Biibiliya Pesito a oSiria Onnikhaliherya Waasuwela aBiibiliya Yaapacenrye Otaphuleliwa

Eyaakha ya 1892, athiyana anli yaayariwe maphapo, Smith Lewis ni Margaret Dunlop, yaheetta moothakoni ni ekamelo mahiku 9 arowaka Ekerexa ya oSanta Catarina waattamela omwaako Sinayi. Xeeni athiyana awo a iyaakha saavikana 40, yaaronwe aya muttetthe waahimmwa okhala wowoopiha vanci okathi owo? Waakhuliwa wa nikoho nlo pooti woolipihani wira nvikanihe okupali wira Biibiliya ta ekeekhai.

YESU ahalaka vakhaani otthikela wiirimu, aahaaruma awiixutti awe olaleya voohimya sa yena, okhuma “oYerusalemu ni oYudeya wothene ni oSamariya, mpakha omalenle elapo”. (Miteko 1:8) Awiixutti ale yaahivara muteko owo mooluttuweliwa ni oohoova. Masi, olaleya waya oYerusalemu, moohipisa waahikumiherya olupatthiwa wuulupale ni wiiviwa wa Siteefano. Awiixutti anci, yaahitthyawela wAntiyokiya a oSiria, epooma yuulupale ya Olamulelo wa oRoma, ikiloomo sowiiraka 550, epantte onikela epheyo wa oYerusalemu.​—Miteko 11:19.

WAntiyokiya, awiixutti yaahivikaniha ‘olaleya ihapari sorera’ voohimya sa Yesu, nave atthu anci yahaakhanle aYuda yaaheemya ekeekhai. (Miteko 11:20, 21) Nnaamwi eGriki yaalavuliwa muhina mwa Antiyokiya, masi atthu yaakhala ota wa epooma ni mprovinsia, yaalavula eSiria.

‘IHAPARI SOREERA’ SINNITAPHULELIWA MWA NTTAAVA NA OSIRIA

Vaavo maKristau yaalavula eSiria yancerereya aya eseekulu 2, vaanitthuneya wira ‘ihapari soreera’ sitaphuleliwe mwa nttaava naya. Nto, woonasa wene, eSiria ohiya Elatim, ti naari nttaava noopacerya otaphuleliwa ipantte sikina sa Soolempwa sa eGriki okathi ole.

Eyaakha ya 170 EC, mulepi mmosa a nttaava na oSiria, Taciano, (c. 120-173 EC) aahiphitaanya Ivangelyo 4 sekeekhai nto khulepa mwa eGriki wala eSiria, eliivuru yeeyo yaasuweliwe okhala Diatessaron, (nuulumo nenlo mwa eGriki nintaphulela “Ivangelyo xexe”). Muhoolo mwaya, Efrém musomi mukina a oSiria (310-373 EC) aahilepa moolumo ookhaliherya a Diatessaron. Eyo yooniheryaka wira maKristau a oSiria yaanirumeela eliivuru eyo.

Olelo-va, eliivuru ya Diatessaron ti yootthuneya. Mwaha wa xeeni? Eseekulu 19, asomi akina yaahimya wira Ivangelyo saalempwale eseekulu 2, iyaakha sa 130 EC ni 170 EC, khisaavarihana ni soohimmwa sa okumi wa Yesu. Masi, soophwanyiwa iliivuru sa khalai soolempwa ni matata sa Diatessaron. Nto iyo sihooniherya wira Ivangelyo sa Matheyo, Marko, Luka, ni Yohani sahuulaana vanci eseekulu 2. Iyo saalempwale khalai. Nave-tho, Taciano okathi aapaka awe eliivuru ya Diatessaron khaarumenle ivangelyo apócrifo, vaavo aataphulela awe ivangelyo seiye sinikupaliwa okhala sekeekhai. Eyo ennooniherya wira ivangelyo apócrifo khisooniwa okhala soororomeleya.

Wanipacerya wa eseekulu 5, Biibiliya ootaphuleliwa a nttaava na oSiria aahipacerya orumeeliwa vanci epantte enikela epheyo ya oMesopotamia. Waaniheryasa, owo aataphuleliwe eseekulu 2 wala 3 EC. Biibiliya ola aahikhalana iliivuru sotheene, masi khaarina 2 Pedru, 2 ni 3 Yohani, Yakobo, ni Wisupulula. Owo aahisuweliwa okhala Biibiliya Pesito, eyo piiyo, “Ookhweya” wala “Oowiiwanyeya”. Pesito ti Biibiliya a khalai ni ootepa otthuneya yoowo onivaha onamoona wa okumiheriwa wa Biibiliya oopacerya.

Moohakalaliha, eliivuru emosa ya Pesito elempwale iyaakha sa 459/460 EC; eyo ennimwiiriha Pesito okhala Biibiliya a khalai orina okathi woosuweliwa. Eyaakha ya 508 EC, aahikumiheriwa Biibiliya musya a Pesito ohela muhina iliivuru 5 sahaakhanle. Owo aahisuwela okhala Versão Filoxeniana.

SINNIPHWANYIWA ILIIVURU SIKINA SA OSIRIA

Mpakha eseekulu 19, ikoopiya sinceene Soolempwa ni eGriki, saari sa eseekulu 5 wala nuuvira eseekulu eyo. Mwaha wa yeeyo, asomi anci a Biibiliya yaanaaphavela aBiibiliya oopacerya ntoko Vulgata Latina ni Pesito Siríaca. Masi, asomi akina yaakupali wira Biibiliya Pesito siríaca, aakhumenle mwaha wa wuuluuliwa wa Biibiliya a khalai oSiria. Masi aBiibiliya a khalai khiyaakhanle. Okhala wira Biibiliya a oSiria aalempwale eseekulu 2, owo aamukhaliherya osuweliwa moota saari aya aBiibiliya oopacerya; nave eyo yaamwaakhaliherya asomi a Biibiliya. Niireke aahikhala tthiri Biibiliya a khalai a oSiria? Wala vanweryaneya omphwanya?

Aayo! Nto soophwanyiwa iliivuru piili sa khalai sootthuneya sa oSiria! Yoopacerya: elempwale eseekulu 3. Eyo yaaphwanyiwe ni iliivuru sikina sa khalai sa oSiria okerexa wa Nitrian Moothakoni mwa wEjiitu, nto khupwehiwaka oMuseu wa oGrã-Bretanha eyaakha ya 1842. Eliivuru eyo yaitthaniwa Siríaco Curetoniano, mwaha woowi yaaphwanyiwe ni olaleiwa ni William Cureton, namuteko a omuseu, aakhapelela iliivuru. Edukumento eyo yootthuneya yaahikhalana Ivangelyo 4 okhuma Matheyo, Marko, Luka, Yohani.

Eliivuru ya nenli yoophiya mpakha mahiku ahu. Eyo eniitthaniwa Siríaco Sinaítico. Vannihimmwa wira eyo yaaphwanyiwe ni athiyana anli yaayariwe maphapo, aromoliwe wanipacerya wa mwaha ola. Nnaamwi Agnes ahaasomme Universidade, owo aahiixutta mattaava 8 a ilapo sikina, nimosa na yaawo yaari Esiríaco. Eyaakha ya 1892, Agnes aahiphwanya etthu yootthuneya okerexa wa Santa Catarina, wEjiitu.

Mapuro ale ooriipela ni oowiipitheya, owo aahiphwanya Soolempwa sa khalai ni matata. Moovarihana ni masu awe, “eliivuru eyo khiyaareerela oweha, maana yaari yoonanara, ipaphelo saya saari sopharaana, maana saahivira iseekulu sinceene sihihuliwe”. Eliivuru eyo yaitthaniwa pa·lim’pse·stosa maana yaahittipihiwa soolepa saya soopacerya, nto khulempwaka vasya ni elavulelo ya oSiria voohimya sa athiyana yaari masanto. Masi, Agnes aahiphwanya soolempwa sikina vathi vaya, vamosa ni masu a “Matheyo”, “Marko”, ni “Luka” osulu wa epaaxina. Woonasa wene, owo aahiphwanya ele eniitthaniwa Códice siríaco ya Ivangelyo 4! Asomi anikupali wira Códice owo aalempwale wanikisa wa eseekulu 4.

Eliivuru ya Siríaco Sinaítico ennooniwa okhala eliivuru ya Biibiliya ya khalai yootepexa otthuneya yeeyo ephwanyiwe vamosa ni soolempwa sa khalai ntoko Códice Sinaítico ni Códice Vaticano. Olelo-va, anamunceene annikupali wira Siríaco Curetoniano ni Códice Sinaítico ti ikoopiya sa khalai sa Ivangelyo sa oSiria sa khalai silempwale eseekulu 2 wala wanipacerya wa eseekulu 3.

MASU A MULUKU AHU “ANNIKHALA MAHIKU OTHENE”

Niireke olelo-va iliivuru iyo sa khalai pooti waakhaliherya asomi a Biibiliya? Aayo! Nivahe ntakiheryo na ele eniitthaniwa moolumo oorakama oomaliherya a Evangelyo ya Marko, yaawo aBiibiliya akina eniphwanyaneya nuumala Marko 16:8. Moolumo awo aniphwanyaneya mwa Códice Alexandrino a eGriki a eseekulu 5, Vulagata Latina ni iliivuru sikina. Masi iliivuru piili sa khalai soororomeleya sa eGriki eseekulu 5, eyo piiyo, Códice Sinaítico ni Códice Vaticano, simmalela ni Marko 16:8. Siríaco Sinaítico khorina moolumo ala oomaliherya. Eyo enooniherya wira iversu siniphwanyaneya nuumala Marko 16:8, sirimuncereriwa ni khasiirela mpantta Evangelyo ya Marko yoopacerya.

Moone ntakiheryo nikina. Eseekulu 19 waniheryasa aBibiliya otheene yaataphuleliwe yaahikhalana nuulumo noowootha noowi Amuluku Araru mwa 1 Yohani 5:7. Masi, wuncereriwa nno khonimphwanyaneya mwa soolempwa sa khalai sa eGriki wala mwa Biibiliya Pesito. Eyo enooniherya wira wuncereriwa wa moolumo a 1 Yohani 5:7 woohonona Masu a Muluku.

Tthiri, Yehova Muluku ookhapelela Nuulumo nawe ntoko saaleihenrye awe. Biibiliya onninivaha nlipelelo noowi: “Munyepu onnùma, ithutu sinninyala, masi masu a Muluku ahu annikhala mahiku othene”. (Yesaya 40:8; 1 Pedru 1:25) Biibiliya Pesito tootthuneya ni ookhaliherya okumiheriwa wekeekhai wa ihapari sa Biibiliya wa apinaatamu otheene.

[Enoota]

[Ekaaxa epaaxina 13]

Nttaava na oSiria

ESiria ti elavulelo emosa ya nttaava Aramaiko, nttaava naalavuliwa ilapo saalamuleliwa ni aPersa. Eyo yaalavuliwa epantte onikela epheyo ya Mesopotamia ni wAntiyokiya wa khalai, weiwo anamunceene yeemerenrye aya ihapari sooreera eseekulu 1 EC. Ntoko nttaava noolempwa, eSiria yaanirumeeliwa vanci eseekulu 2 wala 3 EC.

[Eponto yuulupale epaaxina 14]

Biibiliya Pesito tootthuneya ni ookhaliherya okumiheriwa wekeekhai wa ihapari sa Biibiliya