embimbiliya. Eci yi sonehiwa loletala yitito yi tiamisiwila kovihandeleko vi sangiwa Vocihandeleko ca Mose, ale konumbi yimue yocihandeleko.—Ate 15:16; Esn 4:8; Mat 7:12; Gal 3:24.
Ocihandeleko ca Mose.
Ocikasia covisila.
Okasia ya pangiwa loviti vio sitimi ya lañiwa lulu, okuti ya kapiwile vohondo yi Kola Koku Kola yo tavernakulu, kuenje noke ya kapiwa vohondo yi Kola Koku Kola yonembele ya tungiwile la Salomone. Ocikasia ca kuata otamba yulu okuti kilu liaco kua kala vakeruvi vavali va li vandekela. Vokati kaco mua kala avaya avali Viovihandeleko Ekũi.—Esn 31:26; 1Ol 6:19; Hev 9:4.
Ocikelẽyi.
Onanga ya enda oku lingiwa layo olonjeke, ndevi mu kapaiwa olomema. Uwalo wa tungiwa lovonya ohombo wa enda oku waliwa lomanu va lila loku litetela.—Eft 37:34; Luk 10:13.
Ocikoselo.
Ovitunu vivali via songiwa vewe, okuti limue litito likuavo linene, kuenda via tokekisiwile lelove limue. Osimbu okuti ayuva a kosiwila kocitunu cinene, onepa ya kenjiwa yi lokila kocitunu citito. Ondaka yaco vupopi wocindekaise yi tiamisiwilavo kesombiso lia Suku.—Esit 19:15.
Ocilumba.
Ombanjaile yeciwa ku Suku ndolopandu, oco omunu a limbuke okuti wa lueya, kuenda oku tumbulula ukamba waye la Suku. Tunde ku Abele, omanu va enda oku eca ovilumba vialua lutima wosi, oku kongelamo viovinyama toke eci ocisila Cocihandeleko ca Mose ca kisikiwile. Pole, ovilumba viovinyama ka via sukiliwile vali tunde eci Yesu a eca omuenyo waye ndocilumba ca lipua, kuenje mekonda liaye Akristão va amamako oku eca ovilumba viespiritu ku Suku.—Eft 4:4; Hev 13:15, 16; 1Yo 4:10.
Ocilumba coku pia elisi.
Ocilumba cocinyama ci timihiwa kutala oco ci lumbiwe ku Suku; afendeli ka va endaile oku sia onepa layimue yocinyama (ongombe, okameme, ocitupi cohombo, onende, ale otumãla tuolopomba).—Etu 29:18; Ovs 6:9; Mar 12:33; Hev 10:6.
Ocilumba coku nyua.
Ocimbanda.
Omunu o talavaya lunene okuti u tunda kolondele.—Ovl 13:6.
Ociña.
Opapelo yisõvi yi pangiwa locipa ale loloneva, okuti ya enda oku sonehiwa lika onele yimosi loku iñiwa kuti. Ovisonehua via enda oku sonehiwa kuenda oku kopiyaliwa voviña okuti valivulu a siatele vokuenda kuotembo kua sonehiwa Embimbiliya.—Luk 4:17-20; 2Ti 4:13.
Ocindumba ca Salomone.
Onembele yo koloneke via Yesu, ya kuata okololo ya yambeliwa kosamua yocitali kutakelo, ca kũlĩhĩwile okuti onepa ya supa konembele ya Salomone. Kocitumãlo caco oko Yesu a kala oku ñuala ñuala ‘kotembo yombambi,’ haiko Akristão vatete va enda oku lisanga oku fendela.—Yoa 10:22, 23; Ovl 5:12.
Ocipito Coku Tumbika.
Lia kala eteke lionjivaluko yoku yelisiwa kuonembele ya vĩhisiwile la Antíoco Epifânio. Ocipito caco ca fetika keteke 25 kosãi ya Kisileu kuenda ca enda oku lingiwa vokuenda kuoloneke ecelãla.—Yoa 10:22.
Ocipito Colosinge.
Ci tukuiwavo Ocipito Coku Mãla Oku Ungula. Oco ca enda oku lingiwa keteke 15-21 kosãi ya va Heveru yi tukuiwa hati Etanimi. Ocipito caco ca lingawaile oku sambiliya oku ungula kua va Isareli kesulilo liunyamo kuenda ya kala otembo yesanju loku eca olopandu omo liasumũlũho a Yehova liovaima avo. Vokuenda kuoloneke viocipito, omanu va enda oku kala volosinge, ale ovipundo oco va ivaluke Etundilo liavo Kegito. Kuenje ca kala cimue pokati kovipito vitatu alume va kisikiwile oku enda ko Yerusalãi oku ka sambiliya ocipito caco.—Ovs 23:34; Eser 3:4; Yoa 7:2.
Ocipito Colombolo ka vi Kuete Etumbisa.
Ocipito catete pokati kovipito vitatu vinene va Isareli va enda oku linga unyamo lunyamo. Ca enda oku fetika keteke 15 ya Nisana noke yo Paskoa, kuenda ca lingawaile vokuenda kuoloneke epanduvali. Va ponduile lika oku lia olombolo ka vi kuete etumbisa oco va ivaluke Etundilo liavo Kegito.—Etu 23:15; Mar 14:1.
Ocipuepue.
Omunu umue wa li tumbika kukahonga okuti ka kuelele, ca piãla enene nda o ci lingila oku pinga olombongo. (Ondaka yo Helasi “ocipuepue,” porne, yi tunda kondaka yi lomboloka “oku landisa.”) Ondaka yaco olonjanja vialua yi tiamisiwila kakãi, pole, Embimbiliya li tukulavo ovipuepue vialume. Upuepue wa pisiwile Vocihandeleko ca Mose kuenda ofeto yocipuepue ka ya taviwile ndombanjaile vocitumãlo ci kola ca Yehova. Eci ca litepele lefendelo liesanda okuti va tendele ovipuepue vio vonembele ndono yolomĩlu. (Esn 23:17, 18; 1Ol 14:24) Embimbiliya vupopi wocindekase li tukula ondaka yaco poku yi tiamisila komanu, kolofeka, ale kovisoko via li tumbika kefendelo lioviteka osimbu vi popia okuti afendeli va Suku. Elivulu Liesituluilo li tukula ocisoko catavo o “Bavulono Yinene” okuti ocipuepue, omo lioku kuata ukamba lolombiali violuali lulo oco ci kuate unene kuenda oku kuata ovokuasi.—Esit 17:1-5; 18:3; 1As 5:25.
Ocipupu.
Oviwala vitito viulela welemba liwa via pangiwa lovawe a sangiwa ocipepi lolupale luo Alabastron, Kegito. Ovimela vioviwala viaco via kala vitito okuti ci leluka oku vi sitika oco ulela welemba liwa ka u ka peseke. Ovawe aco a kũlĩhĩwilevo londuko yimuamue.—Mar 14:3.
Ocisembi.
Ondando yeciwa oco ku yovuiwe kupika, kesombiso, kohali, kekandu, ale kocikele cimue. Vondando yaco ka mua kongelele lika olombongo. (Isa 43:3) Ocisembi ca sukiliwile volonjila via litepa. Olonuñulu vialume ale viovinyama ko Isareli via tiamẽlele ku Yehova, kuenda ca sukilile ocisembi ale oku feta ondando yimue oco vi yovuiwe kupange ulikasi wa Yehova. (Ate 3:45, 46; 18:15, 16) Nda ongombe yimue ya ponda omunu umue, muẽleaco wa sukilile oku feta ondando yimue oco a yovuiwe kesombiso liokufa. (Etu 21:29, 30) Pole, ka kua taviwile ocisembi comunu wa ponda ocipango. (Ate 35:31) Ca velapo ceci okuti, Embimbiliya li lombolola ocisembi ca Kristu ca fetiwa lokufa kuaye oco a yovole omanu vakuepokolo kekandu kuenda kolofa.—Os 49:7, 8; Mat 20:28; Efs 1:7.
Ocisiakiti.
Ocisila.
Oku lisila, ale ohuminho yi lingiwa pokati ka Suku lomanu yoku linga cimue ale oku yuvula oku ci linga. Olonjanja vimue omunu umosi eye lika wa kisikiwile oku tẽlisa ohuminyo (ocisila comunu umosi ca kala ohuminyo yimue). Pamue omanu vavali va kisikiwile oku tẽlisa ohuminyo (ocisila ci lingiwa lomanu vavali). Ndaño okuti ovisila via enda oku lingiwa pokati ka Suku lomanu, Embimbiliya li tukula ovisila pokati kalume, apata, olofeka, ale pokati kocimunga comanu. Pokati kovisila via pita otembo yalua vievi Suku a lingile la Avirahama, la Daviti, lofeka ya va Isareli (ocisila Cocihandeleko), kuenda lo Isareli ya Suku (ocisila cokaliye).—Eft 9:11; 15:18; 21:27; Etu 24:7; 2As 21:7; Luk 22:29; Ovl 3:25; 2Ko 3:6; Hev 8:6.
Ocisoko.
Ocimunga cimue comanu va kuama elongiso limue ale usongui umue kuenda va kuama alongiso avo. Onduko yaco ya enda oku tukuiwa kovimunga vivali via velapo ketavo lia va Yudea, okuti va Fariseo kuenda va Sadukeo. Vana ka va kaile Akristão va tukowailevo Etavo Liocili okuti “ocisoko” ale “ocisoko ca va Nasara,” loku li tenda okuti ocimunga ca tunda ketavo lia va Yudea. Noke ovisoko via li vokiya vekongelo Liakristão; ndeci ‘alongiso a va Nikolau’ a tukuiwa kelivulu Liesituluilo.—Ovl 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Esit 2:6; 2Pe 2:1.
Ocitali.
Ocimbaka, ale ocitumãlo cimue ca ñualele ocingonja o tavernakulu kuenda noke ca kala ocimbaka, ale ocitali ca ñualele onembele. Utala woku ecela ovilumba wa kala kocitali co tavernakulu, kuenda vocakati cocitali conembele. Embimbiliya li tukulavo ocitali oku ci tiamisila kolonjo kuenda kalombe.—Etu 8:13; 27:9; 1Ol 7:12; Mat 26:3; Mar 15:16; Esit 11:2.
Ociteka; Efendelo lioviteka.
Ociteka, ociñumañuma, ocindekaise cocina cimue ci kasiko, ale ci sokoluiwa okuti, omanu va linga laco efendelo. Efendelo lioviteka li lomboloka oku sumbila, oku sola, oku fendela, ale oku fendela ociteka.—Os 115:4; Ovl 17:16; 1Ko 10:14.
Ocitumãlo ci kola.
Olonjanja vimue ci lomboloka ocitumãlo coku fendela, okuti ocitumãlo ci kola. Oco ca enda oku kala votavernakulu ale vonembele ko Yerusalãi. Ondaka yaco yi tukuiwavo okuti onjo ya Suku kilu.—Etu 25:8, 9; 2Ol 10:25; 1As 28:10; Esit 11:19.
Ocitumasuku.
Esapulo li tunda ku Suku, ale esituluilo liocipango Caye. Ocitumasuku ci lomboloka elongiso li tunda ku Suku liatiamẽla kovituwa, onumbi ya Suku, ale esombiso, pamue esapulo lieci ci laika oku iya.—Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21.
Ocitunda.
Ulume wa kala onumiwa ya Suku koku kuatisa omanu, loku va longisa catiamẽla ku Suku kuenda ovihandeleko viaye. Ovitunda via kalavo olonumiwa via Suku kovaso omanu, koku eca ovilumba poku va livondelelako kuenda oku va pingilako. Osimbu Ocihadeleko ca Mose ka ca tumbikiwile, usongui wepata eye muẽle wa kala ocitunda cepata liaye. Vemehi Liocihandeleko ca Mose, alume vepata lia Arone okuti vakuepata lia Lewi va kala kupange utunda. Alume vakuavo va Lewi va kala oloñuatisi viavo. Eci kua tumbikiwa ocisila cokaliye, o Isareli yespiritu ya linga ofeka yovitunda kumue la Yesu Kristu Ocitunda Cinene.—Etu 28:41; Hev 9:24; Esit 5:10.
Ocitunda cinene.
Vemehi Liocihandeleko ca Mose, oco ca kala ocitunda ca velapo ca enda oku vanguilako omanu kovaso a Suku loku songuila ovitunda vikuavo. Eye lika wa kuatele omoko yoku iñila vohondo yi Kola Koku Kola, okuti ya kala ohondo ya salamapo vali vo tavernakulu kuenda noke vonembele. Kuenje wa enda oku iñilamo lika onjanja yimosi vunyamo okuti, Keteke Lioku Likandangiya Oku Lia. Ondaka “ocitunda cinene” yi tiamisiwilavo ku Yesu Kristu.—Ovs 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Hev 4:14.
Ocitunda ca Velapo.
Vovisonehua vio Heveru eyi onduko yikuavo yi tiamisiwila “kocitunda cinene.” Vovisonehua vio Helasi ondaka “ovitunda via velapo” yi tiamisiwilavo komanu va velapo kupange wutunda, pamue mu kongela vana va kala ovitunda, pole, vopiwa ocikele caco cutunda kuenda asongui vieci ci soka 24 kovimunga viovitunda.—2As 26:20; Eser 7:5; Mat 2:4; Mar 8:31.
Ociva condalu.
Ci lomboloka ocitumãlo cocindekaise “ci taima londalu” kuenda ci lombolokavo “oku fa kuavali.” Vakuakandu okuti ka va likekembela, Eliapu, kufa kuenda Eyambo omo va ka imbiwa. Poku tukula ociluvo cimue cespiritu, kufa, kuenda Eyambo okuti ovina ka vi timihiwa londalu, ci lekisa okuti ociva caco cocindekaise, ka ci lomboloka ekangiso ka li pui, pole, enyõleho ka li pui.—Esit 19:20; 20:14, 15; 21:8.
Ociyongelo.
Ocumbo celau.
Ocitumãlo cimue ca posoka, ale ca lisetahãla locumbo cimue. Ocitumãlo catete ca tukuiwile Edene Yehova a pangelele olohueli viatete. Eci Yesu a kala oku vangula locingumba ca kala ponele yaye kuti wekangiso, wa lekisa okuti oluali lua laikele oku linga ocumbo celau. Kelivulu lia 2 Korindo 12:4, ondaka yaco yi tiamisiwila kocumbo celau cocindekaise kuenda kelivulu Liesituluilo 2:7, yi tiamisiwila kocumbo celau kilu.—Oci 4:13; Luk 23:43.
Odenariu.
Odracma.
Vovisonehua vio Helasi, ondaka eyi yi tiamisiwila kocingangu copalata co ko Helasi okuti kotembo yaco ca kuata eci ci soka 3,4 g.—Mat 17:24.
Ohali ya piãla.
Kelimi lio Helasi ondaka “ohali” yi lomboloka esumuo ale ovitangi vi tunda kasakalalo. Yesu wa tukuile “ohali ya piãla” ya laikele oku iya ko Yerusalãi ca piãla enene yina ya laikele oku iya noke komanu okuti ya kuatele elitokeko loku ‘iya kuaye lulamba.’ (Mat 24:21, 29-31) Paulu wa lombolola ohali yaco ndelinga lia sunguluka Suku a ka nena ku “vana ka va kũlĩhĩle Suku, la vana ka va pokola kolondaka viwa” via tiamẽla ku Yesu Kristu. Elivulu Liesituluilo ocipama 19, li lekisa Yesu okuti o songuila olohoka vio kilu oku liyaka ‘locinyama ca tema, lolosoma vio kilu lieve kumue lolohoka viavo.’ (2Te 1:6-8; Esit 19:11-21) “Owiñi wakahandangala” u lekisiwa ndu okuti u kasi oku puluka kohali yaco. (Esit 7:9, 14)—Tala HARMAGEDO.
Ohenda ya piãla.
Ondaka eyi kelimi lio Helasi yeca ocisimĩlo ceci ca sunguluka haico ca fina. Ondaka yaco yi tiamisiwila koku eca oviali, ale ocituwa coku eca ovina. Eci yi tiamisiwila kohenda ya piãla ya Suku, ondaka yaco yi lomboloka oviali viohenda via eciwa la Suku, okuti ka lavoka oku u tiuwila cimue. Ondaka yaco yi lomboloka ocali ca Suku, ocisola cocili, kuenda ohenda a kuetele omanu. Ondaka yaco kelimi lio Helasi yi lombolokavo “ocali” kuenda “ombanjaile.” Ombanjaile yimue omunu ka sesamẽla, okuti u o yeca o vetiyiwa locituwa coku eca.—2Ko 6:1; Efs 1:7.
Ohondo yi Kola.
Ohondo yatete haiyo yinene yo tavernakulu, ale yonembele, kuenda ya litepele lohondo ya salamapo vali okuti, Ohondo yi Kola Koku Kola. Vohondo yi Kola yo tavernakulu mua kala ociyekelo culu colondiyelo, utala ulu winsensu, omesa yolombolo vioku taliwa, lovikuata viulu; vonembele mua kala utala ulu, oviyekelo ekũi viulu violondiyelo kuenda olomesa ekũi violombolo vioku taliwa.—Etu 26:33; Hev 9:2.
Ohondo yi Kola Koku Kola.
Ohondo ya salamapo vali vo tavernakulu kuenda vonembele, muna mua kala ocikasia covisila; yi tukuiwavo okuti yi Kola Koku Kola. Mose eye lika wa kuata omoko yoku iñila vohondo yi Kola Koku Kola, kuenda ocitunda cinene ca enda oku iñilamo lika onjanja yimosi vunyamo okuti, Keteke Lioku Likandangiya Oku Lia.—Etu 26:33; Ovs 16:2, 17; 1Ol 6:16; Hev 9:3.
Ohuminyo.
Ocila ci lingiwa ku Suku coku tẽlisa ocina cimue, oku eca ocilumba ale ombanjaile, oku iñila kupange umue, pamue oku likandangiya kovina vimue okuti ka via sungulukile. Ondaka yaco yi tõlisa ohuminyo.—Mat 5:33.
Okanga.
Uti u kapiwa kapepe omunu okuti, kolonele vivali o yenjekako ovilemo, ale avaya, pamue okanga yi kapiwa kosingo yovinyama vivali (olonjanja vimue olongombe) eci vi nala ovina vionguiwa kepia ale okalosa. Omo okuti apika va enda oku kapa okanga oco va ambate ovilemo, okanga ya tukuiwa ndocindekaise cupika, ale oku pokola komunu ukuavo, pamue ekangiso kuenda ohali. Oku upa ale oku teya okanga, ci lomboloka oku yovuiwa kupika, kekangiso kuenda koku fukĩlisua.—Ovs 26:13; Mat 11:29, 30.
Olepta.
Kotembo Ovisonehua vio Helasi via sonehiwa, oyo ya kala ocingangu copalata cititopo vali ca va Yudea. Vambimbiliya amue ondaka yaco ya pongoluiwa hati, “ombanjaile yitito.”—Mar 12:42; Luk 21:2; etosi.
Olohuma.
Apange a litepa a palãlã vovimunga vinene. Vocihandeleko ca Mose, via tendiwile okuti via yela kuenda ca tavele oku vi lia. Ovimunga viaco vinene vi lia cosi vi sanga, loku nyõla cosi, kuenda eli olio esunga lieci via tendiwile ndefengi.—Etu 10:14; Mat 3:4.
Olondaka viwa.
Olondele.
Oviluvo viaspiritu ãvi ka a letiwe haivio vi kuete unene walua okuti omanu va sule. Kelivulu Liefetikilo 6:2 vi tukuiwa okuti “omãla va Suku valume” kuenda kelivulu lia Yuda 6 vi tukuiwa okuti “ovangelo,” pole, ka via lulikiwile olondingaĩvi; ovio via kala ovangelo via lilingisa ovanyali va Suku omo vo sinila koloneke via Noha kuenje via likongela ku Satana poku sinila Yehova.—Esn 32:17; Luk 8:30; Ovl 16:16; Tia 2:19.
Olonganji.
Vuviali wo ko Roma olonganji via kala asongui kovopange ombiali. Vocikele cavo mua kongelele oku sokiya ciwa ovina, oku tata olombongo, oku sombisa vana va sinila ocihandeleko kuenda oku tuma oku eca eyambulo.—Ovl 16:20.
Olonoño via va Stoiku.
Osikola yolonoño vio ko Helasi vana va tavele okuti esanju li tunda koku ambata omuenyo u litava lesunga. Kokuavo omunu ukualondunge, una ka yevi evalo, ale ka sole ayele.—Ovl 17:18.
F
H
I
K
L
M
N
O
Olombinga viutala.
Olombolo via tumbikiwa.
Ekũi la vivali kolombolo via kuata ovolala avali okuti kulala lulala kua kala olombolo epandu komesa vohondo yi Kola vo tavernakulu kuenda vonembele. Vi tukuiwavo okuti “olombolo vioku taliwa.” Ocilumba caco coku eca ku Suku, ca enda oku pongoluiwa lolombolo viokaliye Kesambata Lesambata. Olombolo viupiwako via enda oku liwa lika lovitunda.—2As 2:4; Etu 25:30; Ovs 24:5-9; Mat 12:4; Hev 9:2.
Oloneke via sulako.
Ondaka eyi londaka yikuavo ndeci ‘oloneke viesulilo,’ via tukuiwa vovitumasuku Viembimbiliya oco vi tiamisiwile kotembo eci ovina viaco vi tẽlisiwa. (Esk 38:16; Dan 10:14; Ovl 2:17) Ca tamba ño kocitumasuku locitumasuku, otembo yaco citava okuti yi pita anyamo amue, ale anyamo alua. Handi vali, Embimbiliya li tukula ondaka ‘oloneke via sulako’ poku yi tiamisila koluali lulo, vokuenda kuetukuluko lia Yesu.—2Ti 3:1; Tia 5:3; 2Pe 3:3.
Olonoño via va Epikuru.
Olondonge vionoño yimue u Helasi o tukuiwa hati Epikuru (341-270 O.Y.). Elongiso liavo lia tiamisiwilile lika kocisimĩlo cokuti ayele o-o a kala ocimãho ca velapo komuenyo.—Ovl 17:18.
Olosapo.
Olondaka violondunge ale asapulo a longisa ovina viocili vi kuete esilivilo volondaka vitito. Alusapo amue Vembimbiliya olondaka viaco pamue via tatama, ale ka via lelukile oku kuata elomboloko vialio. Olonjanja vimue olusapo lu popia olondaka viocili vupopi woku sokisa. Olondaka vimue pamue vi vanguiwa lonjila yoku sepula, ale yoku pembula omanu vamue.—Uku 12:9; 2Pe 2:22.
Oluali lulo.
Ondaka eyi kelimi lio Helasi yi tukuiwa hati, aion, eci yi tiamisiwila kekalo liovina ale ovituwa vi tepisa otembo, uvo, ale anyamo. Embimbiliya li tukula “ovina vi kasi voluali lulo” poku yi tiamisila kekalo liovina violuali kuenda kekalo liomuenyo. (2Ti 4:10) Omo liocisila Cocihandeleko, Suku wa sovola oluali lumue okuti vamue va lu tukuile okuti otembo ya va Isareli, ale ya va Yudea. Omo liocilumba cocisembi, Suku wa tuma Yesu Kristu oku sovola oluali lua litepa, muna mua kongelele tete ekongelo Liakristão olombuavekua. Ca kala efetikilo liotembo yokaliye, okuti ovina via laikele oku iya via lekisiwa vocisila Cocihandeleko. Eci Embimbiliya li tukula ovina violuali lulo, ci lomboloka ovina vialua, ale ekalo liovina okuti, vi kasiko cilo, ale vievi vi laika oku iya.—Mat 24:3; Mar 4:19; Rom 12:2; 1Ko 10:11.
Olumbeta.
Ocikuata ca pangiwa lutale coku pepelela, coku eca ondimbukiso kuenda coku sika ovisikilo. Vupopi wocindekaise ocileñi columbeta ci tiamisiwila koku sapula esombiso lia Yehova, ale ovilunga vikuavo vi kuete esilivilo vi tunda ku Suku.—1Ko 15:52; Esit 8:7–11:15.
Oluneva.
Onduko yeciwa kovikũla vialua via litepa vi kulila povitumãlo via yula. Ovikũla viaco olonjanja vimue vi tunda ko Arundo donax.—Mat 27:29; Esit 11:1.
Omana.
Ya kala okulia kua va Isareli vekalasoko vokuenda kueci ci soka 40 kanyamo. Okulia kuaco kua eciwile la Yehova. Kuenje kua enda oku molẽha posi locikomo ndowume omẽle komẽle, pole, Vocapalo hacoko. Eci va Isareli va ci mola onjanja yatete va pula vati, Eci nye? ale kelimi lio Heveru hati, “man huʼ?” (Etu 16:13-15, 35) Yesu wa tukulavo omana vupopi wocindekaise.—Yoa 6:49, 50.
Omangu yohenda.
Otamba yocikasia cocisila, muna ocitunda cinene ca enda oku nyilila osonde yovilumba viakandu Keteke Lioku Likandangiya Okulia. Ondaka yaco kelimi lio Heveru yi lomboloka “oku tuvika (ekandu)” ale pamue “oku imula (ekandu).” Otamba yaco ya pangiwa lulu, okuti kilu liaco kua kala va keruvi vavali, umosi konele yimue ukuavo konele yikuavo. Olonjanja vimue yi tukuiwa okuti ‘omangu yohenda.’—Etu 25:17-22; 1As 28:11; Hev 9:5.
Omangu yekanga.
Embumbua li kasi posamua pocitumãlo cimue ca yeluka, li kuete olosikata, kuna ku tumãla olonganji vi vangula lowiñi loku tukula onjila va nõlapo vekanga. Olondaka ‘omangu yekanga ya Suku,’ kuenda ‘omangu yekanga ya Kristu’ vupopi wocindekaise vi lomboloka esokiyo lia Yehova lioku sombisa omanu.—Rom 14:10; 2Ko 5:10; Yoa 19:13.
Ombinga.
Ondaka eyi yi tiamisiwila kolombinga viovinyama, ya kalavo ocikuata coku nyuila ovava, coku kapa ulela, coku seleka otinda, ovina vioku liposuisa, coku panga ovikuata viovisikilo kuenda ocikuata coku eca ondimbukiso. (1Sa 16:1, 13; 1Ol 1:39; Esk 9:2) Vupopi wocindekaise, ondaka “ombinga” yi tiamisiwilavo kunene kuenda keyulo.—Esn 33:17; Mik 4:13; Luk 1:69.
Omina.
Vovisonehua vio Helasi omina yimosi yi kuete ondando yi soka 100 kolodracma. Oyo yi kuete ocilemo ci soka 340 kolograma.—Luk 19:13.
Omõla a Daviti.
Olonjanja vimue ondaka eyi yi tiamisiwila ku Yesu, poku lekisa okuti eye Kapiñala kocisila Cusoma cina ca laikele oku tẽlisiwa la umue ukuacikoti ca Daviti.—Mat 12:23; 21:9.
Omongoloke.
Umue wa tavisiwa. Ondaka yaco Vovisonehua yi lomboloka una wa tiamẽlele ketavo lia va Yudea, okuti nda ulume ca sukilile oku seviwa evamba.—Mat 23:15; Ovl 13:43.
Omunu wa yovoka; Oku yovoka.
Kuviali wa va Roma “omunu wa yovoka” una wa citiwa lelianjo lioku kala ukuafeka. Pole, “oku yovoka” ci lomboloka omunu wa yovuiwa kupika. Eyovo lia suapo lia ecelelele okuti omunu wa yovuiwa o kala onungi yofeka yo Roma, pole, ka ca tavele okuti o nõliwila oku kuata ocikele kopulitika. Eyovo ka lia suilepo li yovola omunu kupika, pole, ka kuatele elianjo lialua.—1Ko 7:22.
Omura.
Ondemba yelemba liwa yi tunda kovisapa viñi viñi kuenda koviti vitito viombuto yo Commiphora. Omura ya enda oku tengiwa kulela u kola woku waveka. Oyo ya enda oku nyiliwa kovowalo lo kolohama oco yece elemba liwa, kuenda ya tengiwile kulela woku siũla etimba loku lisieketa. Ya enda oku tengiwavo lovinyu oco yi linge ocinyua ci koluisa. Omura ya endavo oku sieketiwa kovivimbi osimbu ka via kendiwile.—Etu 30:23; Olo 7:17; Mar 15:23; Yoa 19:39.
Ondalelo ya Ñala.
Vondalelo yaco mua kongela ombolo ka yi kuete etumbisa kuenda ovinyu okuti, vi lomboloka etimba losonde ya Kristu; onjivaluko yolofa via Yesu. Omo okuti Ovisonehua vi vetiya Akristão oku amamako oku linga ocipito caco, ca sunguluka oku ci tukula okuti “Onjivaluko.”—1Ko 11:20, 23-26.
Ondavululi.
Yuna o teyuila omanu kohele ale ovipako, ca piãla enene vokuenda kuteke, ale una eca ondimbukiso eci a sangiwa kohele. Olondavululi via enda oku kala kovimbaka violupale kuenda kutala oco vi mole vana va kasi oku iya osimbu ka va pitĩlile. Kusualali ondavululi yi tukuiwa okuti ukuakulava.—Mat 27:65; 28:4.
Ondingaĩvi.
Onembele.
Onjo ya kala ko Yerusalãi okuti, ya piñainya otavernakulu yina ya kala ombala yefendelo liocili lia va Isareli. Onembele yatete, ya tungiwa la Salomone kuenda ya nyõliwa la va Bavulono. Onembele yavali, ya tungiwa la Seruvavele noke yoku tunda kumandekua ko Bavulono kuenda ya tumbuluiwa la Herode o Grande. Vokuenda kuotembo, yeya oku tukuiwavo hati, “onjo.”—Mat 21:13; Luk 11:51; 1As 29:1; 2As 2:4; Mat 24:1.
Onepa yekũi.
Onepa yekũi yoku feta elisimu, ca piãla enene kovopange atiamẽla kefendelo. (Mal 3:10; Esn 26:12; Mat 23:23; Hev 7:5) Vemehi Liocihandeleko ca Mose, onepa yekũi yovaima kuenda yovinyama ya enda oku eciwa koku kuatisa va Lewi unyamo lunyamo. Va Lewi va ecaecavo onepa yavo yekũi kovitunda vakuepata lia Arone. Kua kalavo onepa yekũi yovina vikuavo. Pole, onepa yekũi ka yi kisikiwa Kakristão.
Ondimbukiso.
Ondulu.
Ovisapa via litepa vi lula, kuenda vi kuete elemba li leha calua. Kelivulu Liesituluilo 8:11, ondaka “Ndulu,” yi lomboloka cimue ci lula haico ci kuete owule.
Ongehena.
Kelimi lio Helasi onduko yaco yi tiamisiwila Kocimbota ca Hinomi, kombuelo yo Yerusalãi yosimbu. (Yer 7:31) Vocitumasuku ondaka yaco ya tukuiwa ndocitumãlo muna va kapaile ovivimbi. (Yer 7:32; 19:6) Ka kuli uvangi u lekisa nda okuti ovinyama, ale omanu va enda oku imbiwa Vongehena oco va timihiwe lomuenyo ale oku kangisiwa. Ongehena ka yi lombolola ocitumãlo cimue ka ci muiwa lovaso muna ovilelembia viomanu vi kangisiwila otembo ka yi pui vondalu. Pole, ondaka Ongehena ya tukuiwa la Yesu kuenda olondonge viaye oku lekisa eyambulo ka li pui ‘liokufa kuavali’ okuti enyõleho ka li pui.—Esit 20:14; Mat 5:22; 10:28.
Ongumbo.
Onanga yimue ya fina ya potiwa lutele haiyo ya kala locindekaise ca va keruvi va enda oku tepisa pokati kohondo yi Kola lohondo yi Kola Koku Kola lo tavernakulu kuenda yonembele.—Etu 26:31; 2As 3:14; Mat 27:51; Hev 9:3.
Ongunji.
Onjaka ya miuha yi kuatelela, ale yi kundikiya ocina cimue. Onembele kuenda onjo ya soma via tungiwile la Salomone, via kuata olongunji. Vupopi wocindekaise, ondaka ongunji Vovisonehua vio Helasi, yi lomboloka oku kuatisa (1Ti 3:15) ale oku kolapo (Esit 3:12).—Olg 16:29; 1Ol 7:21.
Onguendu.
Ondemba yi tunda koviti kuenda kovisapa vimue vi tukuiwa hati, Boswellia. Eci vi timihiwa, vieca elemba liwa. Ovisapa viaco via enda oku tengiwa linsensu vi kola via enda oku kapiwa votavernakulu kuenda vonembele. Via enda oku tengiwavo kovilumba violomema kuenda via kapiwile kulala lulala wombolo yoku taliwa vokati kohondo yi Kola.—Etu 30:34-36; Ovs 2:1; 24:7; Mat 2:11.
Onjeke yocipa.
Onjila.
Ondaka eyi Vovisonehua yi tukuiwa vupopi wocindekaise poku yi tiamisila kelinga limue ale kovituwa vi taviwa ale ka vi taviwa la Yehova. Vana va linga olondonge via Yesu Kristu va tukuiwile okuti va tiamẽla ‘Konjila,’ okuti oku tiamisila omuenyo koku kolela Yesu Kristu kuenda oku kuama ongangu yaye.—Ovl 19:9.
Oñuatisi yekongelo.
Kelimi lio Helasi ci lomboloka diakonos, ya pongoluiwa okuti “ukuakuvumba” ale “ukuenje.” Ondaka “oñuatisi yekongelo” yi tiamisiwila ku una o kuatisa ocimunga cakulu vekongelo. Eye o sukila oku kapako olonumbi Viembimbiliya oco a tambule ocikele caco cupange.—1Ti 3:8-10, 12.
Osãi yokaliye.
Eteke liatete kosãi losãi kokalendaliu ka va Yudea, lina lia tendiwile ndeteke lioku liongoluila pamosi, oku linga ocipito kuenda oku eca ovilumba vi likasi. Kanyamo a kuamamo, eteke liaco lia linga ocipito ca velapo cofeka kuenda omanu ka va lingaile ovopange.—Ate 10:10; 2As 8:13; Kol 2:16.
Osamo.
Ocisungo coku sivaya Suku. Olosamo via enda oku tukuiwa vovisikilo loku imbiwa lafendeli, oku kongelamo oku fendela Yehova Suku pokati kowiñi vonembele yaye vo Yerusalãi.—Luk 20:42; Ovl 13:33; Tia 5:13.
Osongo.
Ombueti yimue locivela ca songoloka olongunja via siata oku songuila layo ocinyama. Osongo yi sokisiwa lolondaka viomunu ukualondunge okuti o vetiya olonjeveleli oku kapako alungulo olondunge. Ondaka “oku tasula kolosongo” yi sokisiwa lelinga lioku toma toma ongombe ya huka, kuenje yi li kokela oyo muẽle evalo.—Ovl 26:14; Olg 3:31.
Otalendo.
Onjongo ya va Heveru yoku yonga ovina kuenda ocilemo colombongo. Oyo ya kuata ocilemo ci soka 34.2 kolokilu. Otalendo yitito yo ko Helasi ya kuata ocilemo ci soka 20.4 kolokilu.—1As 22:14; Mat 18:24.
Ovangelo.
Ondaka eyi yopiwa kelimi lio Heveru malakh kuenda kelimi lio Helasi aggelos. Olondaka viaco vivali vi lomboloka “omunga” pole, nda yi tiamisiwila kolomunga viespiritu, yi tukuiwa okuti “ungelo.” (Eft 16:7; 32:3; Tia 2:25; Esit 22:8) Ovangelo oviluvo viespiritu vi kuete unene, haivio via lulikiwa la Suku osimbu omanu ka va lulikiwile handi. Ovio via tukuiwavo Vembimbiliya okuti ‘olohuluwa violosandu,’ “omãla va Suku,” kuenda “olombungululu viomẽle.” (Esn 33:2; Yov 1:6; 38:7; Yuda 14) Ovangelo ka va lulikiwile lepondolo lioku cita ombuto yavo, pole, va lulikiwa ungelo lungelo. Etendelo liavo li pitahãla ocita colohuluwa. (Dan 7:10) Embimbiliya li lekisa okuti ovo va kuete olonduko viavo muẽle, kuenda ovituwa via litepa, kuenje lumbombe va likala oku fendeliwa, loku yuvula oku situlula olonduko viavo. (Eft 32:29; Luk 1:26; Esit 22:8, 9) Ovo va kuete ovisoko via litepa kuenda ovikele vialua ndeci, oku vumba kovaso yocalo ca Yehova, oku eca asapulo aye, oku teyuila afendeli va Yehova palo posi, oku tẽlisa esombiso lia Suku, kuenda oku kuatisa kupange woku kunda olondaka viwa. (2Ol 19:35; Os 34:7; Mat 4:11; Luk 1:30, 31; Esit 5:11; 14:6) Kovaso yoloneke ovo va ka kuatisa Yesu kuyaki wo Harmagedo.—Esit 19:14, 15.
Oviali viohenda.
Oviali vi eciwila oku kuatisa omunu wa suka. Ondaka eyi ka ya tukuiwile Vovisonehua vio Heveru, pole, Ocihandeleko ca ecele olonumbi ku va Isareli catiamẽla kocikele cavo coku kuatisa olohukũi.—Mat 6:2.
Ovikumbi.
Ovilumba viakandu.
Ovilumba vi eciwa omo liekandu ka lia lingiwile ocipango, okuti lia lingiwa omo lioku hongua kuetimba ka lia lipuile. Ovilumba vialua viovinyama via enda oku eciwa oku upisa kongombe toke kopomba, pole, ca tambele ño kekalo liomunu lomunu, kuenda epondolo lia una eca ocilumba caco.—Ovs 4:27, 29; Hev 10:8.
Ovilundu; Ukuavilundu.
Uvei umue wa kãla wo ketimba. Vovisonehua, uvei wa kũlĩhĩwa londuko ovilundu etaili, ka u tiamisiwila lika komanu, pole, u sambukavo kuwalo kuenda kolonjo. Omunu o kuetiwe luvei waco o tukuiwa okuti ukuavilundu.—Ovs 14:54; Luk 5:12.
Ovikeya.
Ocinala ci kasi pokati kohokolua toke kosungu yovimuine. Ovikeya via va Isareli via kuata eci ci soka 44,5 cm, pole, va kuatavo ovikeya vinene okuti upati weka u soka 51,8 cm.—Eft 6:15; Mat 6:27; Luk 12:25; Esit 21:17.
Ovikomo; Ovilimbu.
Ovilinga ale ovikomo okuti ka vi sokisiwa lovonene osi a kũlĩhĩwa lomanu, kuenda ka vi tiamisiwila komunu. Olondaka “ondimbukiso” kuenda “ocikomo,” olonjanja vimue Vembimbiliya vi lomboloka cimuamue.—Mat 11:20; Ovl 4:22; Hev 2:4.
Ovikuata vioku timiha insensu.
Ovikuata via pangiwa lulu, lopalata, losipi, via kala votavernakulu kuenda vonembele oco va timihe insensu loku upa akala kutala wovilumba loku timiha okananga kondiyelo yulu. Ovio vi tukuiwavo okuti oviyukilo viondalu.—Etu 37:23; 2As 26:19; Hev 9:4.
Ovimalẽho.
Uwalo woku li teyuila asualali va enda oku wala ndeci, ocikoko, ocikutu covivela, uvia, ovikapa kuenda ociyepelo.—1Sa 31:9; Efs 6:13-17.
Oviña viovipa.
Ocipa comeme, cohombo, ale congombe ca pongiyiwile oku sonehelamo. Oviña viaco via pamele vali calua okuti oviña violoneva vi sule kuenda omo mua sonehiwilile ovisonehua Viembimbiliya. Voviña viovipa Paulu a pingile ku Timoteo oku nena, citava okuti mua sonehiwile Ovisonehua vimue vio Heveru. Oviña vimue via sangiwa Vokalunga ka ka Kuete Akimba, via sonehiwile voviña viovipa.—2Ti 4:13.
Ovisonehua.
Ovisonehua vi kola Viondaka ya Suku. Ondaka eyi yi molẽha lika Vovisonehua vio Helasi.—Luk 24:27; 2Ti 3:16.
P
O Paskoa.
Ocipito ca enda oku lingiwa keteke liekũi lakuãla kosãi ya Abib (yeya oku tukuiwa noke okuti Nisana) coku sambiliya oku yovuiwa kua va Isareli Kegito. Ca enda oku lingiwa poku ponda loku yoka okameme (ale ohombo) okuti, ya enda oku liwa lovikũla vi lula kuenda olombolo ka vi kuete etumbisa.—Etu 12:27; Yoa 6:4; 1Ko 5:7.
O Pendekoste.
Ca kala ocipito cavali pokati kovipito vitatu vinene alume va Yudea va handelekiwile oku ka sambiliya ko Yerusalãi. O Pendekoste yi lomboloka “(Eteke) Liakũi Atãlo,” haiyo onduko yi sangiwa Vovisonehua vio Helasi yi tukuiwa okuti, Ofesta yoku Ungula, kuenda Vovisonehua vio Heveru yi tukuiwa okuti Ofesta Yolosemana. Oyo ya enda oku lingiwa keteke Liakũi Atãlo oku tenda oku upisa keteke 16 ya Nisana.—Etu 23:16; 34:22; Ovl 2:1.
Oku pongiya.
Onduko yeciwa keteke li livanga Kesambata, okuti eteke va Yudea va sukilile oku li pongiya. Eteke liaco lia enda oku sulila koku iñila kuekumbi okuti koloneke vilo Votãlo, noke oco Esambata li fetika. Ku va Yudea, eteke lia enda oku fetika oku upisa koñolosi toke koñolosi yikuavo.—Mar 15:42; Luk 23:54.
Porneia.—
Tala EVĨHO LIUKAHONGA.
S
Va Sadukeo.
Etavo limue lia va Yudea okuti mua kala ava va kemãla haivo olohuasi kuenda ovitunda via kuatele unene walua kovopange onembele. Ovo ka va tavaile oviholo vialua va Fariseo va enda oku kuama, kuenda alongiso akuavo a va Fariseo. Ka va kolelele kepinduko, ale oku tava okuti kuli ovangelo. Ovo va lambalala Yesu.—Mat 16:1; Ovl 23:8.
Samaria.
Ombala yuviali wo konano wapata ekũi a va Isareli a vialele ci soka 200 kanyamo, kuenda haiyo ya kala onduko yovaimbo osi a tiamẽlele kuviali waco. Olupale lua tungiwila komunda yi kuete onduko yaco. Koloneke via Yesu, olupale luo Samaria ya kuata onduko yoluvumba luo Roma lua kala pokati ko Galilea konano kuenda ko Yudea kombuelo. Yesu wa yuvula oku linga ovongende oku ka kundilako, pole, olonjanja vimue wa enda oku pitamo, loku vangula lolonungi viaco. Petulu wa talavaya losapi yocindekaise Yusoma eci va Samaria va tambula espiritu sandu.—1Ol 16:24; Yoa 4:7; Ovl 8:14.
Va Samaria.
Onduko eyi ya tiamisiwilile tete kuviali wo konano wapata ekũi a va Isareli, pole, eci o Samaria ya yuliwa la va Asuria kunyamo wo 740 O.Y., vonduko yaco mua kongelelevo ovingendeleyi via neniwa la va Asuria. Koloneke via Yesu, onduko yaco ka ya tiamisiwilile kepata, ale kopulitika pole, ya tiamisiwile ku vana va tiamẽlele ketavo okuti lia kala kovaimbo o ko Sekeme yosimbu kuenda Samaria. Oloñame viaco via kuatele oviholo via litepa levi vietavo lia va Yudea.—Yoa 8:48.
Oku sasa; Ocimbandi.
Upange woku upa ovinene kolomema kuenda oku vi sasa; ocitumãlo apa upange waco u lingiwila. Oku sasa kuaco kua enda oku lingiwa lombueti, ale nda upange waco walua u lingiwa lovipi, pamue locikuata cimue ci lema ci naliwa lovinyama. Ocikuata caco ci pita kilu liolomema via lisanduila pocimbandi, kuenda ocitumãlo caco ca yeluka, ca ñuala ndelola, haico ca tapika, okuti ofela yi sika ciwa.—Ovs 26:5; Isa 41:15; Mat 3:12.
Satana.
Sewusi.
Yimue pokati kolosuku vialua via kemãla ya va Helasi. Ko Lustra, Barnaba vo tukula hati, Sewusi. Ovisonehua vio kosimbu via sangiwa ocipepi lo Lustra, via tukula “ovitunda via Sewusi” kuenda “Sewusi osuku ekumbi.” Onaviyu Paulu a lingila ungende oku tunda kocifuka co Malita ya kuata ondimbukiso hati, “Omãla va Sewusi” okuti omãla volonjamba va tukuiwa Castor kuenda Polux.—Ovl 14:12; 28:11.
Oku siñala.
Oku tukula ale oku popia lãvi omunu umue ale ocina cimue. Ondaka yaco ka yi lomboloka oku sawula ale oku kuata onyeño yi tuala kungangala. Oku siñala olonjanja vimue ku lomboloka oku tukula ovina vĩvi vi laika oku pita lomunu, pole, eci esiñalo liaco li lingiwa la Suku, ale lomunu umue o kuete unene, ondaka yaco yi tiamisiwila kocitumasuku okuti yi kuete esilivilo kuenda ongusu.—Eft 12:3; Ate 22:12; Mar 11:21; Ovl 23:12; Rom 12:14; Gal 3:10.
Siono; Omunda Siono.
Onduko yolupale lua pama lua va Yevusi okuti lua kala kombuelo yowulu wo Yerusalãi. Eci Daviti a yula olupale luaco, wa tungilako onjo yaye, kuenda ya tukuiwa hati, “Imbo lia Daviti.” (2Sa 5:7, 9) O Siono ya linga omunda yi kola ku Yehova eci Daviti a sondololuilako Ocikasia. Noke vonduko yaco mua kongelele onepa yonembele Komunda Moriya, vokuenda kuotembo mua kongelelevo olupale luosi luo Yerusalãi. Onduko yaco Vovisonehua vio Helasi olonjanja vimue yi tukuiwavo vupopi wocindekaise.—Os 2:6; 1Pe 2:6; Esit 14:1.
O Sunangonga.
Ondaka eyi yi lomboloka “oku kala pamosi; oku liongolola,” pole, vovisonehua vialua yi lomboloka onjo, ale ocitumãlo va Yudea va enda oku liongoluila oku tanga Ovisonehua, oku tambula olonumbi, oku kunda kuenda oku likutilila. Koloneke via Yeus, imbo limbo lio ko Isareli lia kuatele o sunangonga yimosi, kuenda alupale anene a kuatele olosunangonga vialua.—Luk 4:16; Ovl 13:14, 15.
Oku sumbila Suku.
O Suria; Va Suria.
Vovisonehua vio Helasi, o Suria ya kala olupale lumue luo ko Roma okuti, ombala yaluo ya kala ko Antiokea. Vovisonehua vio Heveru, vofeka yaco mua kongelelevo ovaimbo akuavo ndeci o Suria okuti (ya tukuiwilevo hati, Arama). Nguluvulu yo ko Suria wa vialelevo ofeka yosi yo Palestina.—Luk 2:2; Ovl 18:18; Gal 1:21.
T
O Tartaru.
Vovisonehua vio Helasi, ci sokisiwa lokayike ka sule muna mua imbiwile ovangelo vakuesino vo koloneke via Noha. Vukanda 2 Petulu 2:4, poku tukula ondaka tartaroo (oku “imbiwa vo Tartaru”) ka ci lomboloka okuti “ovangelo va linga ekandu” va imbiwa vo Tartaru (okuti, vokayike ka kasi kosi yongongo kuenda vocitumãlo cowelema walua haimo mu kala olosuku ka via kemãlele) ndeci atavo esanda a longisa. Pole, ci lomboloka okuti Suku wa va kapa kutito kocitumãlo cavo kilu, kovikele viavo kuenda wa tekãvisa ovitima viavo lowelema walua catiamẽla kocipango ca Suku. Owelema waco u tiamisiwilavo kueci ci laika oku pita lavo, cina Ovisonehua vi lekisa okuti, eyambulo ka li pui kumue lombiali yavo, Satana Eliapu. Omo liaco, o Tartaru yi lomboloka oku kapiwa kutito kuovangelo vaco vakuesino. Ondaka yaco ka ya lisokele ‘lekungu’ lia tukuiwa kelivulu Liesituluilo 20:1-3.
Tete kuenda Kuasula.
Olonduko evi, oletala yatete leyi ya sulako yo abecendaliu kelimi lio Helasi; ovio via tukuiwila kumosi olonjanja vitatu kelivulu Liesituluilo okuti, onduko yesumbilo yi tiamisiwila ku Suku. Olonduko evi vi lomboloka cimuamue okuti, ‘tete kuenda kuasula’ kuendavo ‘efetikilo kuenda esulilo.’—Esit 1:8; 21:6; 22:13.
Oku tipula.
Vovisonehua vio Helasi ci tiamisiwila koku vetiwa losikote yi kuete apumbu kuenda olosongo.—Yoa 19:1.
U
Ukahokolo.
Ulume ale ukãi va lipekela lomunu umue okuti hayeko ohueli yaye.—Etu 20:14; Mat 5:27; 19:9.
Ukahonga.—
Tala EVĨHO LIUKAHONGA.
Ukuakutãha.
Omunu umue o litukula okuti o kuete uloño woku lombolola ovina vi laika oku pita kovaso yoloneke. Omu mua kongela umbanda, oku tãha, oku kũlĩhĩsa olombungululu kuenda ovina vikuavo via tukuiwa Vembimbiliya.—Ovs 19:31; Esn 18:11; Ovl 16:16.
Ukuavisonehua.
Ukuakukopiala Ovisonehua vio Heveru. Otembo Yesu a kala palo posi, onduko yaco ya tiamisiwilile kocimunga calume va lilongisile Ocihandeleko. Ovo va lambalala Yesu.—Eser 7:6; Mar 12:38, 39; 14:1.
Ukulu wekongelo; Ukulu wendamba.
Ulume wa amako kalima, pole, Vovisonehua ondaka yaco yi tiamisiwila kunene kuenda kocikele omunu a kuete posongo yaye, ale vofeka. Kelivulu Liesituluilo ondaka eyi yi tiamisiwilavo koviluvo vio kilu. Kelimi lio Helasi ondaka sbyteros ya pongoluiwa hati, “ukulu wekongelo” nda yi tiamisiwila ku vana va kuete ocikele coku songola ekongelo.—Etu 4:29; Olo 31:23; 1Ti 5:17; Esit 4:4.
Ukristão.
Onduko Suku a eca kolondonge via Yesu Kristu.—Ovl 11:26; 26:28.
Ulambu.
Umbanda.
Oku tava kelongiso liokuti omunu wa fa etimba liaye handi li kala komuenyo kuenda ovo va pondola oku vangula lava va kasi lomuenyo, ca piãla enene lekuatiso liomunu umue (ukuakutãha). Kelimi lio Helasi ondaka “vakuombanda” yi tukuiwa hati, pharmakia, okuti nda ondaka londaka yi lomboloka “onjo yoku landisila ovihemba.” Ondaka yaco yeya oku kuata elitokeko lumbanda, momo kosimbu omanu va enda oku nyua olodroga poku pinga unene wolondele oco va linge umbanda.—Gal 5:20; Esit 21:8.
Umbondo.
Yopiwa kelemi lio Helasi kondaka aselgeia, okuti yi tiamisiwila kovilinga vĩvi vi lueya ovihandeleko via Suku kuenda vi lekisa ovituwa viumbondo; ovituwa viaco ka via sumbiwile, ale vi sepuisa vana va kuete omoko, ovihandeleko, kuenda olonumbi. Ondaka yaco ka yi tiamisiwila kocituwa cimue cĩvi okuti ka ci kuete esilivilo.—Gal 5:19; 2Pe 2:7.
Unanguluke.
Ondaka eyi kelimi lio Helasi (apostasia) yopiwa kondaka yi lomboloka “oku amela kupãla.” Ondaka yaco yi lombolokavo “oku litepa, oku siapo, ale esino.” Vovisonehua vio Helasi ondaka “unanguluke” yi tiamisiwila tete ku vana va siapo efendelo liocili.—Olo 11:9; Ovl 21:21; 2Te 2:3.
Ungelo Unene.
Upange u kola.
Upostolo.
Usoma wa Suku.
Ondaka eyi yi tiamisiwila kuviali wa Suku u kasi oku vialiwa Lomõlaye Yesu Kristu.—Mat 12:28; Luk 4:43; 1Ko 15:50.
Usongui wa Velapo.
Utala.
Ocina cimue ca tungiwa lonata, lovawe, lolondopi ale oviti via lañiwa lutale okuti oko va enda oku ecela ovilumba, ale insensu viefendelo. Vohondo yatete yo tavernakulu kuenda vonembele, mua kala ‘utala utito wulu’ woku lumbila insensu. Owo wa enda oku tungiwa loviti loku lañiwa lulu. Kosamua yocitali kua kala ‘utala umue unene wosipi’ woku eca ovilumba vioku yoka. Vakuefendelo liesanda va enda oku lingavo ovotala.—Etu 39:38, 39; 1Ol 6:20; Mat 5:23, 24; Luk 1:11; Ovl 17:23.
Uti.
Uti umue wa miuha kua enda oku kutiwa olondingaĩvi. Kolofeka vimue va enda oku pondelako omanu, ale oku lekisa ocivimbi comunu oco ci kale ndelungulo kuenda esepu kowiñi. Va Asuria omo okuti va kũlĩhĩwile mekonda liuyaki wavo, olomandekua vina via pondiwa va enda oku va toma vimo loku kapa atimba avo kosungu yuti. Kocihandeleko ca va Yudea, vana va kuatele eko omo liungangala, oku popia atonãi, ale oku fendela oviteka va enda oku pondiwa tete lovawe ale pamue lonjila yikuavo, kuenda ovivimbi viavo via enda oku kapiwa kuti oco ci linge ndelungulo komanu vakuavo. (Esn 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Va Roma va enda oku kutila omanu kuti, kuenje va kalako oloneke vialua osimbu ka va file lohali, lenyona, lonjala, kuenda utanya. Olonjanja vimue va enda oku valela omanu kovaka lo kovolu kuti, ndeci va linga la Yesu. (Luk 24:20; Yoa 19:14-16; 20:25; Ovl 2:23, 36)—Tala UTI WEKANGISO.
Uti wekangiso.
Kelimi lio Helasi ondaka stauros, yi lomboloka uti umue wa miuha ale evaya, ndeli Yesu a pondiwila. Ka kuli uvangi u lekisa okuti ondaka yaco kelimi lio Helasi yi lomboloka ekulusu, ndeci vakuetavo liesanda va li tukula ndondimbukiso yatavo vokuenda kuanyamo alua osimbu Yesu keyile. “Uti wekangiso” weca elomboloko lia suapo yondaka yatete, ndeci Yesu a tukula ondaka stauros oco a lombolole ekangiso, ohali, kuenda esepu olondonge viaye via laikele oku pita. (Mat 16:24; Hev 12:2)—Tala UTI.
Uti womuenyo.
Uti umue wa kala vocumbo Cedene. Embimbiliya ka li lekisa okuti uti waco wa kuatele unene woku eca omuenyo; owo wa kala ondimbukiso yohuminyo ya Suku yoku eca omuenyo ko pui ku vana eye a ecelela oku lia kapako aco. Kelivulu Liesituluilo uti waco u lomboloka esokiyo lia Suku lioku eca omuenyo.—Eft 2:9; 3:22; Esit 2:7; 22:19.
Utungi wolombia.
Uveli.
Omõla watete wulume ku isia. Kosimbu, omõla uveli wa sumbiwile calua vepata kuenda wa kuatele ocikele coku songuila onjo eci isia a fa. Yesu ka kalele lika omõla uveli wa Yehova, pole, wa kalavo uveli woviluvo viosi kuenda uveli kokufa.—Eft 25:33; Etu 11:5; Kol 1:15; Esit 1:5.
V
Vakuacitundo ca Herode.
Va kũlĩhĩwilevo okuti va Herode. Ovo va tiamẽlele kocitundo cimue ca enda oku kuatisa koku eca ovisimĩlo vio pulitika ku va Herode eci va vialiwile la va Roma. Va Sadukeo vamue citava okuti va tiamẽlelevo kocitundo caco. Va Herode va likongela ku va Fariseo koku lambalala Yesu.—Mar 3:6.
Vakuakukũlĩhĩsa olombungululu.
Omanu vakuakukũlĩhĩsa ekumbi, osãi kuenda olombungululu oco va tukule ovina vi ka pita kovaso yoloneke.—Mat 2:1.
W
Oku wavekiwa.
Ondaka eyi yopiwa kelimi lio Heveru yi lomboloka oku “lisieketa lovina vi kasi ndovava.” Ulela wa enda oku kapiwa komunu umue, ale kocikuata ndondimbukiso yoku litumbika kupange umue u likasi. Vovisonehua vio Helasi, ondaka yaco yi tiamisiwilavo ku vana va wavekiwa lespiritu sandu okuti va nõliwila elavoko lioku enda kilu.—Etu 28:41; 1Sa 16:13; Luk 4:18; Ovl 10:38; 2Ko 1:21.
Y
Yakoba.
Omõla a Isake la Rebeka. Noke Suku wo wĩha onduko ya Isareli, kuenda eye weya oku linga kukululu yomanu va Isareli (va tukuiwilevo va Isareli, kuenda noke va Yudea). Eye wa linga isia yomãla 12, kuenje kumue lovitumbulukila viavo va linga apata 12 kofeka ya va Isareli. Onduko Yakoba yamamako oku tiamisiwila kofeka, ale komanu va Isareli.—Eft 32:28; Mat 22:32.
Yehova.
O Tradução do Novo Mundo das Escrituras Sagradas yi tukula onduko “Yehova” ci soka 237 kolonjanja Vovisonehua vio Helasi. Onjila ya nõliwa yoku kongelamo onduko ya Suku yi tiamisiwila kovovangi a kuãimo:
1. Olokopia Viovisonehua vio Heveru via kalako koloneke via Yesu, kuenda viovapostolo viaye, mua kuatele o Tetragrama (okuti onduko ya Suku, yi tukuiwa lololetala vikuãla kelimi lio Heveru okuti יהוה) vovisonehua viosi.
2. Koloneke via Yesu lo koloneke viovapostolo vaye, o Tetragrama ya enda oku molẽhavo Vovisonehua vio Heveru.
3. Ovisonehua vio Helasi vi lombolola okuti Yesu wa enda oku tukula onduko ya Suku kuenda wa yi sapula komanu vakuavo.—Yoa 17:6, 11, 12, 26.
4. Omo okuti Ovisonehua vio Helasi evokiyo Liovisonehua vi kola vio Heveru, ndomo onduko Yehova yopiwa lonjanga vovisonehua ca molẽha ndu okuti ca lueyiwa.
5. Onduko ya Suku Vovisonehua vio Helasi ka ya sonehiwile yosi.—Esit 19:1, 3, 4, 6.
6. Ovisonehua viosimbu via va Yudea vi lekisa okuti Akristão va Yudea va enda oku tukula onduko ya Suku vovisonehua viavo.
7. Olonoño vimue vakuakukonomuisa Embimbiliya via limbukavo okuti onduko ya Suku yi molẽha Vovisonehua vio Heveru, yi sangiwavo Vovisonehua vio Helasi.
8. Vambimbiliya a pongoluiwa kueci ci pitahãla ocita kalimi, mu sangiwa onduko ya Suku Vovisonehua vio Helasi.
Ocili okuti kuli esunga lialua lioku tumbulula onduko ya Suku, Yehova Vovisonehua vio Helasi. Eci oco vakuakupongolola o Tradução do Novo Mundo va siata oku linga. Ovo va sumbila onduko ya Suku kuenje va yuvula oku upa cimue okuti ci molẽha vovisonehua viosimbu.—Esit 22:18, 19.
Yuda.
Omõla wakuãla wa Yakoba a cita lukãi waye Lea. Ocitumasuku Yakoba a tukula osimbu a kala oku panda kokufa, wa popele okuti ombiali ya velapo haiyo yi kala otembo ka yi pui ya laikele oku tunda kocikoti cepata lia Yuda. Yesu eci a kala palo posi wa tunda kocikoti ca Yuda. Onduko Yuda yi tiamisiwilavo kepata kuenda kuviali weya oku tukuiwa londuko ya Yuda.—Eft 29:35; 49:10; Hev 7:14.
U Yudea.
Onduko yi tukuiwa komunu wa tiamẽla kepata lia va Yudea noke yoku nyõliwa kuapata ekũi wuviali wo ko Isareli. (2Ol 16:6) Noke yumandekua ko Bavulono, onduko yaco ya enda oku tiamisiwila ku va Isareli vakuapata a litepa vana va tiukila kofeka yo Isareli. (Eser 4:12) Noke ya enda oku tukuiwavo koluali luosi oco pa kale etepiso pokati ka va Isareli lomanu Vakualofeka. (Este 3:6) Onduko yaco ya tukuiwavo vupopi wocindekaise eci upostolo Paulu a lombolola okuti ofeka omunu a citiwila ka ya kuatele esilivilo lalimue vekongelo Liakristão.—Rom 2:28, 29; Gal 3:28.