NYUWO MWAANISUWELA?
Niireke arqueologia onnikhaliherya okupali soohimmwa sa Biibiliya?
Mwaha waakumiheriwe ni erevista Biblical Archaeology Review, waahimyale wira vano vannikupaleya wira atthu “aniphiya 50” anihimmwa mwa Soolempwa sa eHeeberi, aaphwanyiwa masina aya mwa itthu siphwanyiwe ni atthu anitokosa mapuro yaakhaliwa khalai. Mwa atthu awo, aakhala mamwene 14, a oYuda ni a wIsarayeli, ohela mpuwa atthu oosuweliwa saana ntoko Davidi ni Ezekiya, vamosa ni atthu oohitepa osuweliwa ntoko Menahemi ni Pekahi. Elista enihela-tho muhina masina a maFarawo 5 ni mamwene 19 a wAsiria, oBabilonia, oMowabi, oPersia, ni oSiria. Masi, khahiyo wira anamalamulela awo taphwanyiwe masina aya paahi mwa soohimmwa sa mBiibiliyani ni arqueologia. Aakhala-tho masina a atthu oohitepa ovuwa, ntoko anamukuttho aalupale, alipa-oolepa, ni anamuteko akina.
Erevista eyo ennihimya-tho wira ‘asomi anceene annaakhulelasa’ wira atthu awo otheene yaahikhala tthiri. Nave, Soolempwa sa eGriki sa eKristau sinnihimya masina a atthu anceene anisuweliwa ni vannooneya wira arqueologia onnikhaliherya ooniheryaka wira yaahikhala-tho atthu ntoko Herodi, Ponsio Pilato, Tiberio, Kaifa, ni Sergio Paulo.
Amalamanle liini akharamu yaakhala ilapo saalempwa Biibiliya?
Vanaamwi olelo-va ahikhanle akharamu ilapo seiye saalempwa Biibiliya, Soolepa sowiiraka 150 sinnaaromola akharamu, nto eyo enooniherya wira atthu yaamulepa Biibiliya yaanaasuwela akharamu. Soolepa sinceene sinimuromola kharamu ntoko nthoonyeryo, masi soolepa sikina sinimuhimya kharamu ene. Mwa ntakiheryo, Sansoni, Davidi ni Benaya, anihimmwa wira yahiwiiva akharamu. (Makhulupale 14:5, 6; 1 Samuweli 17:34, 35; 2 Samuweli 23:20) Nto akina yaahikhuuriwa ni kharamu.—1 Mamwene 13:24; 2 Mamwene 17:25.
Khalai, akharamu a wAsia (Panthera leo persica) yanoopa mirukulu ilapo sa wAsia Menor ni oGresia mpakha oPalestina, oSiria, oMesopotamia, ni epantte ya onikela epheyo ya wIndia. Mwaha wa woopiha ni ottittimihiwa waya, khalai ilapo sa onikela epheyo saanipakiwa ilatarato sa axinama. Babilonia a khalai, epantte emosa yaaviriwa okathi wootthapela, yaahikhala elatarato emosa yuulupale ya kharamu.
Sihaavo soohimmwa sinooniherya wiiviwa wa akharamu oPalestina wanikisa wa eseekulu 12 EC. Vanikhala ntoko wira okathi vakhaani nuumala iyaakha sa 1300 akharamu yaahimalamala muttetthe ole. Masi, nlelo akharamu yanooniwa oMesopotamia ni oSiria mpakha eseekulu 19. Nave-tho wIrão ni wIraque yanooniwa mpakha wanipacerya wa eseekulu 20.