NYUWO MWAANISUWELA?

Mixankiho xeeni aarina awe Herodi okathi aaphavela awe otthikela oteka etemplo oYerusalemu?

Etemplo ya khalai yeeyo Salomoni aatenke awe oYerusalemu, yaari vasulu va mwaako. Eyo yaahikhalana ixiri soorakama saatekiwe mpantta onikhuma nsuwa ni onikela nsuwa wa mwaako owo wira sireerihele opuro owo; nave yaahikhalana itarato saarukurenrye. Okhala wira Herodi aaphavela oteka empa ya Muluku yootepa oreera ovikana ya Salomoni, nto aahipacerya wunnuuherya ni olokiherya empa ele ya khalai.

Manxinyero a Herodi yaahincererya ixiri sa vathi mpantta onikela epheyo wa etemplo ele wira ewerye wuncererya etarato. Mpantta onkhuma epheyo, yaahikhala eplataforma yaarina imeetru 32. Wira vaweryaneye eyo, saahipakiwa câmaras subterrâneas sa maluku ni exiri yuulupale. Mapuro makina ixiri iyo, orakama waya waari wa imeetru 50.

Herodi kaaphavela ohonona etiini ya aYuda wala omaliha muteko wa ovaha mikuttho mutemplo. Josefo, mulipa oolepa sowiiraneya sa aYuda, aahimyale wira Herodi aahiwiiniha nikuruta alipa a mukuttho wira akhale mapeterero ni makalapintero, wira atthu ooweemereriwa paahi avareke muteko mapuro oowaarya.

Herodi aahikhwa ohinatthi omaliha muteko awe. Eyaakha ya 30 EC, nuuvira iyaakha 46, nlelo empa eyo yiira etekiwaka. (Yohani 2:20) Muteko owo waamaliheriwe eriyari ya eseekulu 1 EC ni Agrippa II, yoowo aari musulwaawe Herodi.

Xeeni atthu a oMalta yuupuwela aya wira murummwa Paulo aari mutakhali?

Atthu akina a esisiro ya oMalta, yaatthara miyuupuwelo sa etiini ya eGriki. Eliivuru ya Miteko enihimya wira Paulo aahisama ni pakiti esisiro eyo. Okathi aarihenle awe ikhuni vaikho, wira atthu otheene yaari mpakitini yoore, nto evili emosa yaahimuluma ntata Paulo. Atthu a esisiro ele yaahihimeeryana wira: “Tthirí, mulopwan’ole mutakhalí, okhala wira orimòpowaru mphareya, Muluku n’ixariy’awe khanimuhiya okhala”.​—Miteko 28:4.

Nuulumo na eGriki noowi “exariya” nirumeeliwe eversiikulu ela, ti “di’ke”. Nuulumo nla pooti otaphulela exariya pure. Masi mwa soohimmwa sa epakau sa eGriki, Dike ti nsina na muluku mwaamuthiyana a exariya. AGriki yaanikupali wira muluku owo aaniwehaweha itthu saavariwa ni apinaatamu ni aanimuleela muluku Zeus itthu soohiloka saapakiwa ni atthu awo. Nto Zeus aanaahukhumu anamattheka. Moovarihana ni yoohimmwa emosa, atthu oMalta waaniheryasa yuupuwela so: “Nnaamwi Paulo ooponwe mphareya, owo aahiheliwa ekanyero ni aanihukhummwa ni muluku muthiyan Dike . . . orweela wa evili”. Atthu awo yaahituruka muupuwelo aya nuumala oweha wira Paulo khiyaamukhumelenle yootakhala.