Niireke Wira ti Veephattu Oriipiwa Murima Siiso?
MULOPWANA mmosa okhweliwe onilepa so: “WInglaterra, okathi waary’aka mwaana, kaahiixuttihiwa wira kihooniheryeke vanlakani vene oriipiwa waka aahiiso otteeliwa waka murima. Kinnuupuwela okathi yoole tiithi aka, yoowo khalai aari toropa, aakileela awe owinne ene maino wira: ‘Muhinle!’okathi woona aka owereya. Nkinuupuwela wira maama aka ootoko onibexari aahiiso onikupaarela (okhala wira naari anamwane axexe). Okathi waakhwiiye awe tiithi aka, miyo kaarina iyaakha 56. Kaahipweteiwa vanceene. Hata vari siiso, wanipacerya nkaawenre wunla”.
Mu soolema sa maloko makina, atthu annooniherya oriipiwa waya aahiiso otteeliwa waya murima vanlakani vene. Okathi onitteeliwa aya aahiiso oriipiwa murima, atthu akina annisuwela eyo. Ohiya vo, mipantta sikina sa elapo, vanceenexa onikela epheyo wa Europa ni oGrã-Bretanha, mwa vameekh’aya alopwana, ahiixuttihiwa wira yiipithiheke oriipiwa aahiiso otteeliwa waya murima, akhaleke oomaala hata yoonaka owereya, ahinleke. Masi vaavo vanikhw’awe ole onimphenta anyu, niireke wira ti vootthekeya wooniherya oriipiwa murima? Biibiliya onihimya exeeni sa mwaha owo?
Biibiliya Onnaahimya Atthu Yinlale
Biibiliya olempwale ni aHeeberi a onikhuma nsuwa wa oMediteraaneo, atthu yaawo yooniherya vanlakani vene moonelo aya. Biibiliya ookhalana matakiheryo manceene a atthu yaawo yoonihenrye vanlakani vene oriipiwa waya murima. Mwene Davidi aahinla mwaha wa wiiviwa mwanawe Aminoni. Tthiri, ‘owo-tho ahinla vanjene’. (2 Samuweli 13:28-39) Davidi aahiriipiwa-tho murima okathi waakhwiiya awe mwanawe nanrima, Absalomi, yoowo eerenrye omwaakha omwene. Biibiliya onnileela so: “Vano mwené [Davidi] ahituthuwa n’ujikula: ahiwela vampani m’osulu wa kako, khupajerya wunla, athamalaka n’urunya wira: Mwan’aka Absalomi! Mwan’aka! Mwan’aka Absalomi! Kakhwiye miyo nipuro nanyu! Mwan’aka Absalomi! Mwan’aka!” (2 Samuweli 19:1) Davidi aahinla ntoko siiso sininla awe khuta tiithi. Nto, ikwaha sinceene axitiithi annihimya wira fataari yaakhwiiye awo mmapuro mwa okhwa anaaya! Vanikhala ntoko wira khahiyo veephattu opacerya okhwa mwaana ohinatthi namuyari.
Yesu oonenle sai okhwa wa Laazaro, mpatthani awe? Owo aahinla vaavo vaattamenle awe mahiye a Laazaro. (Yohani 11:30-38) Okathi mukina, Maria Madalena aahinla okathi vaattamenle awe mahiye a Yesu. (Yohani 20:11-16) Mwekeekhai, muKristau yoowo onisuwela yoolipelela ya mBiibiliyani ya ohihimuwa khoninla moohimaaliheya, ntoko siniira aya ale sookupali saya sihirina mathipelo a Biibiliya voohimya sa mukhalelo wa alipa-ookhwa. Ntoko mutthu onoona owereya, muKristau eekeekhai hata orina ene yoolipelela ya ohihimuwa, onninla ni oriipiwa murima okathi onikhwa awe ole onimphenta awe.—1 aTesalonika 4:13, 14.
Wunla Aahiiso Ohinla
Nto hiyo nnoonela sai olelo? Niireke wira vannoovilani aahiiso owuulihani muru wooniherya ohakalala wanyu aahiiso oriipiwa wanyu murima? Exeeni alipa-oovaha miruku anihimya aya? Ikwaha sinceene olelo va, moonelo wa alipa-oovaha miruku onooniherya paahi miruku sa khalai suupuxeriwe mBiibiliyani. Awo anihimya wira nohaana wooniherya oriipiwa wahu murima, ohiya wiipithiha. Ela ennuupuxerya alopwana oororomeleya a khalai, ntoko Yobi, Davidi, ni Yeremiya, yaawo oriipiwa waya murima onihimmwa mBiibiliyani. Tthiri awo khiyiipithinhe oriipiwa waya murima. Tivonto, khahiyo wa miruku wiivalaanya ni atthu akina. (Miruku 18:1) Tthiri, soolema soovirikana sa maloko sinnooniherya oriipiwa murima mmikhalelo soovirikana, moovarihana ni sookupali soolema sa etiini aya.a
Sai akhala wira nyuwo muniphavela wunla? Wunla etthu yeephattu wa apinaatamu. Nkahaya muupuwele-tho okathi yoole Laazaro vaakhwiiya awe, Yesu “ahiripiwa murima ni . . . ahinla”. (Yohani 11:33, 35) Tthiri owo aahooniherya wira wunla okathi onikhwa awe ole onimphenta ahu, etthu yeephattu.
Eri etthu yeephattu oriipiwa murima ni wunla vaavo vanikhw’awe ole onimphenta ahu
Ela ennoonihereya ni ele yaamwiiranenle maama mmosa oniitthaniwa Anne, yoowo aakhweliwe mwanawe aitthaniwa Rachel mwaha wa SIDS (nuulumo na enkelesi nintaphulela, Eretta ya Okhwa Mootutuxerya wa Anamwane). Iyawe onnihimya oriki: “Etthu eri yootikiniha tiila: hata Anne nnakhala miyo khuuvo anlale omahiye. Masi atthu akina yaaninla”. Anne aahaakhula oriki: “Masi miyo nkireere wunla vanceene wa hiyo oowanli. Miyo kinuupuwela wira vaakiweren’ye vanceene nuuvira isumana vakhaani, okathi kaahala aka owaani nihiku notheene mekhaka. Naanivira nihiku notheene kinlaka. Kuupuwela wira wunla nihiku notheene waamukikhaliherya. Nto kaanikhala saana kanlaka vale. Miyo kaahaana wunla mwaha wookhweliwa mwanaka. Tthiri kinnikupali wira muhaana waahiya yinlaka ale ariipiwe murima. Nnaamwi eri yeephattu atthu akina ohimyaka wira ‘Muhinleke’, vekeekhai eyo khenikhaliherya”.
Moota Atthu Akina Sinoonela Aya
Atthu akina anoonela sai nuumala okhwa ole onimphenta aya? Mwa ntakiheryo, nkahaya muthokorerye ele yiiranen’ye ni Juanita. Owo onnisuwela moota vaniwereya aya okhweliwa mwaana. Yaahiyiiheya erukulu awe ikwaha thanu. Vano aahirupala-tho. Nto okathi waari awe oxiripitaali mwaha wa ehasara ya ekaaro yaamwiiranenle, owo aahixankiheya vanceene. Nuuvira isumana piili owo aahiyara ohiphin’ye okathi. Nuumala okathi vakhaani aahiyariwa Vanessa, yoowo ahaaphin’ye ekiilu emosa. Juanita onnuupuwela oriki: “Miyo kaahihakalala vanceene. Nto miyo kaahiwerya omuyara maama!”
Masi ohakalala wawe khiwaapinse. Nuuvira mahiku maxexe, Vanessa aahikhwa. Juanita onnuupuwela oriki: “Koohala mekhaka. Kookhoottiheriwa okhala maama. Miyo kaanoona wira yookhala yaakihalela. Yaari etthu yoowereiha murima ophiya owaani ni oweha ekwaartu yaamureherenrya ahu Vanessa ni oweha ikuwo saamuthumenle ahu. Nuuvira myeeri miili, miyo kaanuupuwela nihiku na oyariwa wawe. Nkaaphavela-tho etthu”.
Niireke wira owo aamutepana? Ela pooti waaxankiha atthu akina wiiwexexa, masi ale akhweliwe ntoko Juanita, annihimya wira owereya onaaphwanya yakhweliwa mwaana onlikana ni owereya onaaphwanya vaavo vanikhwa awe mutthu muulupale. Okathi munceene mwaana owo ohinatthi oyariwa, atthu awo anihimya wira, mwaana owo onniphentiwa ni axitiithi awe. Wookhala wataana wuulupale mwaana ni maama awe. Nto, okathi vanikhw’awe mwaana owo, maama onnoona owereya ntoko siisaale onoona awe akhwa mutthu muulupale. Nto eyo ti etthu atthu akina enitthuneya aya osuwelexa.
Moota Onanariwa ni Wiivaha Nthowa Sinoohapuwelayani
Maama mukina aahooniherya oriipiwa wawe murima vaavo mootutuxerya mwanawe, yoowo aarina iyaakha thanu na mosa vaakhwiiya awe mwaha wa eretta ya murima yooyaraniwa. “Saahikikhumelela mixankiho sinceene: okhulumuwa, ohikupali, wiivaha nthowa, ni onanariwa mwaha woowi iyaka ni tothoro khiyaasuwela moota yanwereya aya eretta ele”.
Onanariwa pooti okhala ethoonyeryo ekina ya oriipiwa murima. Onanariwa iwo pooti ovahiwaka nthowa matothoro ni manfurumeero, yuupuweliwaka wira atthu awo yanwerya omukhapelela oratteene ole okhwiiye. Khino pooti ovahiwa nthowa apatthani ni amusi, yaawo anikhala ntoko anihimya aahiiso opaka etthu yoohiloka. Akina anninanariwa ni ole okhwiiye mwaha woowi khaathokorenrye ekumi awe. Stella onnuupuwelela oriki: “Miyo kinnuupuwela wira kaahinanariwa ni iyaka mwaha woowi kaahisuwela wira owo anwerya osyaka okhwa. Owo aahiwereiwa vanceene, masi khiiwelenle olopola wa tothoro”. Nto ikwaha sikina vannivahiwa nthowa ole okhwiiye mwaha wa miritti okhwa wawe sinikumiherya aya wa ale ahanle ari akumi.
Wa atthu akina wiivaha waya nthowa onnivikana vo; vanceenexa akhala wira ole onimphenta aya okhwiiye mootutuxerya, ni moohiweherereya. Awo annipacerya wuupuwela okathi yaananariwa aya aahiiso onyakulihana nuule okhwiiye. Aahiiso awo pooti woona wira ole okhwiiye khaakhapeleliwe oratteene.
Okhweliwa mwaana etthu yoothananiha vanceene, nto ophenta wekeekhai ni nimaaliho sinoowerya waakhaliherya axitiithi
Okathi munceene oniviriha aximaama ariipiwe ene murima, onnikhaliherya muupuwelo wa asuweli woowi: okhweliwa mwaana onnikumiherya opweteiwa wuulupale wa axitiithi, vanceenexa wa maama.
Okathi munceene oniviriha aximaama ariipiwe ene murima, onnikhaliherya muupuwelo wa asuweli woowi: okhweliwa mwaana onnikumiherya opweteiwa wuulupale wa axitiithi, vanceenexa wa maama.
Okathi Onikhw’awe Ole Othelanne Anyu
Okhwa ole othelanne ahu etthu ekina yoothananiha, vanceenexa akhala wira nookhala vamosa mu okathi munceene. Eyo pooti otaphulela omala wa mukhalelo wotheene wa okhala hoothe, weetta mukwaha, ovara muteko, otthekula, ni okhaliheryana mukina ni mukhw’awe.
Eunice onnitthokiherya ele yiiranen’ye okathi iyawe vaakhwiiye awe mootutuxerya mwaha wa murima waahiiye ovara muteko, oriki: “Esumana yoopacerya, kaari ookhulumuwa muupuwelelo, kaakhala ntoko wira nkaarina okumi. Nkaawerya woona osiva aahiiso wunkha. Hata vaari siiso, muupuwelo aka waanivara muteko. Okhala wira kaari ni iyaka vaavo veereriwa aya ottikiheriwa iphumu iyaka owo erumeeliwaka CPR (ekaruma eniiriha masasu otthikela ovara muteko) ni murette, miyo nkaaxankihen’ye ni muupuwelo wa okhootta ele yiiranen’ye. Masi, kaahinyoonyiheya vanceene, kaakhala ntoko wira kaaweha ekaaro yaarowa omorela munlittini nowiixerya masi kihinawerya opaka etthu”.
Niireke wira owo aahinla? “Tthiri miyo kaahinla, vanceenexa okathi kaasoma aka imiya sinceene sa ipaphelo soomaaliha seiyo kaakhela aka. Miyo kaaninla okathi waasoma aka khuta epaphelo. Iya saanikikhaliherya ovilela nihiku notheene. Masi nkaakhalihereya-tho okathi kaamakela aka okohiwa ihaali. Tthiri, nkaakhanle saana”.
Exeeni yaamukhalihenrye Eunice ovilela oriipiwa wawe murima? Owo onihimya wira: “Kihisuwelaka, kaahipaka yoothanla ya ovikanihaka okhala ntoko saakhala aka khalai”. “Masi, ele nlelo enikiwereya wuupuwelelaka wira iyaka, yoowo aasiveliwa vanceene ni okumi, olelo va ohookhwa”.
“Muheemererye Weettihiwa Muupuwelo anyu ni Atthu Akina . . . ”
Namalepa a eliivuru Leavetaking—When and How to Say Goodbye (Olaxerya, Okathi ni Moota Woolaxerya) onnivaha miruku oriki so: “Muheemererye wira atthu akina yoorumekeni ele yowiira ni moota wooriipiwa murima. Oriipiwa murima onnivirikana mutthu ti mutthu. Akina pooti wuupuwelela, ni wooleelani wira awo anoona wira nyuwo munnitepana oriipiwa wanyu murima aahiiso wira khamuriipiwe murima vanceene. Mwaalevelele ni muliyale eyo ehimmye aya. Weererya wiimananiha wira mutthare ele atthu akina anihimya aya aahiiso apinaatamu otheene, nyuwo munrowa otepa ohaaxa ekumi anyu”.
Mwekeekhai, khuta mutthu onnooniherya oriipiwa wawe murima moovirikana. Khahiyo wira ninvaha miruku wira enamuna emosa ya moota wowooniherya oriipiwa murima teri yookhalela ovikana enamuna ekina wa khuta mutthu. Masi, woopiha onnikhumelela vaavo mutthu okhweliwe vahinitthuna awe opaka etthu, aahiiso vaavo vahiniphavela awe omaaliheya. Nto nikhaliheryo na apatthani ti nootthuneya. Biibiliya onihimya wira: “Mpatthani onnimphenta mpatthani awe okathi t’ukathi: onnisuwanyeya okhala munn’awe okathi w’oxanka”. Nto muhoovelele ovekela okhaliheriwa, olavula, ni wunla.—Miruku 17:17.
Oriipiwa murima mwaha wa okhweliwa, etthu yeephattu ni khivantthekeya atthu akina osuwela wira nyuwo mooriipiwa murima. Masi makoho makina annitthuneya waakhuliwa: ‘Kinrowa okhalaka sai ni oriipiwa waka murima? Etthu yeephattu wiivaha nthowa ni onanariwa? Kiireke exeeni okathi onnanariw’aka ni oniivaha aka nthowa? Exeeni enrowa okikhaliherya ovilela okhweliwa ni wiivaha nthowa?’ Mpantta onittharelana onrowa waakhula makoho awo ni makoho makina.
a Mwa ntakiheryo, atthu a nloko na Yoruba, oNigeria, aakhalana yoolema ya okupali wira mutthu onnithatuwa etthu ekina nuumala okhwa. Nto, vaavo maama vanikhweliwa awe mwanawe, onniriipiwa murima vanceene masi mu okathi vakhaani, mwaha woowi muhapo mmosa wa oYoruba onihimya so: “Maasi tayiihen’ye. Ekahi ene khephween’ye”. Moovarihana ni yoolema ya Yoruba, eyo enitaphulela wira ekahi enikhala maasi, eyo piiyo, maama, pooti omuyara mwaana mukina, waaniheryasa othatuwa wa ole okhwiiye. Anamoona a Yehova khanitthara soolema sa woova ethiru soolema seiyo sinikhuma mmiyuupuwelelo sowootha sa ohikhwa wa erooho ni othatuwa etthu ekina nuumala okhwa, seiyo sihiniixuttihiwa mBiibiliyani.—Musuweli 9:5, 10; Ezekiyeli 18:4, 20.