MURU 26
“Khuuvo Mutthu Mmosa a Nyuwo Onrowa Okhwa”
Okathi aasamme awe mphareya, Paulo aahooniherya waamini wuulupale ni waaphenta atthu
Enivarihana ni Miteko 27:1–28:10
1, 2. Mukwaha xeeni Paulo aarowa awe opaka ni etthu xeeni woonasa wene yaamuxankiha?
PAULO aamakela wuupuwela moolumo a kuvernatoro Festo yaahimya wiira “munrowa ophukeliwa ni Seesari”, maana moolumo awo yaanivarihana vanceene ni makhalelo awe a muhoolo. Paulo aahiviriha iyaakha piili ori ene mukhatteya, nto mukwaha aarowa awe weetta orowaka oRoma amphumurya okathi vakhaani. (Mit. 25:12) Okathi uupuwela awe weetta mukwaha ole, Paulo khahiyo uupuwela paahi epheyo yooriirya ya mphareya aahiiso oreera waya oweha nsuwa nikelaka mutthu eettaka mukwaha ori ene mphareya. Nto, pooti wiira okathi uupuwela awe weetta mukwaha ole orowaka okumana ni Seesari, Paulo aanuupuwela oratteene itthu saarowa omwiiraneela.
2 Ikwaha sinceene, Paulo yootoko omukhumelela ehasara eettaka ni “pakiti mphareya”, owo aahoopowa ikwaha tthaaru osama wa pakiti ni aahiviriha ohiyu ntero ni nihiku ntero ori ene mphareya. (2 aKor. 11:25, 26) Nave, mukwaha ola waahivirikana vanceene ni mikwaha sa omisionaario Paulo aapanke awe okathi aari awe ootaphuwa. Paulo aarowa weetta mukwaha ole ntoko pereso ni aarowa weetta mukwaha woorakama waavikana ikiloomo 3.000, okhuma oKesareya orowaka oRoma. Niireke aamukhuma saana ni khaarowa wiiviwa? Hata oweryaka, niireke aarowa ophukeliwa wiiviwa nuumala ophiya oRoma? Musuweleke wiira aarowa ophukeliwa ni mukhulupale oowerexa a olumwenku wootheene wa Satana a okathi ole.
3. Etthu xeeni Paulo aalakenle awe opaka? Muru ola, ninrowa othokorerya exeeni?
3 Muupuwelaka itthu sootheene musomme anyu sinimuhimya Paulo, munoona wiira khaarina nlipelelo ni aahitepexa oxanka mwaha wa itthu saarowa omukhumelela? Nnaari! Hata aasuwela wiira sammukhumelela mixankiho, Paulo khaasuwela enamuna mixankiho iyo saarowa aya okhumelela. Nto xeeni aarowa awe weemererya omala ohakalala aaphwanya awe okathi woolaleerya mwaha wa itthu ahaawerya awe opaka etthu? (Math. 6:27, 34) Paulo aanisuwela wiira Yehova aaphavela wiira ottotteleke mureerelo khula eparakha aarina awe wiira aalaleerye atthu ihapari sooreera sa Omwene wa Muluku hata akhalaka makhulupale a mulaponi. (Mit. 9:15) Paulo aahilakela ovara muteko aarummwale awe, moohicikha etthu yaarowa omwiiraneela. Niireke eyo khahiyo ti etthu nlakenle ahu opaka? Nrowe niwehe etthu yiiraneyale mukwaha ole ohinliyaleya Paulo aapanke awe ni niwehe moota ninttottela ahu mureerelo ntakiheryo onivanhe awe.
“Epheyo Yaanikakhela Aya” (Miteko 27:1-7a)
4. Enamuna xeeni ya pakiti Paulo anwenle awe ni atthu xeeni aarina awe?
4 Paulo vamosa ni atthu akina yaavariwe, yaahivahereriwa mukhulupale a anakhotto a oRoma aihaniwa Julio, aahithanla onwela pakiti a marotta aaphiyale oKesareya. Pakiti ole aakhumme wAdramati, epoorto ya wAsia Menor, mpantta mukina yaari esidade ya oMitilene esisiro ya oLesbos. Okhumaka oKesareya pakiti ole aarowa onorti, nuumala-vo oroweke mpantta oeste ni aarowa weemelaka mapuro makina wiira okuruxe miritti ni okuxa miritti sikina. Apakiti a miritti, kiyaapakiwa wiira mapasaxero akhale vooreerala aahiiso mootaphuwa ari ene mpakitini, otepexa wene para mapereso. (Nwehe ekaaxa eni: “Mikwaha sa Mphareya ni Mikwaha sa Nakoso”, eri epaaxina 234.) Ti voohakalaliha woona wiira Paulo khaakhanle mekhawe, yaahikhala makristau makina eriyari ya ekurupu ele ya mapereso. Maana yaahikhala anna anli makristau, Aristarko ni Luka. Nto Luka tolempe yoowiiraneya ela. Khaninsuwela akhala wiira apatthani ale oororomeleya a Paulo yaalinve ni musurukhu aya epasaxe aya aahiiso yaawenle mahala ntoko arumeyi a Paulo. — Mit. 27:1, 2.
5. Paulo aakheliwe sai oSidoni ni etthu xeeni nniixutta ahu?
5 Nuumala ovira nihiku ntero ari ene mphareya ni yeettale ene ikiloomo 110 arowaka onorti, pakiti ole aaheemela oSidoni, mpantta wa oSiria. Vanikhala ntoko wiira Julio khaamuthokorerya Paulo ntoko mapereso makina, woonasa wene mwaha woowi Paulo aari muroma ni nlelo khiwaasuweliwe akhala wiira aahikhalana nthowa aahiiso nnaari. (Mit. 22:27, 28; 26:31, 32) Julio aahimweemererya murummwa Paulo okhuruwa mpakitini wiira aawehe axinnawe. Woonasa wene, makristau a elapo ele yaahihakalala vanceene omukhapelela murummwa Paulo nuumala oviriha okathi munceene ori ene mukhatteya! Niireke munnuupuwela okathi mukhanle anyu oowaakhela moophenta atthu akina wiira mulipihiwe? — Mit. 27:3.
6-8. Waari sai mukwaha wa Paulo okhuma oSidoni mpakha oKinido? Eparakha xeeni yoolaleerya Paulo aarina awe?
6 Nuumala okhuma oSidoni, pakiti aahivikaniha weetta mukwaha ni aahivira oSilisia, waattamela oTarso, esidade murummwa Paulo aayariwe awe. Luka khonihimya akhala wiira pakiti ole aaheemela opuro mukina nnaamwi olavulaka itthu sooriipiha murima ohimyaka wiira yaarowa ‘weiwo epheyo yaakakhela aya’. (Mit. 27:4, 5) Hata vaari siiso, Paulo aanittottela mureerelo khula eparakha yaakhumelela wiira olaleye ihapari sooreera. Moohaanyiherya, Paulo aahaalaleerya mapereso ni atthu akina yaari pakiti ole waahela muhina ale yaamweettiha pakiti ni atoropa. Nave aanaalaleerya atthu aaphwanya awe oporto okathi pakiti eemela awe. Niireke ninnimutakiha Paulo, nittottelaka mureerelo khula eparakha enikhumelela wiira nilaleerye?
7 Vano pakiti aahiphiya oMira, epoorto yaari osul wa wAsia Menor. Elapo ele Paulo ni atthu akina yaahana onwela pakiti mukina wiira aphiye opuro yaarowa aya, eyo piiyo, oRoma. (Mit. 27:6) Okathi ole, soolya sinceene sa wExiitu saaniroihiwa oRoma, nto apakiti anceene a wExiitu yaawo yaakuxa miritti yaaneemela oMira. Nto Julio aahimphwanya pakiti oMira, ni aahaaruma atoropa ni mapereso onwela pakiti ole. Vanikhala ntoko wiira pakiti ole aari muulupale onvikana pakiti oopacerya yanwenle aya. Owo aahikuxa etthu ya efaita yinceene, etiriku vamosa ni atthu 276. Atthu awo yaari, ale yaamweettiha pakiti, atoropa, mapereso ni woonasa wene aahaakuxa atthu akina yaarowa oRoma. Tthiri nuumala onwela pakiti mukina, nummeru na atthu Paulo aalaleerya awe naahincerereya ni aahittottela mureerelo eparakha ele aarina awe.
8 Opuro mukina yaarowa aya weemela waarowa okhala oKinido, osuuli wa wAsia Menor. Okathi epheyo yaakhala aya saana, mutthu aaneetta mukwaha ole nihiku nimosa paahi. Masi Luka onihimya wiira “mahiku manceene, neettaka vakhaani-vakhaani ni pakiti, naahiphiya oKinido ni mixankiho”. (Mit. 27:7a) Makhalelo a weetta mukwaha ole yaahixankiha vanceene. (Nwehe ekaaxa eni: “Epheyo ya oMediteraaneo”, eri epaaxina 238.) Nkahaya muupuwela moota atthu yoonenle aya okathi yoopa aya epheyo yuulupale ni yaakhumelela aya mawimpi.
“Epheyo Yaanitepa Onimana ni Ikuru” (Miteko 27:7b-26)
9, 10. Mixankiho xeeni saakhumelenle waattamela oKereta?
9 Nuumala okhuma oKinido, kapitau a pakiti ole uupuwela ovira mpantta onikela epheyo, masi Luka yoowo aawenhe itthu siiraneyale, onihimya so: “Mwaha wa epheyo yaanikhoottiherya orowa ohoolo”. (Mit. 27:7b) Okathi pakiti ole aakhuma awe, aahipuruliwa ni maasi, nto epheyo yuulupale yaakhuma onorti yaahimukakhela mpantta wa osuuli, woonasa wene eyo yiiraneyale moowaakuveya. Ntoko siisaale esisiro ya oKiipero yaamukhapelenle aya pakiti mwaha wa epheyo yuulupale, ekwaha ele esisiro ya oKereta yaahimukhapelela pakiti. Nuumala pakiti ovira oSalimona, mpantta mukina wa oKereta, makhalelo a epheyo yaahiloka vakhaani. Mwaha wa xeeni? Mwaha woowi pakiti aahiphiya mpantta wa esisiro epheyo yaarowa aya, niire so, mpantta wa osuuli. Nto pakiti ole aahikhapeleliwa mwaha wa epheyo yuulupale. Nkahaya muupuwele moota atthu yaari pakiti ole yaahakalanle aya! Masi nlelo pakiti ole ori ene mphareya, atthu yaamweettiha yaanixanka mwaha woowi yaanaattamela eyiita.
10 Luka onnihimya oratteene oriki: “Nto pakiti ahu aaheetta [oKereta] ni mixankiho okerekhere wa ephareya, khuphiya opuro wiihaniwa Iporto Sooreera”. Hata pakiti ole aakhapeleliwa ni etthaya, khivaakhweya omweettiha oratteene. Vano awo yaahiphiya nipuro noovareleleya esisiro yaamukhaani, woonasa wene muttetthe waattamenle mpantta wa onorti. Yaakhanle mahiku makavi opuro ole? Luka onihimya wiira “yaahivira mahiku manceene” ari ene opuro ole, masi makhalelo a okathi khiyaalonke. Maana waanixankiha vanceene weetta mphareya mweeri wa Setembro/Outubro. — Mit. 27:8, 9.
11. Miruku xeeni Paulo aavanhe awe atthu yaari pakiti ole, ni yoothanla xeeni yaapakiwe?
11 Pooti wiira mapasaxero makina yaahinvekela Paulo wiira aavahe malakiheryo, maana aamakela weetta mukwaha ephareya ele ya oMediteraaneo. Nto Paulo aahihimya wiira khivaareerela pakiti ole ovikaniha weetta mukwaha. Akhala wiira khiyaarowa opaka eyo, ‘yaamukumiherya maxakha, nave itthu sinceene saamuhononeya’ ni pooti wiira atthu akina yaamookhwa. Masi mutthu aamweettiha ni mwaneene pakiti ole yaaphavela ovikaniha weetta mukwaha, woonasa wene yuupuwelaka wiira yaahaana ophwanya opuro woovareleleya moowaakuveya. Awo yaahinvaha miruku Julio ni atthu anceene yuupuwela wiira yaahana ophiya oFeniki, eporto yeeyo yaarakamenle vakhaani. Pooti wiira eporto ele yaari yuulupale ni yaanireerela oviriha eyiita yootheene ari ene opuro ole. Nto okathi yoopale aya epheyo vakhaani yooreera yaakhuma osuuli, yaahaawoka anakhuma arowaka. — Mit. 27:10-13.
12. Nuumala okhuma oKereta, mixankiho xeeni pakiti ole aarina awe? Atthu yaamweettiha, yiimananinhe sai wiira ehikhumelele ehasara?
12 Masi waahikhumelela muxankiho mukina, muxankiho ene tuula: Yaahikhumelela “epheyo” yuulupale yaakhuma onorti. Mwa okathi vakhaani, awo yaahiphwanya opuro wooloka “esisiro yaamukhaani eniihaniwa Kauda”, yeeyo yaarakamenle ikiloomo 65 ni opuro wiihaniwa Iporto Sooreera. Masi nlelo pooti wiira epheyo yaamumpurulela pakiti ole osuuli mpakha omana mihaava saari waattamela wÁfrica. Axankale ene wiira eyo ehiiraneye, alipa oomweettiha pakiti ole yaahiweliha ekalawa yaamukhaani pakiti ole aakunxe awe. Yaahaana wiimananiha vanceene, maana pooti wiira ekalawa ele yaahisareya maasi. Nto awo yaahiimanaiha vanceene omutthukwa pakiti ole ni mikhoyi aahiiso ikwirinti wiira olipe ni matera aya ahitaphuwe. Moottharelana, awo yaahuukulula eveela yuulupale ni yaahipaka sootheene yaawerya aya wiira pakiti ole oroweke opuro yaakhuma aya epheyo mpakha epheyo ele yuulupale ovira. Nkahaya muupuwele moota eyo yaaxankinhe aya ni owoopopiha! Hata yiimananinhe vanceene, wiimananiha waya khiwaakumihenrye mireerelo sinceene, maana nlelo pakiti ole aanitepa omaniwa ni ‘epheyo ya ikuru’ sinceene. Nto nihiku na neeraru, awo yaahirihela mmaasini itthu sikina sa pakiti ole wiira ohihiye ophempa mmaasini. — Mit. 27:14-19.
13. Okathi wa epheyo yuulupale, atthu yaari sai pakiti Paulo anwenle awe?
13 Pooti wiira atthu yaari pakiti ole khiyaareere woova. Masi Paulo ni apatthani awe khiyoova etthu, maana Pwiya aahimuleela Paulo wiira aamurowa ovaha onamoona oRoma. (Mit. 19:21; 23:11) Muhoolo mwaya, nlaikha naamutthikela omulipiherya Paulo wiira amphiya oRoma. Masi epheyo ele yaahiviriha isumana piili, othana ni ohiyu yoopaka. Mwaha wa epula yuulupale yaarupa ni meeku yaakhuneela nsuwa ni itheneeri, ole aamweettiha pakiti khaasuwela opuro yaari aya, nnakhala opuro yaarowa aya. Nave ikwaha sinceene awo khiyaawerya olya etthu. Niireke ookhala mutthu aarowa wuupuwela olya etthu emurupaka epula yinceene, oriiriwe ene, orapheyaka ni oovale ene vanceene?
14, 15. a) Okathi aalavula awe ni atthu yaari mpakitini, xeeni Paulo ahaawuupuxenrye awe nlopolo aavanhe awe? b) Muhupi woolipiha Paulo aavanhe awe, onniixuttiha exeeni?
14 Vano Paulo aaheemela eriyari aya. Owo aahihimya moota aaloponle awe vahinatthi vanakhala ntoko wiira aahimya so: ‘Miyo kaahooleelani’, ophavelaka owooniherya wiira vaakhanle wiira yaahinwiriyana etthu ele khiyaarowa waakhumelela. Moottharelana Paulo aahihimya so: “Kinooleelani wira mulipihe murima, maana khuuvo mutthu mmosa a nyuwo onrowa okhwa, masi pakiti paahi tonrowa ohononeya”. (Mit. 27:21, 22) Pooti wiira moolumo ale yaahaalipiha atthu anceene yaari pakiti ole! Nave, woonasa wene Paulo aahihakalala vanceene mwaha wa Yehova onvaha muhupi ole woolipiha ni waaleela atthu akina. Ti vooloka ohiliyala wiira Yehova onnivaha efaita yinceene okumi wa khula pinaatamu. Maana onnaavaha efaita atthu ootheene. Murummwa Pedru olempe so: “Yehova . . . khoniphavela wira mutthu opwetexiwe, nnakhala mmosa. Masi oniphavela wira atthu otheene arukunuxe murima”. (2 Ped. 3:9) Tivonto, ti vooloka waaleela atthu anceene muhupi onivaha nlipelelo, yoowo onikhuma wa Yehova! Naahiire siiso, ikumi sa atthu anceene sinoopweteya.
15 Ninnikupali wiira Paulo aahaalaleerya atthu anceene yaari pakiti ole ‘omulipelela natiri Muluku ammanne awe’. (Mit. 26:6; aKol. 1:5) Vaavo pakiti ole aahala awe vakhaani osama mmaasini, Paulo aahaakhaliherya okupali wiira yaamoopoliwa moowaakuveya. Owo aahimmye so: “Ohiyu ola, Muluku kinimurumeela aka ni kinimukokhorela aka, ooruma nlaikha nawe, neemela ohoolo waka, nnahimya wira: ‘Paulo, muhoove. Muhaana orowa ohoolo wa Seesari, tthiri Muluku onoowoopolani, vamosa ni otheene ale murina anyu mpakitini’”. Nuumala-vo, Paulo aahaatumererya oriki: “Tivo, alopwana, mulipihe murima, okhala wira miyo kinnimukupali Muluku, wira vanimwiiraneya ntoko kihimeeriwe aka. Masi, hiyo nihaana oriheliwa mukerekhere wa esisiro emosa”. — Mit. 27:23-26.
“Otheene Aya Yaahiphiya Vatthayani, Ari Ene Akumi” (Miteko 27:27-44)
“Aahimuxukhuru Muluku ohoolo wa atthu otheene”. — Miteko 27:35
16, 17. a) Paulo aavekenle okathi xeeni ni etthu xeeni yaakhumelenle mwaha wa Paulo ovekela? b) Etthu Paulo aahimmye awe yiiraneyale sai?
16 Nuumala ovira isumana piili soowoopiha, okathi yoowo pakiti aapuruliwe awe ni epheyo ikiloomo 870, ale yaamweettiha yaahipacerya wuupuwela wiira yaahala ophiya vatthayani, woonasa wene mwaha woowi yaaniiwa mawimpi yaamana etthaya. Ari ene ottuli wa pakiti awo yaahaarihela mmaasini anankura yoovaka omana mwala ni wiira mpantta wa ohoolo wa pakiti oroweke mpakha mukherekhere mwa ephareya. Okathi ene yoowo, awo yaaphavela omuhiya pakiti, masi yaahikhoottiheriwa ni atoropa nuumala Paulo ohimya wiira: “Alopwana ala yaakhuma-ru mpakitini-mu, nyuwo khamunrowasa woopowa”. Vano, okhala wiira pakiti aahikhala saana vakhaani, Paulo aahaatumererya atthu ootheene olya etthu, aalipiheryaka wiira ootheene aya yaamoopowa. Paulo “aahimuxukhuru Muluku ohoolo wa atthu otheene”. (Mit. 27:31, 35) Okathi aapanke awe nivekelo nle na omuxukhurela Muluku, Paulo aahinvaha ntakiheryo nooloka, Luka, Aristarko ni makristau ootheene a olelo-va. Niireke mavekelo munipaka anyu nipuro noowaatta atthu annaamaaliha ni waalipiha atthu akina?
17 Nuumala Paulo opaka nivekelo, “otheene aya yaahilipiha murima, anapacerya olya”. (Mit. 27:36) Nuumala-vo, yaahivukula miritti arihela mphareya wiira pakiti ole oveye ni ohitepeke osama okathi aarowa awe waattamelaka etthaya aahiiso mukerekhere mwa ephareya. Nuumala oxa, alopwana ale yaamweettiha pakiti, yaahikwasa mikhoyi sa anankura, nave yaahitaphula mikhoi sa eleemi yeettihaniwa pakiti ni yaaheemexa mwiri wa eveela yaamukhaani yaakhala ohoolo wa pakiti wiira okhweyeke omweettiha pakiti ole okathi yaamananiha aya omuroiha mukerekhere mwa ephareya. Okathi yaapaka aya eyo, mpantta wa ohoolo waahiphara ohinattikinyeya, woonasa wene vamihaavani aahiiso vamattopheni. Nto mpantta wa ottuli wa pakiti waahipacerya opwexakaseya, mwaha woowi mawimpi yaanimana vanceene. Atoropa akina yaaphavela owiiva mapereso wiira ahitthyawe, masi Julio aahaakhoottiherya. Nave aahaatumererya ale yaasuwela okata wira atuphele mmaasini, apaceryeke orowa ota. Etthu Paulo aahimmye awe yaahiiraneya, maana atthu ootheene 276 yaahoopowa. Tthiri “otheene aya yaahiphiya vatthayani, ari ene akumi”. Masi yaari opuro xeeni? — Mit. 27:44.
“Yaahinireerela Murima Vanceene” (Miteko 28:1-10)
18-20. Atthu a oMalta, yoonihenrye sai ‘oreera murima’ wuulupale? Etthu xeeni yootikiniha Muluku aapanke awe omurumaka Paulo?
18 Atthu ale yooponwe yaari esisiro ya oMalta, osuuli wa oSilisia. (Nwehe ekaaxa eni: “Omalta Waari Opuro Xeeni?”) Atthu yaakhala esisiro ele yaalavula nttaava nikina, masi ‘yaahaareerela murima vanceene’. (Mit. 28:2) Awo yaahipattiha mooro wiira atthu ale yahaasuwela aya yaaphiyale attettemelaka mwaha wooriiriwa yooreke. Tthiri mooro ole waahaakhaliherya woora hata yaarupa epula ni vaariirya vanceene. Nave waahikhaliherya wiira epakiwe etthu yootikiniha aahiiso mwiiriirya.
19 Ophavelaka waakhaliherya atthu ootheene, Paulo aahirowa ottotta ikhuni, khurihela vaikho. Okathi ene yoowo, yaahikhuma evili yootakhala emuluma ntata ni epharelela vaavo. Atthu a esisiro ya oMalta, yuupuwela wiira ele yaari ehukhumu ya Muluku.a
20 Atthu a oMalta yaamoonale Paulo olummwale ene ni evili, yuupuwela wiira “aamwiipa moono”. Moovarihana ni eliivuru emosa, nttaava noopacerya nirumeeliwe-va, “naarumeeliwa ni mameetiku”. Khanintikinihiwa woona wiira moolumo ntoko awo yaalavuliwe ni ‘Luka, munnihu oophentiwa, yoowo aari meetiku’. (Mit. 28:6; aKol. 4:14) Okathi Paulo aatathenle awe vathi evili ele yootakhala, Paulo khoonale owereya.
21. a) Yoowiiraneya ela, moolumo xeeni ekeekhai Luka aahimmye awe? b) Mwiiriirya xeeni Paulo aapanke awe ni etthu xeeni atthu a oMalta yaapanke aya?
21 Muttetthe ole aahikhala thaaciri aarina imatta sawe sinceene aihaniwa Publio. Pooti wiira owo aari mukhulupale a oroma, aakhala oMalta. Luka onnimuhimya okhala “mukhulupale a esisiro ele”, orumeelaka mwiihaneliwo wa nttittimiho ophwanyiwe soolempwa sa oMalta. Owo aahimwaakhela vatthokoni vawe Paulo ni apatthani awe mahiku mararu. Masi okathi ole, paapa awe Publio aaniwereiwa. Nto Luka aahihimya oratteene makhalelo a oretta wa paapa awe Publio. Owo olempe wiira mulopwana ole “aarimummaathi vakhaamani, owereiwaka efeepere ni ovaluwasa”, orumeelaka moolumo a mameetiku wiira ohimye eretta yanwereya. Paulo aahipaka nivekelo, omwiixaatherya matata, khimpenuxa. Atikinihiwe ene mwaha wa mwiiriirya ole, atthu akina a esisiro ele yaawereiwa, yaahipacerya orwa wa Paulo, khiyapenuxiwa ni yaanooniherya oxukhurela waya anvahaka Paulo ni apatthani awe itthu saathowa. — Mit. 28:7-10.
22. a) Prusoore mmosa aattottopenle sai itthu Luka aalempe awe sa mukwaha wa Paulo aarowa awe oRoma? b) Muru onittharelana, ninrowa othokorerya exeeni?
22 Etthu yoovara murima oweha moota mpantta ola wa mukwaha wa Paulo olempwale aya, maana ti weekeekhai. Prusoore mmosa a wuniversidade ohimmye so: “Yoowiiraneya ela Luka olempe awe . . . ntakiheryo nuulupale sa itthu seekeekhai Biibiliya ootheene orina awe. Itthu sootheene ohimmye awe sa mikwaha sa mphareya okathi wa arummwa ti seekeekhai ni moota onihimya awe makhalelo a oMediteraaneo teekeekhai [vanikhala ntoko wiira khula nihiku aanilepa itthu siiraneya]”. Pooti wiira Luka aanilepa itthu iyo okathi eetta awe mikwaha ni murummwa Paulo. Akhala wiira ti siiso, mpantta onittharelana wa mukwaha ole aahilepa itthu sikina soovara murima. Etthu xeeni yaarowa omwiiraneela Paulo nuumala yena ni apatthani awe ophiya oRoma? Nrowe niwehe.
a Okhala wiira atthu yaanisuwela enowa ele, eyo enooniherya wiira okhuma khalai saahikhala ivili esisiro ele. Masi mahiku ala, esisiro ya oMalta khasikhanle ivili. Pooti wiira eyo ehiiraneya mwaha wa oturukeya wa makhalelo a opuro ole. Nave, pooti wiira wuncerereya wa atthu esisiro ele, ohiiriha ivili sinceene otthyawa.