MWAHA WA VAKAAPANI | NIIREKE SIENSIA OOMURANTTELA BIIBILIYA?
Siensia: Onikhaliherya Sai Okumi Anyu?
Moovarihana ni disionaario mmosa, nuulumo noowi siensia nintaphulela “osoma saana itthu sipattuxiwe ni osuwela makhalelo a erimu ni elapo orweela wa oweha, weererya, ni ovarerya”. Osuwela itthu iyo ti vooxankiha ni muteko muulupale. Masientista anniviriha isumana, myeeri, ni iyaakha amananihaka weererya ni oweha itthu. Ikwaha sikina, khaniphwanya itthu anitokosa aya, masi okathi mukina anniphwanya itthu sinaakhaliherya atthu. Muthokorerye matakiheryo vakhaani.
Empereesa emosa wEuropa yoopaka ifiltro sa plastiko soolipa ni sootthuneya sinimukhaliherya mutthu ohiwereiwa akhala wira oowurya maasi oohiloka. Ekaruma ntoko eyo yaahirumeeliwa oHaiti okathi yaakhumelenle aya etetere eyaakha ya 2010.
Ikilometuru sinceene vasulu va elapo, ehaavo ereedi ya isateelite eniitthaniwa Sistema de Posicionamento Global (GPS). Wanipacerya, ekaruma ela yaapakiwe wira erumeeliweke ni atoropa. Masi olelo-va ennaakhaliherya ale aneettiha mikukutta, iviyau, ale aniweettiha apakiti, alipa ooxaya ni alipa ooweetteetta wira ahirimeele. Tthiri masientista yaawo akumihenrye ereedi ya GPS aahokhweiheryani orowa opuro oniphavela anyu.
Niireke munnimurumeela selulari, komputadore, wala Interneti? Wala orowa vahoolo wa medicina onnikhaliherya okumi anyu? Mootoko weetta ni eviyau? Akhala wira ti siiso, munnittottela mureerelo ele masientista apanke aya. Tthiri siensia onnookhaliheryani mwa inamuna sinceene.
ITTHU SIHINISUWELIWA NI SIENSIA
Amananihaka wuncererya osuwela waya, masientista a vano annitokosa vanceene erimu ni elapo. Masientista aniitthaniwa físicos nucleares, annitokosa moota sinvara awe muteko átomo, nave masientista astrofísicos annimananiha wuupuwelela ibilyau sinceene sa iyaakha sivinre wira asuwele maphattuwelo a erimu ni elapo. Vaavo animananiha aya otokosa itthu iyo ohela muhina iye sihinooneya, masientista makina anuupuwela wira vaakhanle wira Muluku yoowo ori mwaneene Biibiliya ookhala, nto yaamumphwanya.
Ahaavo masientista ni mafilosofo anlipiherya muupuwelo owo. Moovarihana ni mulipa oolepa Amir D. Aczel, awo anikhaliherya “muupuwelo wa siensia ohinikupali wira Muluku ookhala”. Mwa ntakiheryo, físico mmosa oovuwa, ohimyale wira “ohiphwanyiwa wa etthu enooniherya wira Muluku ookhala yoowo onikhaliherya elapo ni erimu, onnooniherya tthiri wira Muluku owo khokhanle”. Akina anihimya wira okupali miteko sa Muluku yoowo ori mwaneene Biibiliya onlikanasa ni okupali “maxitta” ni “olavilavi”.a
Nto, nikoho ninkhuma tinla: “Niireke siensia oosuwela itthu sinci voohimya sa opattuxiwa wa olumwenku wira ohimye ekeekhai?” Waakhuliwa ti woowi ‘nnaari’. Ekeekhai wira siensia oorowa vahoolo, masi hata vari siiso, masientista manceene annikupali wira anisuwela itthu vakhaani paahi, niire so, khanisuwela etthu. Steven Weinberg yoowo aaphwannye etthuvo ya Nobel de física, aahimmye so: “Hiyo khaninkhala-khala nisuwelaka itthu sotheene”. Prusoore mmosa onisomiha universidade Martin Rees yoowo ori-tho Astrônomo Real da Grã-Bretanha olempe so: “Sihaavo itthu sinceene atthu ahinrowa aya wiiwexexa”. Moone matakiheryo anittharelana:
● Ale anisoma makhalelo a erutthu khaniiwexexa itthu siniiraneya muhina mwa iseelula sikumi. Mwa ntakiheryo, khaniiwexexa moota iseelula sinirumeela aya ikuru, moota sinikumiherya aya iproteina, ni moota iseelula sinikawanyeya aya.
● Ikuru siniitthaniwa gravidade sinninikhaliherya khula esekuntu, masi ikuru iyo sinnaatikiniha mafísico. Awo khaniiwexexa moota ikuru iyo sinniroiha aya vathi okathi nintuphela ahu musulu, wala moota mweeri oniwerya aya orukurerya elapo oryeene opuro omosa.
● Masientista anisoma olumwenku anihimya wira etthu yowiiraka 95 pursento ya erimu ni elapo ya vathi khenooneya ni khivaniweryaneya ophima ni ikaruma sa siensia. Epantte eyo ehinooneya ennivikaniha ohisuweliwa moota ekhumenle aya.
Sookhala itthu sikina masientista ahinsuwela aya. Mwa ntakiheryo, sientista mmosa oovuwa ohimmye so: “Tthiri khasireere itthu sihinsuwela ahu. Miyo, kinoona wira makhalelo a erimu ni elapo annimwiiriha mutthu otikinihiwa ni ophavela osuwela itthu sinihoverya awe”.
Akhala wira munniikoha wira siensia ohanle omuranttela Biibiliya vamosa ni Muluku, muupuweleke wira masientista aarumeela ikaruma sootepa owerya wira atokose erimu ni elapo; masi awo khawenrye osuwela itthu sinceene sa olumwenku onnirukurerya. Etthu ekina enooniherya wira eyo ekeekhai, tiile enikomentariwa ni Encyclopedia Britannica wanikisa wa mwaha woorakama yoowo onilavula sowiiraneya ni munnuwelo wa astronomia, eriki: “Olelo-va, hata sivinre ene iyaakha sowiiraka 4.000 sa astronomia, nnootepa ohiiwexexa makhalelo a erimu ni elapo ntoko sahiiwexexa aya aBabilonia”.
Anamoona a Yehova annittittimiha ehakhi ya khula mutthu voohimya sa mwaha ola. Hiyo ninnitthara yoolakiherya eni: “Orera wanyu murima osuweliweke n’atthu othene”. (aFilipi 4:5) Nto ni muupuwelo mmosaru, ninnoolattulani wira mutokose moota Biibiliya ni siensia onivarihana awe ni wiiwanana.
[Enoota]
a Atthu akina annimukhootta Biibiliya mwaha wa sowiixuttiha sa khalai ni sa niinano sa ekerexa, ntoko iye soowi nsuwa ni iplaneta sotheene sinnirukurerya elapo, wala Muluku oopattuxa olumwenku mwa mahiku 6 a iwoora 24.—Moone ekaaxa eni: “Biibiliya ni Itthu Sikupaleeliwe ni Siensia”.
[Ekaaxa epaaxina 5]
Biibiliya ni Itthu Sikupaleeliwe ni Siensia
Biibiliya khahiyo eliivuru ya myaha sa siensia. Masi ale yaamulepa, yaahihimya itthu sekeekhai seiyo sinaatikiniha masientista olelo-va. Moone matakiheryo anittharelana:
Iyaakha sirina aya olumwenku
Masientista anihimya wira elapo erina iyaakha sowiiraka ibilyau 4, nave, olumwenku opattuxiwe mwa iyaakha sowiiraka 13 wala 14 ibilyau sene. Biibiliya khonihimya okathi opattuxiwe aya olumwenku. Khekhanle eversu ya Biibiliya enooniherya wira elapo erina paahi iyaakha ikonto vakhaani. Eversu yoopacerya enihimya so: “Wopajeryani, Muluku opattunxe erimu n’ilapo ya vathí”. (Maphattuwelo 1:1) Yoohimmwa ela enniwiiriha masientista ophavela osuwela iyaakha sirina aya olumwenku moovarihana ni sowiixuttiha saya.
Olokiheriwa wa elapo wira ekhaliweke ni apinaatamu
Eliivuru ya Maphattuwelo ekapitulu 1 ennirumeela nuulumo noowi “nihiku” ehimyaka moota yaalokiheriwe aya elapo wira ekhaliweke. Ekapitulu eyo ennimala ni okhumelela wa apinaatamu. Biibiliya khonihimya iwoora kavi yaakhalana aya “mahiku” ale oopattuxa. Nto eyo enniwiiriha masientista a vano wiimananiha otokosa mwaha owo. Hiyo ninsuwela paahi wira “mahiku” ale ahimmwale, yaanivikana iwoora 24.
Ikuru sinivarelela elapo
Biibiliya onnitthokiherya elapo ntoko etthu “ehirina yovarelela”. (Yobi 26:7) Biibiliya khoniromola itthu sowoothiwa sa okathi wa khalai seiyo saahimya wira eplaneta ahu yaari vasulu va mutthu oowoopiha wala vasulu va etthepo yuulupale yeeyo yateexiwe ni khapa. Nto, Biibiliya aahiwiiriha masientista otokosa mwaha owo. Khalai Nicolau Copérnico ni Johannes Kepler yaahitthokiherya moota iplaneta sinirukurerya aya nsuwa seettihiwaka ni ikuru sihinooneya. Muhoolo mwaya, Isaac Newton aahooniherya moota ikuru sa gravidade sineettiha aya itthu siri osulu.
Iretta ni oratta
Eliivuru ya Onamukuttho, yookhalana malakiheryo yaawo yaavahiwe aIsarayeli voohimya sa moota woosyaka iretta sinravihaniwa, ni ohikumana ni atthu mwaha wa oretta. Moovarihana ni malamulo awo, eliivuru ya Otumererya 23:13, 14 yaanaaruma aIsarayeli ophavelasa opuro vate va maxaxa wira eriheleke-wo ikokhola ni opaka miyoso suulupale. Nto yahaana othipa nlitti, numala-vo wuuhwela. Mwa iyaakha 200 sivinre, masientista ni mameediku tawenrye aya paahi osuwela otthuneya waya malakiheryo awo.
Malakiheryo a Biibiliya mmanle anyu osoma, alempwale mwa iyaakha sinceene sivinre. Nto alipa oolepa ale yaawenrye sai olepa itthu sekeekhai nnaamwi anamunceene a okathi ole, yahaacalela itthu iyo? Mwaneene Biibiliya onaakhula so: “Ntoko erimu erakamelannyaya ni vathí, siso iphiro saka sorakamelana n’iphiro sanyu, miruku saka sorakamelana ni sawinyu”.—Yesaya 55:9.