‘Omwako Munowerya Okumiha Ekobri’

Egrupu emosa ya alipa-oothipa mapuro yaakhaliwa khalai, yiira etokosaka myala ni makhuku moothakoni wa oYudeya. Atokosaka siiso, yaahiphwanya nlitti nowiixerya muhina mwa mwaako. Niireke awo yaahiphwanya itthu sootthuneya, waaniheryasa iye siniiriwa artefatos ni iliivuru soolempwa ni matata ntoko iye saaphwanyiwe Ephareya ya oMar Morto? Mootikinihiwa, awo yaahiphwanya muhakhu wootepexa otthuneya, yoowo waasuweliwe okhala muhakhu wa oNahal Mishmar.

MUHAKHU owo, waaphwanyiwe mMarço 1961 muhina mwa nikhuku ovitikeleliwe ene ni ettheere. Muhakhu owo waahikhalana ikaruma 400, sinceene seiyo saapakiwe ni ekobri. Eriyari ya itthu iyo, saahikhala ikhara sa omwene, ikopo sa omwene, iskudo ni ikaruma sikina sa ekhotto. Muhakhu owo onnaahakalaliha ale animusoma Biibiliya maana Maphattuwelo 4:22 onnimuromola TubaliKayini okhala “mukhulupale àlipa-òhana eyuma” ni ekobri.

Makoho manceene nlelo annivikaniha okhumelela voohimya sa opuro ni makhalelo onikhuma aya muhakhu owo. Masi ophwanyiwa wa muhakhu owo, onnooniherya wira othipiwa, ototoxiwa, ni oreerihiwa wa ekobri, waanisuweliwa khalai.

MAPURO YAAPHWANYANEYA EKOBRI ELAPO YOOLEIHERIWA

Okathi aIsarayeli yaahanle aya vakhaani okela Elapo Yooleiheriwa, Moise aahaaleela wira: “Mwa miyako sa weiwo munowerya okumiha ekobri”. (Otumererya 8:7-9) Alipa oothipa mapuro yaakhaliwa khalai, aaphwanya wIsarayeli ni oYordani mapuro a khalai yaathimpwa maluku oowaarya ntoko oTimna, oFeinan ni oKhirbat en-Nahas. Anooniherya exeeni mapuro awo?

Mwa iyaakha soowiiraka 2.000 sivinre, muttetthe wa oFeinan ni oTimna yaahikhala malitti, weiwo alipa yaathipa maluku oowaarya yaakumiha aya ekobri. Hata olelo-va, ale anixukurya mittetthe iyo anoowerya ophwanya ifragmento sa maluku sirina ekoore ya ekobri. Alipa oothipa maluku oowaarya a khalai yaanipwexa myala arumeelaka ikaruma soothipa maluku wira akumihe ekobri. Okathi yaaphwanya aya mihakhu iyo, awo yaanithipa vanceene arumeelaka ikaruma sa eyuuma, seiyo saakhaliherya wunnuuha makhuku ni itunel. Muliivuruni mwa Yobi, ninniphwanya soohimmwa sinooniherya muteko woothipa maluku oowaarya. (Yobi 28:2-11) Owo waari muteko waatthuneya ikuru sinceene; tthiri, okhuma eseekulu 3 mpakha 5 E.C., makhulupale a oRoma yaanaavaha ehukhumu yootepexa owereya atakhali ni anamutthukiwa akina yaaroihaka opuro yaathipiwa maluku a ekobri oFeinan.

Ikaruma sinceene saathipaniwa ekobri khalai soophwanyiwa oKhirbat en-Nahas (etaphulelaka “Milepe wala Mathala a ekhopiri”). Eyo enooniherya wira muttetthe owo waanivariwa muteko woothipiwa ni ototoxiwa ekhopiri. Asomi akina anikupali wira eweero yaaniruuhiwa mapuro ale ekumihiwaka muttetthe owaattamela, ntoko oFeinan ni oTimna. Wira evalaanyiwe ekobri yooloka ni yoohiloka, saanirumeeliwa ikaruma sikina siniitthaniwa cana de vidreiro ni foles. Iyo saanikhaliherya wuncererya oviha wa mooro mpakha ophiya etemperatura ya 1.200°C mwa iwoora 8 wala 10. Wira epakiwe ekiilu emosa ya ebarra ya ekobri, saanirumeeliwa ikiilu 5 sa eweero. Nuumala-vo, ekobri eyo yaanireeriwa nto enapakiwa ikaruma soovirikana.

ORUMEELIWA WA EKOBRI WISARAYELI WA KHALAI

Omwaako Sinayi, Yehova Muluku aahiruma otekiwa etabernaakulu yeeyo muhoolo mwaya yaitthaniwa etemplo wala enupa yoomukokhorela Muluku oYerusalemu, arumeeliwaka maluku oowaarya. (Okhuma, ekapiitulu 27) Waaniheryasa, aIsarayeli yaanisuwela ohaana iyuuma ahinatthi orowa wEjiitu, wala yaaxuttale wEjiitu weiwo. Masi, okathi yaakhuma aya wEjiitu, awo yaahiwerya omuupa mwaanyompe a eweero. Nave-tho awo yaahiwerya opaka ikaruma sa ekobri saarumeeliwa otabernaakulu ntoko: ebasiya yuulupale, myaapu, ipanela, ipoxolo ni igarfu.​—Okhuma 32:4.

Nlelo yeettaka moothakoni, woonasa wene muttetthe wa oPunoni (moolikanasa ni oFeinan wa mahiku ala), muttetthe woosareya ekhopiri, aIsarayeli yaahiikhupanyiha voohimya sa emana ni ohikhala maasi. Yehova aahaahukhumu aaruuhelaka inowa sootakhala, nto atthu anceene yaalummwale yaahikhwa. Nuumala aIsarayeli ottharuwa, Moise aahaavekelela atthu ale, ni Yehova aahimuruma Moise opaka enowa ya ekobri yeeyo aathomeyale awe vamwirini. Biibiliya onihimya so: “Siso, enowa emulumaka mutthu, mutth’uwo aniweha enow’eyo y’eyuma [ekobri], khíyopowa”.​—Mothakoni 21:4-10; 33:43.

ORUMEELIWA WA EKOBRI OKATHI WA MWENE SALOMONI

Mwene Salomoni aahirumeela ekobri yowaatta vaavo aapaka awe empa ya Muluku oYerusalemu. Ekobri yinceene aavahiwe ni apapawe, Davidi, yeeyo yaakunxe aya okathi yaaxinttale aya atthu oSiria. (1 Wahala 18:6-8) Ekamela yoovilikeya ya ekobri yaihaniwa “ephareya”, yaari ebasiya yuulupale yaarumeeliwa ni alipa a mukuttho wira yiirapiheke; eyo yaaniphiyerya oheliwa iliituru 66.000 sa maasi ni olemela waya waari wa itonelada 30. (1 Mamwene 7:23-26, 44-46) Nave-tho, yaahikhala maripu manli a ekobri yeemexiwe vamukhora va empa ya Muluku. Orakama wa maripu awo waari wa imeetru 8, ni malipiheryo yaapwehiwe vasulu va maripu awo yaarina imeetru 2.2 orakama waya. Wunnuwa wa ixiri saya waari wa isentimeetro 7.5, ni ediametru ya 1.7. (1 Mamwene 7:15, 16; 2 Wahala 4:17) Tthiri ti vootikiniha wuupuwelela mwaattelo wa ekhopiri yaarumeeliwe wira sipakiwe itthu iyo.

Nave-tho, okathi waalempwa Biibiliya, ekobri yaanirumeeliwa ni aIsarayeli vaavo yaavara aya miteko saya sa khula nihiku. Mwa ntakiheryo ninnisoma voohimya sa ikaruma sa ekhotto, malope, ikaruma sa muusika ni mikhora soopakiwa ni ekobri. (1 Samuweli 17:5, 6; 2 Mamwene 25:7; 1 Wahala 15:19; Esalimo 107:16) Yesu aahilavula sa musurukhu wa ekobri, nave murummwa Paulo aahilavula sa “Alexandre, mulipa-òhana” ekobri.​—Matheyo 10:9; 2 Timótheyo 4:14.

Makoho manceene annivikaniha opakiwa ni alipa anithipa mapuro yaakhaliwa khalai ni alipa-oolepa myaha voohimya sa opuro yaakumihiwa aya ekobri okathi waalempwa Biibiliya, vamosa ni muhakhu wootikiniha ophwanyiwe oNahal Mishmar. Tthiri, ntoko sinihimya awe Biibiliya, elapo yaavahiwe aya aIsarayeli yaari ‘elapo yothajiri, . . . nto mwa myako sa weiwo awo yahiwerya okumiha ekobri’.​—Otumererya 8:7-9.

[Elatarato epaaxina 12]

[Masu a elatarato]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority

[Elatarato epaaxina 13]

Ipantte sinceene sa enupa ya Muluku oYerusalemu, saapakiwe ni ekobri