Niireke Mattaava Ahu Anikhuma ‘Empa Yorakamexa y’oBabeli’?

“Apwiya yahiwòmola atthu ale, khwamwarexela mulaponi mothene: tivo, yahojela oteka muttetthe owo. Tivó-tho muttetthe owo wihaniwaya oBabeli, okhala wira weiwo Apwiya yahivirikanyiha elavulelo y’atthu othene, khwamwarexela atthu mulaponi mothene”.​—Maphattuwelo 11:8, 9.

NIIREKE mwaha owo olempwale mBiibiliyani wahiireya tthiri? Niireke atthu yaahipacerya olavula mattaava oovirikana okathi omosaru, ntoko silempwale aya? Akina anninyohola yoohimya ya Biibiliya wa moota mattaava a apinaatamu sipacenrye aya ni omwara-mwareya. Mulipa oolepa mmosa ohimmye so: “Ehantisi ya Empa yoorakamexa y’oBabeli ti yoohimmwa yootepexa ohikhalela eriyari ya myaha sa atthu”. Mulipa oowiixuttiha ikano muYuda, aahilavula wira yoohimya ya oBabeli eri ntoko “omananiha woohikhalela woophavela otthokiherya ephattu ya maloko aatthu”.

Xeeni atthu anikhootta aya ele Biibiliya onihimya awe sa oBabeli? Mmasu ookwasa, eyo ennivaanyiha sowiixuttiha sikina voohimya sa mapacereryo a mattaava. Mwa ntakiheryo, asuweli akina a myaha soolempwa anihimya wira igrupu sa mattaava khisaakhumelenle mootutuxerya masi saakhumelenle vakhaani-vakhaani mwa nttaava noopacerya. Akina anikupali wira mattaava manceene apacenrye mekhayaru, orweela wa malavulelo ookhweya mpakha okhumelela malavulelo oovila. Sowiixuttiha iya ni sikina soovirikana, soowiiriha akina okupali masu a Prusoore W. T. Fitch onisomiha universidade, yoowo olempe eliivuru The Evolution of Language (Okhumelela wa mattaava) oni: “Nlelo khaniphwannye waakhuliwa wooloka wa mwaha ola”.

Exeeni alipa anithipa mapuro yaakhaliwa khalai ni anamatokosa aphwanyale aya voohimya sa ophattuwa ni omwara-mwareya wa mattaava a apinaatamu? Niireke awo aaphwanya ekeekhai voohimya sa sowiixuttiha saya? Wala itthu siphwanyale aya sinnivarihana ni ele Biibiliya onihimya awe sa oBabeli? Wanipacerya, nrowe niwehe yoohimya ya Biibiliya.

MWAHA OLA WIIRANEYALE WOOWI NI SILINI?

Biibiliya onihimya wira waakanyereya wa mattaava ni omwarya-mwariwa wa atthu wiiraneyale “mulaponi m’oSineyari”, vahoolo vaya waitthaniwa oBabilonia. (Maphattuwelo 11:2) Eyo yiiraneyale silini? Biibiliya onihimya wira “elapo [wala atthu a mulaponi] yahikawanyiwa” okathi wa Pelegi yoowo aayariwe iyaakha soowiiraka 250 ahinatthi Abrahamu. Nto vanikhala wira waakanyeriwa wa mattaava oBabeli wiiraneyale mwa iyaakha soowiiraka 4.200 ottuli.​—Maphattuwelo 10:25; 11:18-26

Asuweli akina anihimya wira mattaava a vano anikhuma wa nttaava noopacerya, nenno ninhimmwa okhala nttaava neephattu nenlo apinaatamu yaalavula aya mwa iyaakha soowiiraka 100.000 sivinre.a Akina anihimya wira mattaava yaawo anilavuliwa mahiku ala, anikhuma wa mattaava yaalavuliwa iyaakha sa muttuli soowiiraka 6.000. Masi moota xeeni ale anitokosa mattaava aniiwexexa aya mattaava yaawo vano ahinilavuliwa-tho? Erevista Economist enihimya so: “Eyo etthu yooxankiha; moovirikana ni mabiologo, anamatokosa a mattaava kharina mathoonyeryo wa moota mattaava awo yaalavuliwa aya khalai wira yaakhaliherye osuwela itthu sa khalai”. Erevista eyo ennihimya-tho wira namatokosa a nttaava, onnisuwela etthu eniphavela awe wiixutta orweela mwa “sootokosa sawe soohoverya”.

Masi soolempwa sa khalai sookhala. Nto exeeni sinooniherya aya voohimya sa mapacereryo a mattaava a apinaatamu? The New Encyclopædia Britannica enihimya so: “Soolempwa soopacerya sa mattaava a khalai mutthu oniwehererya awe okhalana olelo-va, sinikhuma mwa iyaakha soowiiraka 4.000 wala 5.000”. Nto muttetthe xeeni alipa oothipa mapuro yaakhaliwa khalai, aphwannye aya soolempwa sa khalai sa mattaava? Awo aphwanyale oMesopotamia, muttetthe yoowo khalai aitthaniwa oSineyari.b Tivonto, ophwanyaneya wa soolempwa sa mattaava a khalai, onnivarihana saana ni ele Biibiliya onihimya awe sa okhumelela wa mattaava.

MATTAAVA OOVIRIKANA, MUUPUWELO WOOVIRIKANA

Biibiliya onihimya wira oBabeli, Muluku ‘ahivirikanyiha malavulelo aya [atthu], wira ehìwananeké-tho’. (Maphattuwelo 11:7) Mwaha wa yeeyo, alipa ooteka “yahojela oteka muttetthe” wa oBabeli, nto Muluku “khwamwarexela atthu mulaponi mothene”. (Maphattuwelo 11:8, 9) Mwekeekhai, Biibiliya khonihimya wira mattaava otheene a vano anikhuma mwa nttaava nimosa noopacerya. Masi, onihimya wira mattaava manceene masya yaakhumelenle mootutuxerya. Khula nttaava naaniwerya wooniherya miyuupuwelo soovirikana sa apinaatamu, ni malavuleliwo aya yaawo yaari oovirikana saana ni mattaava makina.

Nto nihimye exeeni sa igrupu sa mattaava sikhanle olelo-va? Niireke awo toolikana wala toovirikana? Sientista oniitthaniwa Lera Boroditsky, olempe so: “Vaavo anamatokosa yaapacenrye aya ophavelasa osuwela mattaava akhanle molumwenkuni (yaahiphwanya mattaava yaavikana 7.000, wa yaale yaatokonse aya) nto waahooneya ovirikana wa mattaava manceene”. Nnaamwi malavulelo makina yiirelaka mpantta nttaava nimosaru, ntoko Ekantones ni eHakka yeeyo enilavuliwa okuusini wa oChina, masi wookhala ovirikana wa elavulelo aya; ntoko sinivirikana aya nttaava na eKatalau ninlavuliwa mpantta onikhuma nsuwa wala eValeciano wEspanha.

Mattaava annooniherya moota atthu anuupuwela aya ni ottittimiherya olumwenku waarukurenrye, ntoko ikoore, mwaattelo, mapuro, ni mpantta onirowa aya atthu awo. Mwa ntakiheryo, mwa nttaava nimosa, mutthu pooti olavula so: “Mmukumihe mwaaxikokho owo ori moono anyu woolopwana”. Masi, mwa nttaava nikina, mutthu pooti ohimya so: “Mmukumihe mwaaxikokho owo ori moono anyu muulupale”. Ovirikana iwo, pooti waakanyerya muupuwelo wa mutthu. Ti maana aya ale yaateka empa yoorakama ya oBabeli yoonale aya ovila ovikaniha oteka enupa ele.

NIIREKE WAARI ORUNYA WALA MALAVULELO OOXANKIHA?

Nttaava noopacerya na apinaatamu naari sai? Biibiliya onihimya wira Mulopwana oopacerya, Adamu, aaniwerya olavula moolumo masya, vaavo aavaha awe masina inama sotheene ni soopattuxiwa sa musulu. (Maphattuwelo 2:20) Nave-tho Adamu aahipaka epoesia yeeyo yooniherya waaphenta wawe amwaarawe. Nto Eva aahitthokiherya saana ele Muluku aahimyale awe ni sookhumelela sa ohimwiiwelela. (Maphattuwelo 2:23; 3:1-3) Nttaava noopacerya naaniwiiriha apinaatamu ovaanela saana ni olavula moohakalala.

Waakanyereya wa mattaava oBabeli wahaakhoottiherya apinaatamu owerya orumeela saana muupuwelo ni erutthu aya. Hata vari siiso, mattaava aya masya, yaari oovila ntoko nttaava noopacerya. Nuuvira iseekulu vakhaani paahi, apinaatamu yaahiteka ipooma sowaatta atthu, waathukumanya anakhotto oowerya, ni waapaka anakoso a ilapo soovirikana. (Maphattuwelo 13:12; 14:1-11; 37:25) Niireke yanwerya opaka itthu ntoko iyo, vooohirumeela saana ivokabulaario ni gramaatika? Moovarihana ni Biibiliya, nttaava noopacerya na apinaatamu ni malavulelo, yaapacenrye oBabeli ntoko mattaava oomalela ni oovila, ohiya ntoko orunya ni onyakula.

Sootokosa sa vano sinnikhaliherya mwaha ola. The Cambridge Encyclopedia of Language enihimya so: “Khula makhalelo a atthu atokosiwe, pooti aryeene ookhweya, ahooniherya wira awo aakhalana mattaava aya oomalela ni oovila anilikanasa ni mattaava a nloko na atthu akina”. Moolikanasa, mwa eliivuru awe The Language Instinct, Prisoori onisomiha Universidade ya Harvard, Steven Pinker, ohimyale so: “Khanikhanle nnakhala nttaava nimosa na khalai nihimalenle”.

ELE ENROWA WIIRANEYA MUHOOLO NI MATTAAVA

Nuumala wuuluula mapacereryo ni opuro okhumelenle aya mattaava, ovirikana wuulupale eriyari ya igrupu sa mattaava, ni ovila wa mattaava a khalai, exeeni ekhanle ahu oohimya? Anamunceene ahoona wira ele Biibiliya onihimya awe sa muttetthe wa oBabeli etthu yoororomeleya vanceene.

Biibiliya onihimya wira Yehova Muluku aahaakanyerya mattaava a atthu oBabeli mwaha woowi yaahihiya omwiiwelela. (Maphattuwelo 11:4-7) Masi, owo aahilaiherya wira aarowa ‘oreriha iyano s’amalapo, [wira alavuleke nttaava nootteela ni] wira othene aya emulompeke owo pahi, ehimulompeké-tho muluku èthiru, ni wira emurumeleke ni murima mmosaru’. (Sofoniya 3:9) Nttaava nla nootteela, eyo piiyo, ekeekai ya Nuulumo na Muluku enniwuuraanya atthu olumwenku wotheene olelo-va. Nto, ti vooreerela okupali wira muhoolo Muluku onrowa owuuraanya apinaatamu wira alavuleke nttaava nimosa, omala-malihaka waakanyereya wa oBabeli.

[Inoota]

[Elatarato epaaxina 10]

[Elatarato epaaxina 11]

Nluku na oloko noolempwa khalai niphwanyiwe oMesopotamia, emileenio ya neeraru A.E.C.

[Masu a elatarato]

Erich Lessing/Art Resource, NY

[Ekaaxa epaaxina 12]

IHANTISI SEIYO SINIVARIHANA NI YOOHIMYA YA BIIBILIYA

Nloko na atthu ninkhala mmyaakoni elapo ya oMianmar, yookhalana ehantisi enivarihana ni Biibiliya. Moovarihana ni yoohimya eyo, “ohaavo okathi khalaixa vaavo atthu otheene yaakhala aya muttetthe mmosa muulupale ni yaalavula aya nttaava nimosa. Nto okathi yaamuteka aya namukattha muulupale, yaahipacerya okhalana miyuupuwelo, soolema, ni malavulelo oovirikana nto mwaha wa yeeyo khumwareela mulaponi motheene”. Nave-tho, atthu anceene ephattu aya ori wAfrika, mpantta onikhuma nsuwa wa Asia, oMexico, ni ilapo sikina, aakhalana ihantisi soolikanasa.

Vaakhanle wira yoohimya ya Biibiliya sa oBabeli yaaroopakeleliwa ni Moise, muHeeberi yoowo olempe eliivuru ya Maphattuwelo, niireke vanweryaneya ihantisi sa ilapo sootteivelana ni igrupu sa mattaava, oromola mwaha owo? Nnaari. Tivonto, ophwanyaneya wa soohimmwa ni ihantisi iyo onooniherya wira ele Biibiliya onihimya awe sa empa yoorakama ya oBabeli, etthu yekeekhai.