Watchtower EBIBLIOTEKA ONLAINE
Watchtower
EBIBLIOTEKA ONLAINE
Emakhuwa
  • BIIBILIYA
  • ILIIVURU
  • MITHUKUMANO
  • bt muru 18 ipaax. 159-167
  • “Muluku Oniphavela Wira Atthu Amwaavyeke, . . . ni Amphwanye”

Mpantta ola khekhanle eviidiyu.

Muniswaamihe, khivaniweryaneya orumiha eviidiyu ela.

  • “Muluku Oniphavela Wira Atthu Amwaavyeke, . . . ni Amphwanye”
  • ‘Mulaleyeke Oratteene’ Omwene wa Muluku
  • Miru Saamukhaani
  • Mwaha Onlikana Nuula
  • “Aaniwiixuttiha Atthu Aaphwanya Awe Omerkaatu” (Miteko 17:16-21)
  • “Nyuwo Atthu a wAthena, Kinnoona” (Miteko 17:22, 23)
  • Muluku “Ori Vakhiviru wa Khula Mmosa a Hiyo” (Miteko 17:24-28)
  • Muluku Oniphavela Wiira Atthu ‘Ootheene Arukunuxe Murima’ (Miteko 17:29-31)
  • “Atthu Akina Yaahaamini” (Miteko 17:32-34)
  • Muniwoonela Sai Atthu Munaalaleerya Anyu?
    Owehaweha Elaleyaka Omwene wa Yehova (Yoosoma)—2020
  • Wooniherya Nttittimiho
    Waaphenta Atthu — Onimookhaliheryani Waapaka Awiixutti
‘Mulaleyeke Oratteene’ Omwene wa Muluku
bt muru 18 ipaax. 159-167

MURU 18

“Muluku Oniphavela Wira Atthu Amwaavyeke, . . . ni Amphwanye”

Paulo aahilavula itthu ale yanwiriyana yaakupali aya ni aahipaka itthu moovarihana ni ele yaakupali aya

Enivarihana ni Miteko 17:16-34

1-3. a) Xeeni Paulo aananariwe awe nuumala ophiya wAthena? b) Osoma ntakiheryo na Paulo, ninrowa oniixuttiha exeeni?

PAULO aahinanariwa vanceene. Owo aari wAthena, oGrécia, opuro yoowo Sócrates, Platão ni Aristóteles yiixuttiha aya. Atthu anceene yaakhala esidade ya wAthena yaahikhalana etiini. Khula mpantta, okhale mutemplo, mapuro oowaatta atthu ni mustaraatani, Paulo aahiweha ilatarato saakokhoreliwa, maana atthu a wAthena yaanaakokhorela amuluku anceene. Masi Paulo aanisuwela ele Yehova, yoowo ori Muluku eekeekhai uupuwela awe voohimya sa okokhorela ilatarato. (Okhum. 20:4, 5) Murummwa Paulo aarina moonelo mmosaru Yehova orina awe, maana saanimunanara ilatarato iye!

2 Etthu Paulo aawenhe awe nuumala okela wa Aakora, niire so, nipuro nuulupale yaathukumana aya atthu, yaahimunanara ni omunyoonya vanceene. Mpantta wa onorti yaahikhala efiila yuulupale ya ilatarato sa muluku eethiru Herme. Nave opuro ole wootheene yaahisareya altaari. Murummwa ole oororomeleya aarowa owerya sai olaleerya esidade ele atthu ootheene yaakokhorela aya amuluku eethiru? Niireke anwerya ohiya onanariwa wawe mwaha wa ilatarato sa amuluku eethiru ni olavula itthu yena ni ale yanwiriyana yaakupali aya? Niireke anwerya omukhaliherya mutthu omwaavya Muluku ekeekhai ni omphwanya?

3 Mwaha Paulo aalavunle awe aaroihelaka atthu yaarina etiini aya, ori Miteko 17:22-31, onnooniherya wiira aanilavula mowiilipiherya, mooreerela murima ni ankhili. Osoma ntakiheryo na Paulo, nnooniixuttiha vanceene sa moota woolavula itthu ale anniwiriyana anikupali aya ni hiyo ninkupali ahu ni waakhaliherya ale ninlavulana ahu wuupuwela oratteene.

“Aaniwiixuttiha Atthu Aaphwanya Awe Omerkaatu” (Miteko 17:16-21)

4, 5. Opuro xeeni Paulo aalaleerya awe wAthena? Xeeni waahaarowa aya ookhweya waalaleerya atthu opuro ole?

4 Paulo aaphiyale wAthena mwaakha 50 nuumala Kristu orwa, okathi wa mukwaha awe wa nenli wa omisionaario.a Okathi aamulipelela awe Sila ni Timootheyo ophiya akhumaka oBereya, Paulo “aahipacerya owiixuttiha ayuda musinagoga”, ntoko aalimalenle awe. Nave aahiphwanya opuro aakhanle awe oowaalaleerya atthu yahaakhanle ayuda yaakhala wAthena, eyo piiyo, wAakora, “omerkaatu”. (Miteko 17:17) Emerkaatu ele yaarina imeeturu 250 sa erakamelo ni okhuveya waya waari wa imeeturu 200 ni yaari waattamela wAkropoli. Vano ohiya paahi okhala emerkaatu saatumihiwa aya itthu, naari nipuro nuulupale atthu yaatthekula aya. Eliivuru emosa ehimmye wiira naari nipuro “na muhakhu, epoliitika ni na ekultura ya esidade ele”. Atthu a wAthena waanaasivela vanceene othukumana opuro ole wiira avaaneleke myaha sa efilosofia.

WATHENA — EKAPIITALI YA EKULTURA YA KHALAI

Hata ehinatthi opacerya olempwa yoowiiraneya ya wAthena eseekulu 7 Kristu ohinatthi orwa, aKoropoli ya wAthena yaari esidade yoolipihiwa vanceene. Ehinatthi okhala esidade yuulupale ya edistritu ya wAtika, esidade ele yaarina ikiloomo 2.500, yeeyo yaarina myaako ni ephareya. Nsina na esidade ele, woonasa wene ninnivarihana ni Athena, yoowo aari muluku muthiyana a esidade ele.

Eseekulu 6 Kristu ohinatthi orwa, Sólon yoowo aapaka malamulo a wAthena aahipaka marukunuxo a makhalelo, epoliitika, etribunaali ni a othaaciri wa esidade ele. Owo aahaakhaliherya atthu oohaawa okhalana makhalelo ooloka ni aahikumiherya ekuvernu eniihaniwa Democracia, niire so, ekuvernu yeeyo anamalamulela aya anithanliwa aya ni apoovo. Masi enamuna eyo ya olamulela yaavarihana paahi ni atthu ootaphuwa, masi atthu anceene yaakhala esidade ele yaari ipottha.

Nuumala atthu a oGrécia waaxintta atthu a oPersia, eseekulu 5 Kristu ohinatthi orwa, esidade ya wAthena yaahikhala esenturu ya olamulelo, nto nakoso aya a mphareya aakhuma wItália mpakha oSicília, nave yaaniphiya mpakha oKiipero. Okathi aya wootepexa ovuwa, wAthena yaari ekapitaali ya ekultura ya khalai. Etthu yaari yootepexa ovuwa yaari osuwela waya opaka itthu sa palaastiku, iteyaaturu, efilosofia ni epoliitika. Ipreedio sinceene ni itemplo saanireeriha esidade ele. Mapuro ooreera yaahela muhina aKoropoli, mwaako wa efaita yinceene weiwo yaakhanle aya ePartenom, etemplo yaarina elatarato ya imeetru 12 ya orakama waya, yeeyo yaapakiwe ni eweero ni manyaka a etthepo, elatarato ele yaari ya muluku muthiyana iihaniwa Athena.

Esidade ya wAthena yaahitupheliwa ikwaha sinceene. Ekwaha yoopacerya yaatupheliwe ni atthu yiihaniwa Espartanos, nuumala-vo atthu a oMasedonia ni wanikisa waya ni aRoma, yaawo yaakunxe mihakhu sa esidade ele. Hata vari siiso, okathi wa murummwa Paulo esidade ya wAthena yaahikhalana efaita yinceene, mwaha wa ovuwa waya wa khalai. Esidade ele khetonko oheliwa muhina mwa iprovinsia sa oRoma. Awo yaahikhalana owerya wa waaphukela atthu aya ni khiyaaliva mpoosito atthu a oRoma. Nnaamwi ovuwa waya omanle ene khalai, Athena yaahikhala esidade athaaciri yaaroiha aya anaaya wiira yasomeke wuniversidade.

5 Tthiri khivaarowa okhweya ovaanela ni atthu ale omerkaatu. Eriyari ya atthu awo yaahikhala atthu yaatthara soowiixuttiha sa Epikuro ni Sitoiko, atthu a ixikola piili soovirikana saawana-wana mwaha wa efilosofia.b Atthu yaatthara soowiixuttiha sa Epikuro, yaakupali wiira okumi okhumelenle mekhaya paahi. Olavula mookwasa, moonelo aya voohimya sa okumi waari ola: “Khivanireerela omoova Muluku; mutthu akhwa vale khonoona owereya, khoniphwanyaneya; vanniweryaneya ovilela itthu sootakhala”. Vano atthu yaatthara soowiixuttiha sa Sitoiko, awo yaanittittimiherya erasau ni okhala itthu seekeekhai ni khiyaakupali wiira Muluku Mutthu. Akhale atthu yaatthara soowiixuttiha sa Epikuro ni ale yaatthara soowiixuttiha sa Sitoiko, khiyaakupali wiira onookhala ohihimuxiwa wa atthu akhwiiye ntoko awiixutti a Kristu yiixuttiha aya. Vannooneya wiira moonelo wa ikurupu iya soopiili waahivirikana vanceene ni ikeekhai sa ekristau yekeekhai, yeeyo murummwa Paulo aalaleya awe.

6, 7. Mafiloosofo makina a oGrécia yoonela sai soowiixuttiha sa Paulo? Olelo-va, atthu akina anoonela sai itthu nniixuttiha sahu?

6 Mafiloosofo a oGrécia yoonela sai soowiixuttiha sa Paulo? Akina yaanirumeela moolumo yaataphulela “olavulasa” ni “namukhwa-anepa” amuhimyaka Paulo. (Nwehe enoota ya yoosoma eri Miteko 17:18, Biibiliya a estudo.) Olavulaka sa moolumo awo, musomi mmosa ohimmye so: “Nuulumo noopacerya aahimmwa mwaapalame onimakela ottotta-ttotta inuku. Muhoolo mwaya naahipacerya orumeeliwa ohimmwaka mutthu onimakela ottotta soolya soomora ni itthu sikina sihirina efaita omerkaatu. Nuuvira okathi, naahipacerya orumeeliwa mwa nlikanyiho ophavelaka ohimmwa mutthu aamakela okoha-koha itthu wiira muhoolo mwaya otthikeleke ohimya itthu iyo hata ohisuwelaka oratteene”. Nto atthu ale yaaphavela ohimya wiira Paulo aari mulolo ahaasuwela etthu, aamakela otthikela ohimya itthu ahaasuwela awe. Masi ntoko, ninrowa ahu oweha muhoolo, Paulo khaakhulumunwe mwaha wa moolumo awo oohiloka.

7 Olelo-va enniiraneya etthu emosaru. Ikwaha sinceene, hiyo Anamoona a Yehova nimmakela ovahiwa masina oohiloka mwaha wa sookupali sahu sinivarihana ni Biibiliya. Mwa ntakiheryo, maprusoore makina anihimya wiira yoowiixuttiha ya othatuwa ti yeekeekhai ni annithipelela ohimya wiira atthu a ankhili annikupali yoowiixuttiha eyo. Nto annaahimya okhala alolo atthu ale ahinikupali yoowiixuttiha eyo. Atthu awo asomme vanceene aniphavela owiiriha atthu okupali wiira hiyo na ‘alolo’ mwaha woowi nniixuttiha ele Biibiliya onihimya awe ni ninnooniherya ni itthu seekeekhai wiira itthu sootheene sikhanle siroopattuxiwa. Masi hiyo khaninwoova. Ohiya-vo, ninnilavula moolipiherya okathi nnaakiherya ahu sookupali sahu sinooniherya wiira itthu sootheene sikumi siri valaponi siroopattuxiwa ni mutthu orina ankhili anceene, Yehova Muluku. — Wiis. 4:11.

8. a) Atthu akina yoonenle sai muhupi wa Paulo? b) Okathi xeeni Biibiliya onihimya awe wiira Paulo aahiroihiwa wAreopago, ni woonasa wene eyo enooniherya exeeni?

8 Atthu akina yaamwiiwale Paulo olaleeryaka omerkaatu, yaahikhalana moonelo woovirikana ni wa mafiloosofo ale. Awo yaahimya so: “Onikhala ntoko onaalaleya amuluku a ilapo sikina”. (Mit. 17:18) Niireke tthiri Paulo aalaleerya atthu a wAthena amuluku a ilapo sikina? Ole waari mwaha muulupale, maana waanimuupuxerya itthu sikina Sócrates ootheriwe awe mpakha ophukeliwa ni wiiviwa iseekulu vakhaani saavinre. Nto khanintikhina etthu yiirinhe Paulo okuxiwa oroihiwaka wAreopago wiira atthokiherye oratteene soowiixuttiha iye, seiyo atthu a wAthena yoona aya okhala soohiloka.c Paulo aarowa waakiherya sai muhupi aalaleya awe eriyari ya atthu yahaasuwela nnakhala vakhaani Soolempwa?

ATTHU YAATTHARA SOOWIIXUTTIHA SA EPIKURO NI SITOIKO

Atthu yaatthara soowiixuttiha sa ePikuro ni Sitoiko yaari atthu a ixikola piili soovirikana sa efilosofia. Atthu a ikurupu iyo soopiili, khiyaakupali wiira atthu akhwiiye anoohihimuxiwa.

Hata yaakupali wiira aakhala amuluku, atthu yaatthara soowiixuttiha sa ePikuro yuupuwela wiira amuluku khanaacala apinaatamu. Mwaha wa yeeyo, awo yuupuwela wiira amuluku khanaavaha etthu nnakhala waahukhumu apinaatamu, nto mavekelo ni ovaha mikuttho khiwaarina efaita. Atthu yaatthara soowiixuttiha sa ePikuro, yuupuwela wiira etthu yuulupale mookumi waari opuha paahi. Muupuwelo aya ni itthu yaapaka aya, saanooniherya wiira khiyaarina mweettelo wooloka. Masi, awo yaanaatumererya atthu wiihiiha ni wiiphimela wiira sihaakhumeleleke mixankiho sinceene. Awo yaaniphavela osuwela itthu sinceene wiira ahooveke ethiru ni itthu saahimmwa ni itiini.

Atthu yaatthara soowiixuttiha sa Sitoiko, yuupuwela wiira itthu sootheene siirela mpantta amuluku ahinooneya ni wiira erooho ya mutthu yaanikhaliherya vanceene. Nave atthu ale yaatthara soowiixuttiha sa Sitoiko yuupuwela wiira onoophiya okathi irooho sinrowa aya opwetexiwa vamosa ni olumwenku. Ohiya-vo, awo yuupuwela-tho wiira wamphiya okathi amuluku yaarowa aya ottikiha irooho iyo. Moovarihana ni atthu yaatthara soowiixuttiha sa Sitoiko, wiira mutthu ohakalaleke aahaana otthara malamulo a ephattu.

“Nyuwo Atthu a wAthena, Kinnoona” (Miteko 17:22, 23)

9-11. a) Paulo aamananinhe sai olavula etthu atthu ootheene yaakupali aya moovarihana ni atthu yanwiriyana? b) Ninrowa otthara sai ntakiheryo na Paulo naalaleeryaka?

9 Muhiliyale wiira Paulo aahinanariwa mwaha wa ilatarato saakokhoreliwa aawenhe awe. Ohiya opacerya waaphukela mwaha wa okokhoreliwa ilatarato, Paulo aahimaaleleya. Aareerelaka murima vanceene, Paulo aaheererya waakupaliha atthu ale yanwiriyana olavulaka itthu atthu ootheene yaakupali aya. Owo aapacenrye ohimyaka wiira: “Nyuwo atthu a wAthena, kinnoona wira mwa itthu sotheene, nyuwo munnivarexexa etiini. Noolikanyihani ni atthu akina, nyuwo munnitepexa owoova amuluku”. (Mit. 17:22) Mwa enamuna ekina Paulo aahimya wiira: ‘Kihoona wiira munnikhalela nthiti etiini’. Mwa miruku, Paulo aahaattottopela mwaha wa ophavela waya omusuwela Muluku. Maana aanisuwela wiira atthu akina attiyeliwe maaru ni soowiixuttiha soohiloka, woonasa wene aakhalana murima wooloka. Ohimya ekeekhai, Paulo aanisuwela wiira wanipacerya yena ‘aahipaka itthu ohisuwelaka ni ohirina waamini’. — 1 Tim. 1:13.

10 Orumeelaka enamuna ele yooloka aapacerinhe awe olavula, Paulo aahihimya etthu aawenhe awe, etthu yekeekhai yooniherya wiira atthu a wAthena yaanivarexexa etiini, eyo piiyo, altaari aavahereriwe “Muluku Ohinimusuwela Ahu”. Moovarihana ni eliivuru emosa, “akereku ni atthu a ilapo sikina yaanaavahererya altaari ‘amuluku yahaasuweliwa’ yoovaka waaveeha amuluku akina woonasa wene yahaahela aya muhina okokhorela waya”. Mwaha wa altaari ole, atthu a wAthena yaanisuwela wiira aahikhala Muluku yaahaamusuwela aya. Nto Paulo aahimuromola altaari ole wiira opacerihe waalaleerya ihapari sooreera. Owo aahaatthokiherya wiira: “Ele munikokhorela anyu muhisuwelaka, ti yeeyo kinoolaleeryaakani”. (Mit. 17:23) Moolumo a Paulo yaakhala ntoko wiira yaari a oolavi-lavi, masi yaahikhalana owerya wuulupale. Owo khahiyo aamulaleya muluku musya aahiiso ‘amuluku a ilapo sikina’, ntoko atthu akina yaahimya aya. Owo aawiixuttiha Muluku yahaamusuwela aya, niire so, Muluku eekeekhai.

11 Ninrowa otthara sai ntakiheryo na Paulo naalaleeryaka? Akhala wiira nnookhala atthu oowehaweha, woonasa wene nnimoona ilatarato sa etiini mutthu owo onirumeela awe, siri owannyawe aahiiso exardim awe, seiyo sinooniherya wiira ookhalana etiini. Nto hiyo pooti ohimya so: ‘Kihoona wiira mookhalana etiini anyu. Okisivela vanceene olavula ni atthu anivaha efaita myaha sa etiini’. Waareerela murima ni oweha moonelo aya voohimya sa etiini aya, eyo pooti onikhaliherya ohimya etthu ootheene ahu ninkupali ahu. Muhiliyale wiira yoolakela ahu khahiyo waaphukela atthu mwaha wa sookupali saya. Aakhala anna ni arokora anceene khalai yaakupali ni murima wootheene soowiixuttiha sa etiini yoowootha.

Mmiravo olavulaka musaala ni purusoore awe ni anaxikola akhwaawe.

Mwiimananiheke opaceriha mulavulaka itthu ootheene anyu munikupali anyu

Muluku “Ori Vakhiviru wa Khula Mmosa a Hiyo” (Miteko 17:24-28)

12. Inamuna xeeni sa olaleerya Paulo aarumenle awe moovarihana ni atthu aalavulana awe?

12 Paulo aahipaceriha oratteene olavulaka itthu atthu ale ootheene yaakupali aya, masi niireke anwerya ovikaniha opaka eyo okathi aalaleerya awe? Okhala wiira aahisuwela wiira atthu ale yanwiriyana yiixuttihiwe ni efilosofia ya akereku ni khiyaasuwela Soolempwa, owo aahirumeela inamuna soovirikana sa olaleerya. Yoopacerya, owo aahiwiixuttiha myaha sa mbiibiliyani ohiromonle mooluluwanya Soolempwa. Ya nenli, ikwaha sinceene owo aaniihela muhina mwa soowiiraneya, ikwaha sikina orumeelaka moolumo ntoko “hiyo”, ooniheryaka wiira khaavirikanne vanceene ni atthu ale yanwiriyana. Ya neeraru, owo aahiromola soolepa aahiiso iliivuru sa akereku, ophavelaka wooniherya wiira itthu sikina aalavula awe saanivarihana ni iliivuru saya seiyo yeemererya aya. Vano nrowe niwehe mwaha woovara murima wa murummwa Paulo. Ikeekhai xeeni sa efaita yinceene sa Muluku, Paulo aalenle awe atthu a wAthena seiyo yahaasuwela aya?

13. Etthu xeeni Paulo aatthokihenrye awe voohimya sa moota olumwenku okhumelenle awe ni muhupi xeeni moolumo awe yooniherya aya?

13 Muluku opattunxe olumwenku wootheene. Paulo aahimmye so: “Muluku opattunxe olumwenku wotheene ni itthu sotheene siri memmo, yoowo ori Pwiya a erimu ni elapo, khonikhala mutemplo etekiwe ni matata a atthu”.d (Mit. 17:24) Olumwenku ola khokhumelenle mekhaya paahi. Muluku eekeekhai topattunxe itthu sootheene sikhanle. (Esa. 146:6) Moovirikana ni amuluku a wAthena ni amuluku akina yaawo ovuwa waya waalipa ni itemplo, isantuwaario ni altaari, kekhanle etemplo etekiwe ni matata a atthu Mukhulupale Muulupale a elapo ni erimu okhanle awe ookhala. (1 Mam. 8:27) Muhupi wa Paulo waari woowiiwanyeya saana, eyo piiyo, Muluku eekeekhai ti muulupale ovikana ilatarato sinikokhoreliwa aahiiso itemplo sipakiwe ni matata a atthu. — Yes. 40:18-26.

14. Paulo oonihenrye sai wiira Muluku khonlipa ni apinaatamu?

14 Muluku khonlipa ni atthu. Atthu ale yaakokhorela ilatarato yaamakela owariha ikuwo sooreerexa ilatarato saya, ovaha itthu sooreera, ikorowa aahiiso waavaha yoolya ni eviinyu vanakhala ntoko wiira ilatarato saaniphavela itthu iyo. Masi mafiloosofo makina akereku yaawiriyanne mwaha wa Paulo woonasa wene yaanikupali wiira amuluku khaniphavela okhaliheriwa aahiiso ovahiwa ni apinaatamu. Tthiri awo yaamweemererya moolumo a Paulo okathi aahimmye awe wiira Muluku “khonilipelela okhaliheriwa ni atthu, okhala wira khiivo enimuthowa”. Tthiri khiivo etthu ya werutthuni apinaatamu akhanle aya onvaha Mpattuxa! Ohimya ekeekhai, Muluku tonaavaha apinaatamu itthu sootheene aniphavela aya, “iphumu, okumi ni itthu sotheene” ohela muhina nsuwa, epula ni etthaya yoowunttelana. (Mit. 17:25; Maph. 2:7) Nto, Muluku yoowo onivaha itthu sootheene khonlipa ni apinaatamu yaawo anittottela mureerelo itthu onaavaha awe.

15. Paulo aalavunle sai mwaha ole atthu a wAthena yuupuwela aya wiira aakhalana efaita waavikana atthu yahaakhanle akereku ni ntakiheryo nawe, ninniixuttiha exeeni?

15 Muluku taapattunxe atthu. Atthu a wAthena yuupuwela wiira yaari aalupalexa waavikana atthu akina yahaakhanle akereku. Masi okhaliherya elapo mutthu oyariwe awe ni wiixinnuwiha mwaha wa eraasa khonivarihana ni ekeekhai ya mbiibiliyani. (Otum. 10:17) Murummwa Paulo aahilavula mwaha owo wooxankiha mooreerela murima ni mwa enamuna yooloka. Olavulaka yoowiiraneya eri eliivuru ya Maphattuwelo voohimya sa Adamu. Paulo aahimmye wiira: “Mwa mutthu mmosa, Muluku ohaakumiherya atthu a maloko otheene”. (Mit. 17:26; Maph. 1:26-28) Tthiri moolumo awe, yaahiwiiriha atthu ale yanwiriyana wuupuwela oratteene ni yaamwiiwexexa eponto ene, eyo piiyo, okhala wiira apinaatamu ootheene akhumme wa mutthu mmosa, khiivo eraasa aahiiso elapo erina efaita yinceene ovikana ekina. Ntakiheryo nla ninniniixuttiha etthu yuulupale. Nnaamwi nilavulaka mooreerela murima ni mwa nttittimiho okathi ninlaleerya ahu, khaninvukula ikuru sirina aya ikeekhai sa mbiibiliyani niphavelaka waasiveliha atthu akina.

16. Tiivi eri yoolakela ya Muluku para apinaatamu?

16 Muluku toniphavela wiira apinaatamu amwaattameleke. Hata mafiloosofo yaari opuro ole yeerenrye mwa okathi munceene, awo khiyaarowa owerya otthokiherya oratteene yoolakela ya apinaatamu. Masi Paulo aahaaleela atthu a wAthena yoolakela ya Muluku para apinaatamu. Owo aahihimya wiira Muluku oniphavela wiira “atthu amwaavyeke, yaapapeleke ni amphwanye. Tthiri, owo ori vakhiviru wa khula mmosa a hiyo”. (Mit. 17:27) Muluku yoowo atthu a wAthena, yahaaamusuwela aya khahiyo aari Muluku ahaaweryaneya osuweliwa. Ohiya-vo, owo khokhanle ottaiwene wa atthu ale aniphavela tthiri omphwanya ni omusuwela. (Esa. 145:18) Moone wiira Paulo aahirumeela nuulumo noowi “hiyo” iihelaka muhina mwa atthu ale yaaphavela ‘omwaavya’ Muluku ni ‘waapapela’ wiira amphwanye.

17, 18. Xeeni apinaatamu anireerela aya ophavela omwaattamela Muluku? Enamuna Paulo aawiirinhe awe atthu yanwiriyana osiveliwa muhupi aalaleya awe, enniixuttiha exeeni?

17 Apinaatamu ahaana ophavela omwaattamela Muluku. Paulo aahimmye wiira mwaha wa Muluku “hiyo nookhalana okumi, ninneetta, ni nookhala”. Asomi akina anihimya wiira Paulo aaromola moolumo a Epimênides, mulipa-oolepa epoesia a esisiro ya oKereta, yoowo aakhanle eseekulu 6 Kristu ohinatthi orwa ni aari “mutthu a efaita yinceene a soolema sa etiini ya wAthena”. Paulo aahihimya etthu ekina ekhanle oowiiriha atthu ophavela omwaattamela Muluku. Owo aahimmye so: “Alipa-oolepa a muttetthe anyu ola, anihimya aya wira: ‘Nave-tho hiyo na anamwane awe’”. (Mit. 17:28) Apinaatamu ahaana woona wiira aakhalana waataana wooloka ni Muluku, maana mulopwana oopacerya yoowo ori tiithi aya atthu ootheene aapattuxiwe ni Muluku. Wiira atthu yanwiriyana asiveliweke ni muhupi aalaleerya awe, mwa miruku Paulo aahilavula soolepa sa ekereku seiyo atthu ale yanwiriyana yaattittimiha aya vanceene.e Moovarihana ni ntakiheryo na Paulo, ikwaha sikina hiyo pooti olavula soowiiraneya sa iliivuru aahiiso irevista sikina sinisuweliwa vanceene. Mwa ntakiheryo, olavula eliivuru yooloka enittittimihiwa vanceene pooti omukhaliherya mutthu ohikhanle Namoona a Yehova okupali wiira soolema sikina sinipakiwa ni etiini yoowootha sipacenrye ni mapakau.

18 Mpakha-va, mwaha ole Paulo aalavunle awe ahihimya ikeekhai sinceene sa Muluku olavulaka oratteene moovarihana ni atthu ale yanwiriyana. Etthu xeeni Paulo aaphavela awe wiira apake atthu ale a wAthena yanwiriyana? Moohipisa, owo aahilavula mwaha owo okathi aalavula awe mwaha awe.

Muluku Oniphavela Wiira Atthu ‘Ootheene Arukunuxe Murima’ (Miteko 17:29-31)

19, 20. a) Paulo aarumenle sai moolumo ooreerela murima okathi oonihenrye awe wiira okokhorela ilatarato etthu yoohiloka? b) Atthu ale yanwiriyana Paulo, yaahaana opaka exeeni?

19 Paulo aahiilokiherya wiira aakhaliherye atthu ale yanwiriyana opaka etthu. Olavulaka sa soolepa sa akereku, Paulo aahimmye so: “Tivonto, okhala wira na anamwane a Muluku, nihuupuweleke wira Muluku owo onlikana ni elatarato ya eweero, aahiiso ya eparatha, nnakhala ya nluku, seiyo sinuupuweliwa ni sinipakiwa ni apinaatamu”. (Mit. 17:29) Tthiri, akhala wiira apinaatamu apattuxiwe ni Muluku, vaniweryaneya sai Muluku olikanaka ni elatarato yeeyo enipakiwa ni apinaatamu? Moolumo ale a Paulo, yaahooniherya otakhala waya okokhorela ilatarato seiyo sipakiwe ni apinaatamu. (Esal. 115:4-8; Yes. 44:9-20) Okathi aahimmye awe wiira “nihuupuweleke wira . . . ”, Paulo aahivukula owereya atthu ale yaarowa aya woona mwaha wa opwapweliwa ni yena.

20 Murummwa Paulo aahooniherya wiira aahaana opaka etthu. Owo aahimmye so: “Ekeekhai wira khalai, Muluku aanaahiya atthu apakaka itthu iyo mwaha woohisuwela, masi vano owo onnaaleela atthu otheene anikhala mapuro otheene, wira arukunuxe murima”. (Mit. 17:30) Woonasa wene, atthu akina yanwiriyana yaahixanka nuumala wiiwa wiira yaahaana orukunuxa murima aya. Masi mwaha ole wa Paulo waahiwooniherya wiira okumi aya yaavahiwe ni Muluku ni owo aamwaakoha. Atthu a wAthena yaahaana omwaavya Muluku, wiixutta ekeekhai voohimya sa yena ni weettela ekeekhai eyo. Nto para atthu ale a wAthena, opaka eyo waataphulela osuwela wiira okokhorela ilatarato etampi ni yaahaana ohiya okokhorela ilatarato iyo.

21, 22. Moolumo xeeni Paulo aamalihanne awe mwaha awe ni anitaphulela exeeni para hiyo?

21 Paulo aahimaliha mwaha awe ni moolumo ninreerela ahu wuupuwela oratteene. Owo aahimmye so: “Muluku oothanla nihiku onrowa awe waaphukela mwa xariya atthu otheene anikhala mulaponi, omurumeelaka mulopwana omuthanlale awe. Vano, oomuhihimuxa mulopwana owo, wira owooniherye atthu otheene wira nihiku nlo nnoophiya tthiri”. (Mit. 17:31) Etthu yaarowa owiiriha omwaavya Muluku ni omphwanya, okhala wiira muhoolo nnoophiya Nihiku na Ophukela! Paulo khaamuhimmye mutthu othanliwe wiira aaphukele atthu. Ohiya-vo, Paulo aahihimya etthu yootikiniha voohimya sa Mphuki owo. Maana aahimmye wiira, owo aahikhala ntoko mutthu, iiviwa ni aahihihimuxiwa ni Muluku!

22 Moolumo ala oomaliherya a mwaha wa Paulo anninikhaliherya vanceene hiyo. Ninnisuwela wiira mphuki othanliwe ni Muluku ti Yesu Kristu, yoowo ohihimuxiwe. (Yoh. 5:22) Nave ninnisuwela wiira Nihiku na Ophukela ninrowa okhala na iyaakha 1000 ni ninnaattamela vanceene. (Wiis. 20:4, 6) Hiyo khannoova Nihiku na Ophukela, maana nnimwaaphwanyiha mareeliho manceene atthu ale anrowa wooniwa okhala oororomeleya. Nlipelelo nahu na okhalana mareeliho manceene muhoolo onlipa ni ohihimuxiwa wa Yesu Kristu!

“Atthu Akina Yaahaamini” (Miteko 17:32-34)

23. Miyoonelo xeeni atthu yaarina aya voohimya sa mwaha wa Paulo?

23 Atthu anceene yaawiriyanne mwaha ole wa Paulo yaahikhalana miyoonelo soovirikana. Okathi atthu yaiwale aya oromoliwaka ohihimuxiwa wa alipa-ookhwa, akina “yaahipacerya omutheya”. Atthu akina yaahimuttittimiha, masi khiyaapanke etthu. Awo yaahimmye wiira: “Hiyo ninrowa woowiriyanani-tho okathi mukina”. (Mit. 17:32) Masi yaahikhala atthu yiiwelenle moolumo a Paulo. Maana Biibiliya onihimya wiira: “Hata vari siiso, atthu akina yaahaamini, anakhala vamosa nuuwo. Mulopwana mmosa aaminni, aari Dionisio, yoowo aari mulipa-oophuka milattu a etripunaale ya wAreopago. Aahikhala-tho muthiyana aihaniwa Daamari. Nave, yaahikhala-tho atthu akina”. (Mit. 17:34) Okathi ninlaleerya ahu ninnaaphwanya atthu ntoko awo. Atthu akina anninitheya ni oniveeha, akina anninttittimiha, masi khanipaka etthu. Hata vari siiso, ninnihakalala vanceene okathi atthu akina aneemererya aya muhupi wa Omwene anakhala makristau.

24. Mwaha Paulo aalavunle awe wAreopago, onniixuttiha exeeni?

24 Okathi nnuupuwela ahu mwaha wa Paulo onniniixuttiha itthu sinceene, ntoko, moota woopaceriha ovaanela oratteene, moota wowaalaleerya atthu moovarihana ni makhalelo aya, opixa murima ni waareerela murima atthu ale attiyeliwe ni etiini yoowootha ni efaita erina aya ohivukula aahiiso ovevereiha ikeekhai sa mbiibiliyani niphavelaka waasiveliha atthu. Otthara ntakiheryo na Paulo, nnoonikhaliherya okhala awiixuttihi ooloka naalaleeryaka. Nave axitokweene anoowerya okhala awiixuttihi ooloka mmulokoni. Niira siiso, nnimwiilokiherya wiira naakhaliherye atthu akina ‘omwaavya Muluku ni omphwanya’. — Mit. 17:27.

a Nwehe ekaaxa eni: “Wathena — Ekapiitali ya Ekultura ya Khalai”, eri epaaxina 162.

b Nwehe ekaaxa eni: “Atthu Yaatthara Soowiixuttiha sa Epikuro ni Sitoiko”, epaaxina 164.

c Naari nipuro noottukhuwa ni noorakama naakhala wAthena, onorti wa Akropoli. Nave naari nipuro etripunaale yaathukumana aya. Nuulumo noowi “Areopago” pooti ohimmwa etripunaale ele aahiiso nipuro nle noottukhuwa. Nto atthu anceene aakhalana moonelo woovirikana akhala wiira Paulo aarohiwe nipuro nle noottukhuwa aahiiso waattamela opuro ole, niire so, akhala wiira Paulo aaroihiwe opuro yaari aya alipa-oophuka omerkaatu aahiiso nnaari.

d Nuulumo na ekereku nitaphuleliwe “olumwenku” ti koʹsmos nenno akereku yaarumeela aya aphavelaka ohimya olumwenku. Pooti wiira okathi ole, Paulo, yoowo aaphavela ohimya itthu atthu ale yaakupali aya aahirumeela nuulumo nlo, ophavelaka ohimya olumwenku.

e Paulo aahiromola moolumo a Fenômenos, epoesia yaalavula sa itheneeri ya mulipa-oolepa ipoesia Arato. Iliivuru sikina sa ekereku ohela muhina Hino a Zeus, epoesia ya Cleanto, ennirumeela moolumo mamosaru.

    Watchtower EBIBILIOTEKA ONLAINE (1982-2025)
    Okhuma
    Okela
    • Emakhuwa
    • Ovaha
    • Siniphavela Anyu
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Malamulo Oorumeela
    • Mwaha Woosuka Isiiri
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Okela
    Ovaha