July

Shebna vwo ogangan rẹ usuon, kidie a vwerọ vwo mu vwẹ “enu rẹ evwruwevwi” ọvo, ọ sa dia evwruwevwin rẹ Hẹzikaya. (Aiz. 22:15) Jẹ, ọ da ohwo mamọ nẹ Shebna kọ guọnọ urinrin romobọ rọyen fikirẹ omaẹkparọ. (Aiz. 22:16-18) Kidie nẹ Shebna guọnọ urinrin romobọ rọyen, Jihova de ‘sio nẹ ẹdia,’ ọ da vwẹ Elayakim vwo wene. (Aiz. 22:19-21) Ọnana phiare ọke rẹ Ovie Senakerib rẹ Asiria vwọ jiroro rọ vwọ kpare ofovwin rhe Jerusalẹm. Ọke vwọ yanran na, Ovie Senakerib de ji ichabọ rọyen vẹ isodje buebun kpo Jerusalẹm re djuguegue mu Hẹzikaya vẹ ihwo rẹ Ju. (2 Ivie 18:17-25) E de ji Elayakim vẹ ihwo ivẹ efa nẹ ayen ra ta ota kẹ ihwo ri nẹ Asiria rhe na. Shebna jehẹ ọvo usun rẹ ihwo ivẹ na; ọke yena je wenire kpo ẹdia rẹ osiọbe re. Ọkiọvo, ọnana ghwa odjephia nẹ Shebna vwomakpotọ reyọ ẹdia ro kpotọ vrẹ ọ ra vwọ kẹ jovwo, ukperẹ ophu vwo muo. w18.03 25 ¶7-8, 10

Wo jẹ oshọ mu we siẹrẹ wo de noso nẹ ojevwe rẹ ugboma ganre mamọ vwẹ ẹwẹn wẹ-ẹn. Wọ da yare ukẹcha rẹ ẹwẹn ọfuanfon rẹ Jihova, ọ cha nẹrhẹ wo se wene iroro wẹn kpo ọ ro shephiyọ ọhọre rọyen. (Luk 11:13) Karophiyọ nẹ ọyinkọn Pita sheri abọ buebun. (Mat. 16:22, 23; Luk 22:34, 54-62; Gal. 2:11-14) Ẹkẹvuọvo, ofu dje re-e. Womarẹ ukẹcha rẹ Jihova, ememerha na, Pita de rhi vwo iroro rẹ Kristi. Ọ je sa dia ọtiọyen kẹ avwanre. Ukuko na, Pita da tobọ vuẹ avwanre erọnvwọn evo re sa chọn avwanre uko. (2 Pita 1:5-8) Avwanre da “pharhe” vwo vwo iruemu kerẹ omaẹriẹnsuon, akoechiro, kugbe ẹguọnọ rẹ imoni, ka sa yan obaro vwẹ ẹga rẹ Jihova. Ofori nẹ wọ nọ oma wẹn onọ nana kẹdẹ kẹdẹ: ‛Uruemu vọ yen me cha wian kpahen nonẹna rere me sa vwọ yan obaro?’ w18.02 25-26 ¶12-13

Job nabọ riẹn irhi Ọghẹnẹ. Ọ nabọ riẹn Jihova, ji ru nene erianriẹn yena ro rhere na. Di roro: Job riẹnre nẹ o de vwo utuoma kpahen irivẹ rọyen, ọ cha sa tanẹ ọyen vwo ẹguọnọ rẹ Ọghẹnẹ-ẹ. (Job 6:14) O niro nẹ ọyen yovwin nọ ihwo efa-a. Ukperẹ ọtiọyen, ọ nabọ dje ẹguọnọ kẹ koka koka rẹ ihwo, te ivwiogbere te edafe. Ọ da ta: “Ọ dia ọ rọ ma vwẹ phihọ evun na re je ma?” (Job 31:13-22) Job vwẹ uphẹn kẹ efe vẹ otitivwe rọyen nẹ i sun ẹro ro vwo nẹ oma rọyen vẹ ihwo efa-a. Uruemu rọyen ghene fẹnẹ ọ rẹ edafe buebun rehẹ akpọ na nonẹna! Job vwo utuoma kpahen koka koka rẹ edjọẹgọ nẹ evunrẹ ubiudu rọyen rhe. Ọ riẹnre nẹ ẹga rẹ efian, ro ji churobọ si ẹguọnọ ọgangan re vwo kpahen igho cha nẹrhẹ ọ sen “Ọghẹnẹ rọ hẹ obenu” na. (Job 31:24-28) O ni orọnvwe ghanghanre. Ọ vẹ ẹro rọyen tobọ re ọphọ nẹ ọyen che se ni ọmọtobẹ-ẹ.—Job 31:1. w18.02 11 ¶16; 12 ¶18-19

Noa niro nẹ o teri ọyen de vwọ dia omamọ rẹ ohwo-o. Ọtiọyena, o de fiudugberi vuẹ ihwo kpahen Jihova. Baibol na de se “[oghwoghwota] rẹ ọvwata.” (2 Pita 2:5) Ọyinkọn Pọl siri nẹ, “vwẹ esegbuyota . . . Noa brorhiẹn hwe akpọ na.” (Hib. 11:7) Vwọrẹ uyota, ihwo mukpahọn, a vwerọ jehwẹ, ọkiọvo e ji djẹ uguegue muo. Ẹkẹvuọvo, “oshọ rẹ ohwo” muro-o. (Isẹ 29:25) Jihova chọn rọ uko vwo fiudugberi. Noa vẹ Ọghẹnẹ vwọ yan kugbe vwẹ ikpe re vrẹ ujorin iyorin nu, Jihova da vuẹ nẹ ọ kare okọ vwo sivwin ihworakpọ vẹ eranvwe na. (Jẹn. 5:32; 6:14) Noa riẹn oborẹ iruo rẹ okọ ẹkarọ na cha gan te! Ọ je riẹn nẹ ihwo cha reyọ vwọ jehwẹ, ji mukpahọn. Dedena, ọ fuevun nyupho rẹ Jihova. “O de ru emu ejobi rẹ Ọghẹnẹ dje kẹ nẹ o ru.”—Jẹn. 6:22. w18.02 4 ¶4, 6-7

Idjerhe rọ pha ghanghanre re se vwo toroba uvi oyerinkugbe rọhẹ uvwre rẹ ihwo rẹ Ọghẹnẹ, ọyen ra vwọ vwẹrokere Jihova vwo dje ẹguọnọ phia. (1 Jọn 4:8) Vwọ kpahen iniọvo rẹ ukoko na, avwanre guọnọ kẹnoma kẹ uruemu ra vwọ tanẹ, “Mi di dje ẹguọnọ kẹ ayen, jẹ oma rayen vwerhen ovwẹ-ẹ”! Iroro tiọyena vwọso uchebro rẹ Pọl vwọphia, nẹ “ohwohwo chirako rẹ ohwohwo vwẹ evun rẹ ẹguọnọ.” (Ẹfe. 4:2) Noso nẹ ọ dia Pọl ghwa tanẹ avwanre ‘chirako rẹ ohwohwo-o.’ Ukperẹ ọtiọyen, ọ tare nẹ e ru ọtiọyen “vwẹ evun rẹ ẹguọnọ.” Kọyen ofẹnẹ herọ. Koka koka rẹ ihwo yehẹ evunrẹ ukoko rẹ Jihova. (Jọn 6:44) O muẹro nẹ Jihova vwo ẹguọnọ rayen eje, kidie ọyen si ayen te oma. Ọtiọyena, kẹ diesorọ e vwo jẹ obọdẹn rẹ ẹguọnọ edje kẹ ayen? E gbe jẹ avwanre nene iji rẹ Jihova, rere e dje uvi rẹ ẹguọnọ kẹ ayen eje!—1 Jọn 4:20, 21. w18.01 16 ¶14

Emiọvwọn evo rorori nẹ o che yovwin siẹrẹ emọ rayen da nabọ yono ẹbe kodo, ji vwo omamọ iruo tavwen ayen ki bromaphiyame. Iroro yena ghwa chọ-ọ, ẹkẹvuọvo, ọ sa chọn emọ na uko vwo yeren omamọ rẹ akpọ? Iroro yena tobọ shephiyọ vẹ oborẹ Baibol na tare? Karophiyọ nẹ akpọ na vẹ ekuakua rehẹ evun rọyen, vwọso iroro rẹ Jihova. (Jems 4:7, 8; 1 Jọn 2:15-17; 5:19) Omamọ rẹ oyerinkugbe vẹ Jihova yen sa chọn ọmọ wẹn uko vwọ họnre vwọso Eshu, akpọ rọyen, kugbe iroro rẹ akpọ na. Ọmiọvwọn da vwẹ ẹbe eyono ride vẹ iruo vwọ kobaro, ọ cha nẹrhẹ emọ na roro nẹ oyerinkugbe vẹ Jihova fiemu-u. Ọnana vọnre vẹ imuoshọ mamọ. Emiọvwọn, ovwan jẹ akpọ nana yono emọ rẹ ovwan oborẹ ayen se vwo yeren uvi rẹ akpọ-ọ. Vwọrẹ uyota, e de phi ẹga rẹ Jihova phiyọ ẹdia rẹsosuọ, ọyena ọvo yen sa kẹ ohwo uvi rẹ omavwerhovwẹn.—Une 1:2, 3. w18.03 10-11 ¶10-11

Ihwo buebun niroso nẹ akpeyeren ọlọlọhọ kẹ ayen omavwerhovwẹn, ọ je nẹrhẹ ayen mrẹ ọke buebun vwọ ga Jihova. Jack shẹ uwevwin rode vẹ eki rọyen, rere ọ vẹ aye rọyen sa vwọ ga kerẹ ekobaro. Ọ da ta: “Dẹvure, kọke kọke yen ivun vwo miovwo uvwe nẹ iruo cha fikirẹ ebẹnbẹn. Jẹ, ọkieje yen oma vwọ vwerhen aye mẹ rọ ga kerẹ ọkobaro ọkieje. Ọ me ta, ‘Mi vwo ọga ro me yovwin!’ Jihova yen ọga rẹ avwanre ihwo ivẹ enẹna, kidie me rhe dia ọkobaro ọkieje re.” Wọ da guọnọ riẹn ẹro wo vwo ni igho, gba kpahenphiyọ enọ nana nẹ otọ rẹ ẹwẹn wẹn rhe: ‘Oborẹ Baibol na ta kpahen igho ghini mu vwe ẹro? Me vwẹ uchebro na vwọba akpọ yerẹn? Ẹvwọtua rẹ igho yen me vwọ kobaro vwẹ akpeyeren? Ekuakua rẹ akpeyeren ghanre kẹ vwẹ vrẹ oyerinkugbe mẹ vẹ Jihova kugbe ihwo rọyen? O mu vwe ẹro nẹ Jihova cha vwẹrote ọdavwẹ mẹ?’ E jẹ avwanre vwo imuẹro nẹ Jihova che se ku avwanre phiyotọ-ọ. w18.01 25 ¶12-13

Ọyen oghwa rode ra vwọ wian vwọ kẹ esivwo rẹ ohwo. Wo se vwo ru ọnana, ofori ne wo se Baibol ji roro kokodo kpahen obore wo se. O ji fo nẹ wọ nẹrhovwo ọkieje, ji roro kpahen idjerhe sansan rẹ Jihova vwo bruba kẹ wẹ. Enana cha nẹrhẹ wo vwo imuẹro ọgangan kpahen oyerinkugbe wẹn vẹ Jihova. Ọyena ko ju che mu we vwọ ta ota kpahen esegbuyota wẹn. (Une 73:28) Jesu da ta: “Ohwo da guọno nẹ ọye nene uvwe, e jọ sen oma rọye re o mu [“urhe rẹ oja,” NW ] rọye re o nene uvwe.” (Mat. 16:24) Vwọrẹ uyota, omaẹvwọkpahotọ vẹ omaebrophiyame, ọyen obo ra guọnọ mie we kerẹ Onenikristi. Ọ cha nẹrhẹ wọ mrẹ ebruphiyọ buebun asaọkiephana kugbe arhọ rẹ bẹdẹ bẹdẹ vwẹ akpọ kpokpọ rọ cha na. Ọtiọyena, gba vwẹ ọkieje vwọ wian vwọ kẹ usivwin wẹn! w17.12 27 ¶18-19

Emiọvwọn da vwẹ edirin vwo yono emọ rayen, ememerha na, emọ na me rhe riẹn “ohẹhẹre kugbe ugrogro kugbe enuẹra kugbe ukokodo” rẹ uyota na. (Ẹfe. 3:18) E che roro kpahen edje vẹ ẹgba iroro rayen, vwọ jẹ ojẹ rẹ ona re se vwo yono ayen. Ayen de vwo imuẹro rẹ oborẹ wo yono ayen, kẹ ayen sa chochọn rẹ esegbuyota rayen vwẹ azagba, tobọ vwẹ irharo rẹ emọ rẹ isikuru rayen. (1 Pita 3:15) Kerẹ udje, ọmọ wẹn sa vwẹ Baibol na vwo dje obo re phia kẹ avwanre siẹrẹ e de ghwu? Ọ tobọ rhọnvwephiyọ oborẹ Baibol na ta kpahen ẹdia rẹ ohwo ro ghwuru? Aphro herọ-ọ, erere herọ siẹrẹ a da sa kọn Ota rẹ Ọghẹnẹ phiyọ ubiudu rẹ emọ, ẹkẹvuọvo ọ guọnọ edirin e ki se ru ọtiọyen. (Urhi 6:6, 7) Vwọba, udje wẹn je sa chọn emọ wẹn uko vwo vwo imuẹro rẹ oborẹ ayen yono nẹ Baibol na cha. Stephanie, rọ dia oni ro vwo emetẹ erha da ta: “Me nọ oma mẹ, ‘Ofori me vwọ vuẹ emọ mẹ obo re kẹ vwẹ imuẹro nẹ Ọghẹnẹ herọ, nẹ o vwo ẹguọnọ rẹ avwanre, idjerhe rọyen je phiọn?’ O rhe mu vwe ẹro-o, o ji che mu emọ mẹ ẹro-o.” w17.12 20 ¶8-10

Die yen kẹ Mata imuẹro ọgangan nẹ a cha rhọvwọn Lazarọs nushi? Ọ riẹn ọnana fikirẹ ikuegbe rẹ evrẹnushi re phiare tavwen Jesu ke ton iruo rẹ aghwoghwo rọyen phiyọ. Ọ sa dianẹ e gbikun rẹ evrẹnushi re phia wanre kẹ Mata ọke rọ vwọ hẹ eghene, o ji nyo kpahen ayen vwẹ sinagọg rọhẹ orere royen. E jẹ a fuẹrẹn erha usun rẹ ikuegbe rẹ evrẹnushi ro nyori na. Evrẹnushi rẹsosuọ na phiare ọke rẹ Ọghẹnẹ vwọ vwẹ ẹgba kẹ ọmraro Ilaija vwo ru igbevwunu. Vwẹ orere rẹ Zarefat vwẹ Fonisha, etiyin ayeuku ọvo rọ dia ovwiogbere de ruẹse kẹ Ilaija. Vwẹ idjerhe rẹ igbevwunu, Ọghẹnẹ de ruo, ikara vẹ evwri rẹ ayeuku na reri-i, o de sivwin aye na vẹ ọmọ rọyen. (1 Ivie 17:8-16) Ukuko na, ọmọ na de muọga, ko rhi ghwu. Ilaija da chọn aye na uko. O djobọte ọmọ na, ọ da nẹrhovwo: “E Ọrovwohwo Ọghẹnẹ mẹ, vwẹ ẹnwẹ rẹ ọmọ na rhoma rhivwi rhe.” Ọghẹnẹ nyo ẹrhovwo rẹ Ilaija, ọmọ na de vrẹn. Ọyena yen evrẹnushi rẹsosuọ ra niyẹnrẹn rọyen vwẹ Baibol na. (1 Ivie 17:17-24) O muẹro nẹ Mata nyo ikuegbe na. w17.12 3 ¶1; 4 ¶3, 5-6

Ihwo buebun jiro kẹ avwanre nẹ, a vwẹ iruo vwọ kobaro vwẹ akpeyeren, ma rho kẹ iruo rọ se nẹrhẹ ohwo titi, vwo ọrho, ji fe. Kidie nẹ ihwo buebun titi iroro tiọyena, Onenikristi rhe nomaso-o, a je sa riẹriẹ vwo vwo oka rẹ iroro tiọyen. Ghene uyota nẹ e che vwo uvi rẹ omavwerhovwẹn siẹrẹ e de mu ẹwẹn kpahen iruo rọ sa nẹrhẹ e vwo ọrho vẹ otitivwe? Ẹjo. Karophiyọ nẹ ẹwẹn ro vwo sun ihwo efa je dia ohwo ro titiri, yen mu Eshu vwo gbevwọso Ọghẹnẹ. Jẹ, ukperẹ oma vwọ vwerhọn, ivun kọyen miovwo. (Mat. 4:8, 9; Ẹvwọ. 12:12) Aghọghọ ra mrẹ siẹrẹ a da chọn ihwo uko vwo vwo erianriẹn rọ cha kẹ ayen arhọ rẹ bẹdẹ bẹdẹ, rho nẹ ọ ra sa mrẹ vwẹ iruo ride rẹ akpọ na. Vwọba, ẹwẹn rẹ akpọ nana titẹ oseghe. Ọ nẹrhẹ ihwo vwẹ oma vwanvwan ohwohwo, je rioma kpahen ohwohwo. Ukuotọ rọyen, ayen me rhe mrẹvughe nẹ enana ejobi ofefe, kerẹ “odju re nene họnra.”—Aghwo. 4:4. w17.11 23 ¶11-13

Une ẹsuọ jẹ ẹbẹre ọvo rẹ ẹga rẹ uyota vwẹ ọke rẹ Jesu. Vwẹ ẹro roro obo re phiare vwẹ ason rọ ma ghanre kparobọ vwẹ ikuegbe rẹ ihworakpọ, rọ dia ason rẹ Jesu ton irueru rẹ Emu Ovwọnvwọn rẹ Orovwori na phiyọ. A vwọ riemu rẹ ovwọnvwọn na nu, ayen da so une vwo jiri Jihova. Inenikristi rẹ ẹgbukpe ujorin rẹsosuọ phi uvi rẹ udje phiyotọ rẹ ayen vwo jiri Jihova womarẹ une ẹsuọ. Dede nẹ ubruwevwin yen ayen da vwoma ọkiọvo, ayen je so ine phia gorigori kẹ Jihova. Ẹwẹn ọfuanfon de mu ọyinkọn Pọl vwo si eta nana kpahen ayen: “Ovwan yono ohwohwo, rere ovwan bru ohwohwo uche, vwẹ akpata, vẹ ine rẹ ejiro kugbe ine rẹ [“ẹwẹn,” NW ] rere wa vwẹ udu rẹ ovwan so ine vwevwerhe kẹ Ọghẹnẹ.” (Kọl. 3:16) Ofori nẹ oma vwerhen avwanre ọke ra da sua “ine rẹ [“ẹwẹn,” NW ]” rehẹ evunrẹ ọbe une rẹ avwanre, kidie ayen ẹbẹre ọvo rẹ eta rẹ Ọghẹnẹ rẹ “odibo esiri na” vwo yono avwanre.—Mat. 24:45. w17.11 4 ¶7-8

A sa fobọ djẹ te irere esan na, fikirẹ asan rẹ ayen hepha. Jihova jurhi kẹ ihwo rẹ Izrẹl nẹ ayen sane irere erha vwẹ ẹbẹre ọvo rẹ Urhie rẹ Jọdan na, rere erha ichekọ na dia ẹbẹre ochekọ. Diesorọ? Rere ohwo rẹ obọ chọre hwe ohwo sa vwọ fobọ djẹ te. (Ukeri 35:12-14) A je nabọ rhuẹrẹ idjerhe ra wan fiẹ irere na. (Urhi 19:3) Vwo nene ẹkuruemu rẹ ihwo rẹ Ju, e phi oka ro dje idjerhe ra wan kpo irere na phiyọ. Ọ rha dia ọrhuẹrẹphiyotọ rẹ irere rẹ adjarhọ na-a, ohwo rẹ obọ chọre hwe ohwo sa djẹ kpo otọ ọrhorha, ọkiọvo o mi rhi hirhephiyọ ọgedjọ vwẹ oboyin. Di roro: Jihova ro jurhi nẹ e hwe kohwo kohwo rọ vwẹ arogba dẹ ozighẹ, yen ji rhie uphẹn rẹ arodọnvwẹ vẹ ochọnvwe nana kẹ ohwo rẹ obọ chọre hwe ọrivẹ rọyen! Ọshare ọvo rọ fuẹrẹn ikuegbe rẹ Baibol de si: “Urhi nana rẹ Ọghẹnẹ jiri na pha phephẹn, lọhọhọ, o ji yovwin.” “Arodọvwẹ” rẹ Jihova pha “buebu.” Jihova dia oguẹdjọ rọ sianro, rọ guọnọ idjerhe ro se vwo gboja kẹ idibo rọye-en.—Ẹfe. 2:4. w17.11 14 ¶4-5

Ukpirhin ọbe rẹ odju muẹ, aye re rhurhu kokoroko phiyọ obere, kugbe eya ivẹ re rhan vẹ ibekpe kerẹ ephran ride—enana udje re vwo ruiruo vwẹ ọbe rẹ Zekaraya. (Zek. 5:1, 7-9) Diesorọ Jihova vwọ vwẹ aroẹmrẹ tiọna kẹ ọmraro rọyen? Aroẹmrẹ resan vẹ ọ righwrẹn rẹ Zekaraya vwẹ orhọ-esio kẹ ihwo ri ruẹ orukuruku, ọ da je karophiyọ avwanre nẹ Jihova cha sa fọ kẹ umwemwu bẹdẹ-ẹ. O ji fo nẹ avwanre vwo utuoma kpahen umwemwu. Womarẹ aroẹmrẹ nana, Jihova kẹ avwanre imuẹro nẹ siẹrẹ e de ru obo rọ guọnọre, ọ cha hanrhe avwanre-e. Ukperẹ ọtiọyena, ọ cha kẹ avwanre ebruba vẹ ochọnvwe. Dede nẹ ọ guọnọ ẹgbaẹdavwọn ra sa vwọ dia fuanfon vwẹ akpọ nana rọ vọnre vẹ umwemwu na, e che phikparobọ womarẹ ukẹcha rẹ Jihova! w17.10 21 ¶1; 25 ¶19

Uphẹn rẹ ẹga buebun rhiephiyọ kẹ iniọvo rẹ eya vwevunrẹ ukoko na; ayen se ruiruo rẹ ọkobaro, kpo asan ra da ma guọnọ ukẹcha, ruiruo rẹ ebanbọn, yẹrẹ kpo Isikuru rẹ Ihwo ri Ghwoghwo Uvie Na. Evo se tobọ kpo Isikuru rẹ Gilead. Iniọvo eya re kpakore ri che se vwobọ vwẹ uphẹn rẹ ẹga tiọyena-a, jẹ ebruphiyọ vwọ kẹ ukoko na. Oma rayen vwerhen avwanre. Buebun rayen rha sa wian te obo ri jovwo vwevunrẹ ukoko na-a, dedena ayen se dje uduefiogbere phia je wian te asan rẹ ẹgba rayen teri. Kerẹ udje, oniọvo aye rọ kpakore guọnọ uduefiogbere siẹrẹ a da vuẹ nẹ ọ vwẹ uchebro kẹ eghene ọmọtẹ kpahen osẹnvwe rọyen. Ọ cha ghwọku ọmọtẹ na fikirẹ oka rẹ iwun ro kuẹphiyọ-ọ, ẹkẹvuọvo, ọ sa chọn uko vwo roro kpahen oborẹ osẹnvwe rọyen se djobọte ihwo efa. (1 Tim. 2:9, 10) Eta rẹ erorokẹ tiọyena sa ghwa erhuvwu rhe. w17.09 31-32 ¶17-18

Dede nẹ ihwo ride rẹ akpọ na davwẹngba rẹ ayen vwọ dobọ rẹ ese rẹ Baibol na ji, jẹ a je mrẹ ihwo ri fiudugbere ghare Baibol na. Ọvo usun rayen yen John Wycliffe, rọ dia ẹkuotọ rẹ England vwẹ ẹgbukpe ujorin ihwẹne. Wycliffe vwo imuẹro nẹ kohwo kohwo sa mrẹ erere nẹ Baibol na rhe. Ẹkẹvuọvo, ihwo buebun rehẹ ẹkuotọ rẹ England vwẹ ọke yena, vwo Baibo-ol. Vwẹ ukpe rẹ 1382, e de siobọnu Baibol Oyibo ra rhe riẹn phiyọ Baibol rẹ Wycliffe. Kidie nẹ ayen guọnọre nẹ ihwo vwo ẹruọ rẹ Ota rẹ Ọghẹnẹ, otu rẹ Lollard na da vwẹ owọ yan nẹ ọko kpo ọko vwẹ ẹkuotọ rẹ England, rẹ ayen vwo ghwoghwo ota kẹ ihwo. Ayen de se ẹkpo sansan rẹ Baibol rẹ Wycliffe na kẹ ihwo nu, ayen me vwẹ Baibol rẹ Wycliffe ra vwẹ obọ si kẹ ihwo na. Vwẹ uvwre rẹ ikpe ujorin ra vwọ mrẹ ọke yena nu, ihwo buebun vwẹ Europe kugbe asan efa vwẹ akpọ na, da kobaro rẹ efanfan vẹ ẹgharọ rẹ Baibol na vwẹ ephẹrẹ rẹ ihwo buebun vwo ẹruọ rọyen. w17.09 20-21 ¶10-12

Dede nẹ orọnvwe vẹ emọ evwiẹ vwo ebẹnbẹn, jẹ ọyena ‘ukpokpogho’ komobọ siẹrẹ ohwo da rhẹro rẹ ọmọ vwẹ ọke grongron. (Isẹ 13:12) Vwẹ ọke re vwo si Baibol na, ọyen emu omavovwẹ siẹrẹ aye da dia ẹgan. Ofu rẹ akpọ dje Rachel rọ dia aye rẹ Jekọp, ọke rẹ oniọvo rọyen vwo vwiẹ jẹ ọyen ji rhi vwiẹ-ẹ. (Jẹn. 30:1, 2) A da ta ota kpahen ukpokpogho ra mrẹ vwẹ orọnvwe, o vwo ọvo ra kpairoro vrẹ ọke buebun. Ọyena yehẹ, ughwu rẹ ohwo re vwo ẹguọnọ kpahen. Ihwo buebun rioja rẹ ughwu rẹ ọshare yẹrẹ aye rayen rẹ ayen vwo ẹguọnọ kpahen. Ukpokpogho nana dia oborẹ ayen rhẹro rọyen vwẹ eyeren nana jovwo-o. Inenikristi nabọ vwo imuẹro kpahen evrẹnushi rẹ Jesu veri. (Jọn 5:28, 29) Ukẹcha vọ yen ive nana sa vwọ kẹ ohwo re ghwu jovwo na? Ọ reyọ vwo bru oma rọyen uche. Vwẹ idjerhe nana, Jihova kọ vwẹ Baibol na vwọ vwẹ uchebro kẹ ihwo ri hirharoku ukpokpogho. w17.06 4 ¶1; 5 ¶6; 6 ¶9

Ọghẹnẹ vwo dje oma rọyen kẹ Mosis, ọ da vwẹ odẹ vẹ iruemu rọyen phia kẹ. Erhọre vẹ arodọvwẹ hẹ usun rẹ iruemu ro ke djunute. (Eyan. 34:5-7) Ukperẹ Jihova vwọ kanrunumu ẹgba vẹ aghwanre rọyen kẹ Mosis, ọ da vwẹ imuẹro kẹ nẹ ọyen hẹ obuko rọyen, ọ da je vwẹ iruemu rọyen phia kẹ, ri dje owenvwe ro vwori rọ vwọ vwẹ ukẹcha kẹ ihwo rọyen. (Eyan. 33:13) Ẹkẹvuọvo, dede nẹ a ma ohworakpọ vẹ ẹgba ro se vwo dje uruemu rẹ arodọvwẹ phia, jẹgba ra riuku rọyen mie Adam na nẹrhẹ a vwẹ ojevwe romobọ vwọ kobaro ọkiọvo. Kọ nẹrhẹ ọ bẹn ọkiọvo, re vwo brorhiẹn sẹ a cha vwẹ ukẹcha kẹ ihwo efa, yẹrẹ tẹnrovi ojevwe romobọ. Ọ pha bẹnbẹn kẹ ihwo evo, rẹ ayen vwọ jẹ ojẹ rẹ oborẹ ayen che ru. Die yen sa chọn wẹ uko vwo vwo ọdavwẹ rẹ ihwo efa? Ẹsosuọ, roro kpahen oborẹ Jihova vẹ ihwo efa dje uruemu rẹ arodọvwẹ phia. Ọrivẹ, roro kpahen oborẹ wọ sa vwọ vwẹrokere Jihova, vẹ erere ro che norhe. w17.09 8 ¶1; 9 ¶3

E jẹ ọdavwẹ ro che mu avwanre vwo vwo uruemu kpokpọ na dia, ọ rẹ e vwo jiri Jihova, ukperẹ omobọ rẹ avwanre. Karophiyọ nẹ amakashe ọvo ra nabọ ma gbagba, ru umwemwu fikirẹ omaephuo. (Ji ni Izikiẹl 28:17.) Ọyena djerephia nẹ ọ cha ghwa lọhọ kẹ avwanre ihworakpọ ri jẹgba, ra vwọ kẹnoma kẹ omaephuo-o! Dedena, e se vwo uruemu rẹ omaevwokpotọ. Die yen sa chọn avwanre uko vwo vwo uruemu yena? Avwanre da guọnọ sẹro rẹ uruemu rẹ omaevwokpotọ, kẹ avwanre se Baibol na kẹdẹ kẹdẹ, ji roro kpahọn. (Urhi 17:18-20) O fori nẹ a nabọ roro kpahen iyono rẹ Jesu, kugbe udje rẹ omaevwokpotọ rọyen. (Mat. 20:28) Jesu tobọ hworhẹ awọ rẹ iyinkọn rọyen. (Jọn 13:12-17) O ji fo nẹ a yare ukẹcha rẹ ẹwẹn ọfuanfon rẹ Ọghẹnẹ ọkieje, rere ọ chọn avwanre uko vwọ họnre vwọso ẹwẹn re vwo ni oma rẹ ohwo gegerege.—Gal. 6:3, 4. w17.08 25 ¶11-12

Ọ sa dianẹ vwẹ ọke ọvo rọ wanre, avwanre niro nẹ dede nẹ avwanre nene odjekẹ rẹ ẹwẹn ọfuanfon na, ekuakua sa dia oborẹ avwanre guọnerọ-ọ. Ọkiọvo avwanre hirharoku egbabọse evo vwẹ ọke yena, yẹrẹ avwanre ru ewene buebun fikirẹ ẹdia rẹ akpeyeren avwanre ro weneri. (Aghwo. 9:11) Die yen sa chọn avwanre uko vwọ kẹnoma kẹ ẹnwan, ji vwo “ufuoma rẹ Ọghẹnẹ”? Oborẹ Pọl si rhe iniọvo rẹ Filipae na djerephia nẹ ẹrhovwo yen sa chọn ohwo uko. Ọtiọyena, kẹ ofori nẹ avwanre nẹrhovwo kpahen erọnvwọn re sa so ẹnwan kẹ avwanre. (1 Pita 5:6, 7) Vwo imuẹro nẹ Jihova cha kpahen phiyọ ẹrhovwo wẹn, kidie o vwo ọdavwẹ wẹn. Wọ me je vwẹ “ẹkpẹvwẹ” kẹ, fikirẹ ebruphiyọ sansan rọ vwọ kẹ wẹ. Imuẹro re vwo kpahen Jihova cha ganphiyọ siẹrẹ a da karophiyọ nẹ, ọ sa kẹ avwanre bun vrẹ “emu ejobi rẹ avwanre nọre eyẹ rẹ avwanre roro.”—Ẹfe. 3:20. w17.08 9 ¶4, 6; 10 ¶10

Inenikristi buebun mrẹ omavwerhovwẹn, kidie ayen vwẹ ọke eghene rayen vwọ ga kerẹ ekobaro. Wo se bru iniọvo tiọyena ra, rere wọ vuẹ ayen obo wọ guọnọ ru. Iniọvo nana cha vuẹ wẹ erọnvwọn buebun rẹ ẹga rẹ ọkieje se yono uwe, re cha chọn wẹ uko vwẹ akpeyeren. Dede nẹ Jesu yono mie ọsẹ rọyen vwẹ obo odjuvwu, o ji yono erọnvwọn efa buebun vwẹ iruo aghwoghwo ro ruru vwẹ otọrakpọ na. Kerẹ udje, o yonori nẹ aghọghọ herọ siẹrẹ a da sa vwẹ ovuẹ na vwo te ubiudu rẹ ihwo re yono, je sẹro rẹ ọyọnregan vwẹ ọke rẹ ọdavwini. (Aiz. 50:4; Hib. 5:8; 12:2) Jesu vuẹ idibo rọyen nẹ, “ovwan gba yanran re we re [“ru idibo rẹ ihwo,” NW ] . . . we yono ayen.” (Mat. 28:19, 20) Ọyena omamọ rẹ ojẹ siẹrẹ wọ da guọnọ dia uvi rẹ oghwoghwota, kidie ọ cha nẹrhẹ oma vwerhen owẹ vẹ Jihova. Kirobo rọ je hepha vwẹ iruo efa, ọ guọnọ ọke tavwen wọ ke sa dia ọwena vwẹ iruo nana. w17.07 23 ¶6-7

O muẹro dẹn nẹ Jihova rọ dia ọsẹ rẹ arodọnvwẹ, yehẹ esiri uchebro. (2 Kọr. 1:3, 4) Ukoko na, ọyen asan ọfa ra da sa mrẹ obọdẹn rẹ uchebro.(1 Tẹsa. 5:11) Mavọ yen wọ sa vwọ reyọ ọbọngan vẹ uchebro kẹ ihwo re “muomaphihọ”? (Isẹ 17:22) Karophiyọ nẹ o vwo “ọke ra vwọ fọ, vẹ ọke ra vwọ ta ota.” (Aghwo. 3:7) Ayeuku ọvo re se Dalene da ta: “Ohwo rọhẹ ẹdia rẹ uvweri, guọnọ ohwo rọ sa ta ọdavwẹ rọyen kẹ. Ọtiọyena, obo re ma ghanre wo se ru kẹ ohwo tiọyena, ọyen wọ vwọ nabọ kerhọ kẹ, wo gbota phiyọ unu-u.” Junia rẹ oniọvo rọyen churu ghwu, da ta: “Wọ cha sa nabọ vwo ẹruọ rẹ ọdavwẹ raye-en, ẹkẹvuọvo oborẹ ayen guọnọre dẹn, ọyen wo vwo djephia nẹ wo vwo owenvwe wọ vwọ riẹn ẹdia rẹ ayen hepha.” Wọ me je karophiyọ nẹ, ọ dia idjerhe vuọvo yen ihwo eje vwo dje omaemuophiyọ rayen phia-a. w17.07 13 ¶3; 14 ¶11-13

Igho yen obo re ma ghanre kẹ ihwo buebun nonẹna. Oborẹ ayen se vwo koko efe yẹrẹ sẹro rẹ oborẹ ayen vwori yen ayen tẹnrovi. Efa de rhe no nẹ orua rayen, omakpokpọ rayen, yẹrẹ ophikparobọ rayen yen ma ghanre. Ẹkẹvuọvo, etito rẹ usuon rẹ Jihova yen obo re ma rho, ro fori nẹ a tẹnrovi. Jẹ, e rhe nomaso-o, e se no kuẹrofia. Vwẹ idjerhe vọ? Irueru rẹ akpeyeren rẹ kẹdẹ kẹdẹ se mu avwanre rọ, te ẹdia ra da kpairoro vrẹ ọghanrovwẹ rẹ etito usuon rẹ Jihova. Yẹrẹ e se no kuẹrofia fikirẹ ebẹnbẹn romobọ rẹ avwanre tẹnrovi. Ẹkẹvuọvo, a da riẹn ọghanrovwẹ rẹ ẹkparọ kpenu rẹ usuon rẹ Jihova, ke se phi ebẹnbẹn rẹ akpeyeren rẹ kẹdẹ kẹdẹ kparobọ. Ọ je cha nẹrhẹ e sikẹrẹ Jihova. w17.06 22 ¶1-2

Jihova suẹn ihwo vwẹ idjerhe rẹ ẹguọnọ. Ọtiọyena, ko fori nẹ igbuyovwin rẹ orua kugbe ekpako vwẹrokere Jihova vwo sun ihwo rehẹ obotọ rayen vwẹ idjerhe rẹ ẹguọnọ ukperẹ ayen vwọ djoma ku ayen. Pọl nabọ vwẹrokere Ọghẹnẹ kugbe Ọmọ rọyen. Ukperẹ Pọl vwọ phọphọ ihwo yẹrẹ djẹ uguegue mu ayen rere ayen ru oborẹ ayen guọnọ ru-u, ọ rẹ ayen. (Rom 12:1; Ẹfe. 4:1; Filim. 8-10) Eriyin Jihova ji ruẹ. Ọtiọyen ofori nẹ kohwo kohwo ro vwo ẹguọnọ rẹ Jihova ji titi usuon rọyen ji ru. Iruemu vọ yen ofori nẹ avwanre djephia kpahen ogangan rẹ Ọghẹnẹ vwọ kẹ igbuyovwin? Siẹrẹ avwanre de bicha ayen vwẹ idjerhe rẹ ọghọ, jẹ avwanre titi usuon rẹ Jihova. Ọ da tobọ dianẹ avwanre ghwe vwo ẹruọ rẹ orhiẹn rẹ ayen bruru-u yẹrẹ avwanre rhọvwenphiyọ dede-e, o ji fo nẹ avwanre bicha ayen. Dede nẹ ọnana fẹnẹ obo ra mrẹ vwẹ akpọ na, jẹ ọyen obo ro fori nẹ ohwo ro titi usuon rẹ Jihova ru.—Ẹfe. 5:22, 23; 6:1-3; Hib. 13:17. w17.06 30 ¶14-15

Kohwo kohwo rẹ ofu dje yẹrẹ ro hirharoku ebẹnbẹn guọnọ uchebro vẹ ukẹcha rẹ avwanre, owenẹ ọ dia eghene yẹrẹ ọmare, ọshare yẹrẹ aye. (Isẹ 12:25; Kọl. 4:11) E de djẹ ọdavwẹ okokodo kẹ “otu re hẹ evwruwevwi rẹ esegbuyota na” womarẹ eta vẹ uruemu, ọyena odjephia nẹ avwanre vwo uvi rẹ ẹguọnọ kpahen iniọvo avwanre.” (Gal. 6:10) Baibol na mraro phiyotọ nẹ vwẹ “oba rẹ ẹdẹ na,” ihwo cha guọnọ ọdavwẹ romobọ rayen ọvo, ayen ji che vwo urhuru. (2 Tim. 3:1, 2) Ofori nẹ avwanre davwẹngba vwo ru ẹguọnọ re vwo kpahen Ọghẹnẹ, Baibol na, kugbe iniọvo avwanre ganphiyọ. Vwọrẹ uyota, ọkiọvo ẹghwọ sa vwomaphia vwẹ uvwre rẹ iniọvo. Ẹkẹvuọvo, ebruphiyọ che te avwanre obọ siẹrẹ ẹguọnọ de mu avwanre vwọ rhuẹrẹ ẹghwọ na phiyọ! (Ẹfe. 4:32; Kọl. 3:14) Ọtiọyena, e jẹ avwanre vwẹ ọkieje vwo vwo ẹguọnọ ọgangan kpahen Jihova, Ota rọyen, kugbe iniọvo avwanre. w17.05 21 ¶17-18

Inenikristi riẹnre nẹ ayen che rhiẹromrẹ oshenyẹ vwẹ akpọ na. Ẹkẹvuọvo, esegbuyota avwanre se phieghe siẹrẹ e de rhiẹromrẹ obo re họhọ oshenyẹ vwevunrẹ ukoko na. Die wo che ru siẹrẹ wo de roro nẹ ukoko na yẹrẹ oniọvo ọvo gbeweku? Wọ cha vwẹ uphẹn kẹ nẹ ọ dia ekprowọ kẹ wẹ? Fikirẹ jẹgba, avwanrẹ ruẹchọ, ọtiọyena avwanre se rhiẹromrẹ oshenyẹ vwevunrẹ ukoko na, yẹrẹ e se ru orọnvwọn rọ sa dia oshenyẹ vwọ kẹ ohwo ọfa. Dede nẹ a fobọ mrẹ ẹdia tiọyen vwẹ ukoko na-a, jẹ oshenyẹ tiọyen da phia, ọ dia ekprowọ vwọ kẹ Inenikristi re fuevu-un. Kọyensorọ Jihova vwọ kẹ avwanre uchebro vwevunrẹ Baibol na re sa chọn avwanre uko vwọ sẹro rẹ ọyọnregan ọ da tobọ dianẹ e gbe avwanre ku vwevunrẹ ukoko na.— Une 55:12-14. w17.04 19 ¶4-5

Wọ rha rọvwọn vwevunrẹ ukoko na-a, ọyena se toroba ebẹnbẹn wẹn. Dedena, wọ hẹrioma yẹrẹ fan orọnvwe kidie nẹ ọrivẹ wẹn rhọnvwe ga Jihova-a. (1 Kọr. 7:12-16) Ofori nẹ aye muọghọ kẹ ọshare rọyen rọhẹ evun rẹ ukoko na-a, dede nẹ ọ cha sa kobaro rẹ uyono rẹ Ota rẹ Ọghẹnẹ vwevunrẹ orua na-a. Ọtiọyen o ji fo nẹ ọshare dje ẹguọnọ vẹ erorokẹ kẹ aye rọyen rọhẹ ukoko na-a. (Ẹfe. 5:22, 23, 28, 29) Ọrivẹ wẹn da guọnọ nẹ wo siobọ rẹ iruo rẹ ẹga wẹn kpotọ vwo? Kerẹ udje, ọshare rẹ oniọvo aye ọvo kere ẹdẹ evo kẹ ro de se kpo aghwoghwo. Wọ da hẹ ẹdia tiọyen, nọ oma wẹn: ‘Ọrivẹ mẹ guọnọ dobọ rẹ ẹga mẹ ji? Ọ rha dia ọtiọye-en, mi se ru obo rọ tare na?’ Iroro tiọyena sa chọn wẹ uko vwo si ebẹnbẹn evo nẹ orọnvwe wẹn.—Fil. 4:5. w17.10 13 ¶7-8

Kirobo ra mraro rọyen, ihwo “che ne ẹgborho rẹ ephẹrẹ kephẹrẹ rhe” ukoko rẹ Jihova. (Zek. 8:23) Ẹkẹvuọvo, ephẹrẹ sa nẹrhẹ ọ dia bẹnbẹn wo vwo yono ọmọ wẹn uyota na. Emọ wẹn yen ofori nẹ wọ ka vwẹ Baibol vwo yono, ayen vwọ “riẹn” Jihova ji vwo arhọ rẹ bẹdẹ. (Jọn 17: 3) Ofori nẹ wo “gbe ikun” rẹ oborẹ Baibol na yonori vwọ kẹ emọ wẹn kọke kọke rere ayen sa vwọ riẹn Jihova. (Urhi 6:6, 7) Emọ wẹn che yono ephẹrẹ rẹ asan na vwẹ isikuru vẹ ekogho rayen, ẹkẹvuọvo, ayen cha riẹn ephẹrẹ wẹn siẹrẹ wọ da vwọ ta ota kẹ ayen kọke kọke. Ayen da riẹn ejajẹ wẹn, ọ cha nẹrhẹ wọ vẹ ayen sa nabọ ta ota kugbe, o ji vwo erere efa ọyena sa ghwa rhe. Emọ na da sa nabọ vwo ẹruọ rẹ ephẹrẹ ivẹ na, ọyena che nẹrhẹ ẹgba iroro rayen ganphiyọ, kẹ ayen ji se kuomakugbe ihwo. w17.05 9 ¶5-6

Ihwo rẹ Izrẹl vwo ekuakua rẹ ayen sa vwọ họnre yẹrẹ chochọ rẹ oma raye-en, ẹkẹvuọvo ivwighrẹn nana vwo ekpẹrẹ rẹ ofovwin rẹ utehru 900. (Iguẹ. 4:1-3, 13; 5:6-8) Ẹkẹvuọvo, Jihova vwẹ odjekẹ nana vwọ kẹ Barak vwẹ isese ri nonẹna. Kpakpata, Barak de nene odjekẹ rẹ Jihova na. (Iguẹ. 4:14-16) Ọke rẹ ofovwin na vwọ tonphiyọ vwẹ Taanak, okposio rode da rhọ rọ nẹrhẹ asan eje vọn vẹ ibehre. Barak da vwọ tua isodje rẹ Sisira re te Haroshẹt, asan ro sheri te iroko 24. Sisira vwọ djẹ te asan ọvo, akpẹrẹ rọyen da ro ibehre, Sisira de wontọ, ọ da vwẹ owọ djẹ kpo Zaanannim. Ọ da djẹ ro utughẹ rẹ Jael, aye rẹ Hẹber ohwo rẹ Kẹn, aye na de dede. Kidie nẹ oma ghwọrerọ, ọ da vwerhẹn yanran. Jael de fiudugberi teyọn hwe. (Iguẹ. 4:17-21) A da ghwọrọ ivwighrẹn rẹ Izrẹl na kare kare! w17.04 29-30 ¶6-8

Amagidọn da wan nu, ukoko ọvo je cha dia otọrakpọ na? Baibol na da ta: “Ẹkẹvuọvo kirobo rẹ ive rọye epha avwanre hẹrhẹ idjuvwu ekpokpọ kugbe akpọ rẹ ọvwata cha dia.” (2 Pita 3:13) Odjuvwu vẹ akpọ awanre, rọ dia usuon ri ru umiovwo vẹ ihwo rehẹ otọ rayen, che no kare kare. Die yen cha reyọ ẹdia rayen? Ota na “idjuvwu ekpokpọ kugbe akpọ” kpokpọ na mudiaphiyọ nẹ usuon kpokpọ cha dia vẹ ihwo re cha dia otọ rẹ usuon na. Ozighi cha kanre Uvie rẹ Jesu che sun na kidie Jihova Ọghẹnẹ dia ohwo rẹ ozighi-i. (1 Kọr. 14:33) Kọyen “akpọ” kpokpọ na cha dia ọ rẹ ufuoma. Emamọ eshare re cha vwẹrote ẹdia sansan cha dia. (Une 45:16) Ayen che nene odjekẹ rẹ Kristi vẹ ihwo 144,000 na. Vwẹ ẹro roro obo rọ cha dia siẹrẹ a da vwẹ ukoko vuọvo rọ pha yoyovwin vwo wene ikoko eje ri ruẹ umiovwo nonẹna! w17.04 11 ¶8-9

Orọnvwe pha fuanfon. Ọshare vẹ aye na ve ive rẹ orọnvwe vwẹ obaro rẹ Ọghẹnẹ vẹ ihwo. Ayen ve ive rẹ ayen vwo vwo ẹguọnọ je vwẹrote ohwohwo, ayen ji che muọghọ kẹ ohwohwo, ọtiọyen ayen che ru vwẹ “ọke rẹ [ayen] diarọ gron te eje vwẹ akpọ na vwo nene ọrhuẹrẹphiyotọ rẹ orọnvwe Ọghẹnẹ ruru.” Ọ sa dianẹ ibieta efa yen ihwo evo vwo ve ive rayen, dedena ayen ji ve ive vwẹ obaro rẹ Ọghẹnẹ. Ayen de ru ọnana nu, ke se ayen aye gbẹ ọshare, ofori nẹ orọnvwe rayen na dia rhirin bẹdẹ. (1 Kọr. 7:39) Kirobo rẹ Jesu tare, “Fiki rẹ ọtiọyẹ na emu rẹ Ọghẹnẹ ta kugbe nu, e jẹn ohwo hẹriẹ-ẹ,” owenẹ ọ dia ọshare na yẹrẹ aye na yẹrẹ ohwo ọfa. Ọtiọyena, ofori nẹ aye gbẹ ọshare re rọvwọnre vwo ẹwẹn rẹ orọnvwe ẹfa-an. (Mak 10:9) Vwọrẹ uyota, o vwo orọnvwe vuọvo ro jẹ ebẹnbẹn evwo-o. Kidie ayen ihwo ivẹ na gbare-e. Kọyensorọ Baibol na vwọ tanẹ ayen cha mrẹ “ukpokpogho rẹ akpọ na” ọke evo.—1 Kọr. 7:28. w17.04 7 ¶14-15