He Koʼe Koa Kua Tonu Ke Fai He Puleʼaki?

ʼI TE 16 sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe fili e te ʼAtua te kau Iselaelite ohage ko hona “koloā makehe ʼi te ʼu fenua fuli, . . . ko he fenua maʼoniʼoni.” (Ekesote 19:5, 6) Mole tuai pea neʼe nātou pulihi tonatou ʼuhiga maʼoniʼoni, mo tonatou ʼuhiga maʼa ʼi te faʼahi faka lotu, ʼo tuku ai ia nātou ke ʼulihi e te tauhi tamapua pea mo te ʼu aga heʼeʼaoga ʼo te ʼu fenua ʼi ʼonatou tafaʼaki. Koia neʼe nātou fakahā ko nātou ko te “hahaʼi e kia kekeva.” (Teutalonome 9:6, 13; 10:16; 1 Kolonito 10:7-11) Lolotoga te ʼu taʼu e tolugeau tupu ʼi te hili ʼo te mate ʼo Sosue, neʼe fakanofo e Sehova te ʼu tuʼi fakamāu, mo te kau takitaki agatonu neʼe tonu ke nātou toe fakaliliu te kau Iselaelite ki te tauhi moʼoni. Kae, ko te hahaʼi “neʼe mole nātou līaki tanatou ʼu faʼahiga aga pea mo tanatou ʼu aga fakafefeka.”—Kau Fakamāu 2:17-19.

Hili ʼaia, neʼe fakanofo e te ʼAtua te ʼu hau pea mo te ʼu polofeta agatonu ke nātou fakalotoʼi te hahaʼi ke nātou toe liliu ki te tauhi moʼoni. Neʼe fakaloto mālohiʼi e te polofeta ko Asalia te Hau ko Asa pea mo tana ʼu hahaʼi ʼe nātou fenua tahi ke nātou kumi ia Sehova: “Kapau ʼe koutou kumi ia ia, ʼe ina tuku anai ke koutou maʼu ia ia, kae kapau ʼe koutou līaki ia ia, ʼe ina līaki anai mo koutou.” Neʼe fakahoko e Asa te fetogi faka lotu ʼi te puleʼaga ʼo Suta. (2 Fakamatala 15:1-16) Ki muli mai, neʼe toe fakafoʼou e te ʼAtua tana fakaafe ʼaki te polofeta ko Soele. (Soele 2:12, 13) Ki muli mai age leva ia, neʼe fakaloto mālohiʼi e Sofonia te hahaʼi ʼo Suta ke nātou “kumi ia Sehova.” Neʼe fai feiā e te hau tūpulaga ko Sosiasi ʼaki te fakatuʼutuʼu ʼo te ʼu fetogi faka lotu moʼo molehi te tauhi tamapua pea mo te aga fakahehema.—Sofonia 2:3; 2 Fakamatala 34:3-7.

Logope la te ʼu temi ʼaia ʼo te fakahemala, ko te ʼaluʼaga faka lotu ʼo te hahaʼi neʼe fakaʼāʼāsili tona kovi. (Selemia 2:13; 44:4, 5) Neʼe fakahā e Selemia te tuʼu faka lotu ʼaē kua ʼulihi e te ʼu aga faka tauhi tamapua, ʼo fakamatalatala ohage ko he meʼa ʼe mole feala ke fetogi: “ ʼE feala koa ki he Etiopea hana fetogi tona kili, peʼe ko he leopa tona ʼu pulepule? ʼO feiā pe mo koutou, ʼe toe feala pe foki ke koutou fai te meʼa ʼaē ʼe lelei, ia koutou ʼaē neʼe akoʼi ki ai te fai ʼo te meʼa ʼaē ʼe kovi.” (Selemia 13:23) ʼUhi ko te faʼahi ʼaia, neʼe fakahoko e te ʼAtua he fakatūʼa mamafa ki te puleʼaga ʼo Suta. Ko Selusalemi mo tona fale lotu neʼe fakaʼauha ʼi te taʼu 607 ʼi muʼa ʼo totatou temi, ko nātou ʼaē neʼe hāo ʼi te fakaʼauha ʼaia neʼe nātou ʼaunofo ohage ko he hahaʼi popūla ʼi Papiloni, ʼo nātou nonofo ai lolotoga te ʼu taʼu e 70.

ʼI te hili ʼo te temi ʼaia, neʼe manavaʼofa te ʼAtua kia nātou. Neʼe ina fakalotoʼi te Hau ko Siliusi ke ina faka ʼāteaina te kau Iselaelite, ko he toe ʼo te kūtuga ʼaia neʼe liliu ki Selusalemi ʼo toe laga te fale lotu. Mole ʼui ke nātou maʼu he ako mai te ʼu meʼa fuli ʼaia neʼe hoko, neʼe nātou toe hēhē mai te tauhi moʼoni, ʼo fakatupu ʼaki ai te toe fakafoʼou e Sehova ʼAtua tana fakaafe: “Koutou liliu mai kia te ʼau, pea ʼe ʼau liliu atu anai kia koutou.”—Malakia 3:7.

He Koʼe Koa Neʼe Līaki Ia Iselaele

Neʼe feafeaʼi koa te ʼaluʼaga faka lotu ʼa te kau Iselaelite ʼi te temi ʼo Sesu? Ko te kau takitaki lotu malualoi neʼe ko “te kau takitaki kivi,” neʼe nātou akonaki “te ʼu akonaki ʼe ko he ʼu fakatotonu fakatagata pe.” ‘Neʼe mole fai e nātou te fakatotonu ʼa te ʼAtua ʼuhi ko tanatou talatisio.’ Ko te hahaʼi neʼe nātou faka maʼuhigaʼi te ʼAtua “ ʼaki ʼonatou laugutu,” kae ko tonatou ʼu loto neʼe mamaʼo ʼaupito ia te ia. (Mateo 15:3, 4, 8, 9, 14) Neʼe mole koa la tonu ʼi tonatou ʼuhiga fenua ke nātou toe maʼu he tahi fealagia ke nātou fakahemala? Kailoa. Neʼe ʼui fēnei e Sesu: “Ko te puleʼaga ʼo te ʼAtua ʼe toʼo anai ia koutou pea ʼe foaki anai ia ki he hahaʼi ka nātou fakatupu anai hona ʼu fua.” Neʼe ina toe ʼui maʼana: “Ko tokotou ʼapi,” te fale lotu ʼi Selusalemi, “kua līaki atu kia koutou.” (Mateo 21:43; 23:38) Neʼe mamafa fau tanatou hala. Neʼe nātou līaki ia Sesu ʼi tona ʼuhiga Mesia pea neʼe nātou fakapogi ia ia, ʼo fili ia e nātou te Sesale Loma ʼaē ʼe agamālohi ko tonatou hau.—Mateo 27:25; Soane 19:15.

Neʼe mole fia mahino te kau Iselaelite ko te temi ʼaē neʼe fakahoko ai e Sesu tana minisitelio neʼe ko te temi fakamāu. Ki te hahaʼi heʼe agatonu ʼo Selusalemi, neʼe ʼui maʼa Sesu: “Neʼe mole ke ʼiloʼi te temi ʼaē neʼe ʼaʼahi ai koe.”—Luka 19:44.

ʼI te Penikosite ʼo te taʼu 33 ʼo totatou temi, neʼe fakatuʼu e te ʼAtua te puleʼaga foʼou, peʼe ko he hahaʼi, ko te kau tisipulo ʼo tona ʼAlo, ia Sesu Kilisito, ia nātou ʼaē neʼe fakanofo e te laumālie pea neʼe toʼo mai nātou mai te lanu pea mo te ʼatu ʼu puleʼaga kehekehe. (Gāue 10:34, 35; 15:14) Neʼe ʼi ai koa he ʼamanaki ʼe hoko anai he fetogi ʼi te tuʼu faka lotu faka Sutea? Neʼe fai e te kau solia Loma te tali ki te fehuʼi ʼaia ʼi te taʼu 70 ʼo totatou temi, ʼo nātou molehi katoa ia Selusalemi. Neʼe līaki katoa e te ʼAtua te tuʼu faka lotu ʼaia.—Luka 21:5, 6.

Ko Te ʼApositasia Lahi ʼo Te Keletiate

Neʼe faʼufaʼu foki e te kau Kilisitiano ʼaē neʼe fakanofo e te laumālie “te puleʼaga maʼoniʼoni, te hahaʼi ʼe ʼamanaki ko hana meʼa makehe.” (1 Petelo 2:9; Kalate 6:16) Kae māʼiape la mo te ʼuluaki kokelekasio faka Kilisitiano neʼe mole pe la ina taupau maʼu tona ʼuhiga maʼa ʼi te faʼahi faka lotu ʼi he temi loaloaga.

Neʼe fakakikite e te Tohi-Tapu te ʼapositasia lahi, peʼe ko te līaki ʼo te tui moʼoni. Ko te ʼu vao kovi ʼo te lea fakatātā ʼa Sesu, ko tona faka ʼuhiga ko te kau Kilisitiano loi, ʼe nātou faigaʼi anai ke nātou taʼomia te fulumeto fakatātā, peʼe ko te kau Kilisitiano moʼoni, ia nātou ʼaē neʼe fakanofo ʼaki te laumālie ʼa te ʼAtua. ʼE fakahā e te lea fakatātā ko te mafola ʼo te lotu faka Kilisitiano loi, ʼaē ʼe fakaneke e te fakafeagai tāfito ʼo te ʼAtua, ia te Tevolo, neʼe tonu ke kamata, “ ʼi te lolotoga ʼo te māʼumoea ʼa te kau tagata.” Ko te faʼahi ʼaia neʼe hoko ʼi te hili ʼo te mate ʼa te kau ʼapositolo agatonu ʼa Kilisito, lolotoga he temi ʼo te māʼumoea fakalaumālie. (Mateo 13:24-30, 36-43; 2 Tesalonika 2:6-8) Ohage ko tona fakakikite e te kau ʼapositolo, tokolahi te kau Kilisitiano loi neʼe nātou fakahū tanatou aga ki te lotoʼā. (Gāue 20:29, 30; 1 Timoteo 4:1-3; 2 Timoteo 2:16-18; 2 Petelo 2:1-3) Neʼe ko Soane te ʼapositolo ʼaē neʼe mate fakamuli. Lagi ʼi te taʼu 98 ʼo totatou temi, neʼe ina tohi “ko te hola fakaʼosi,” te koga fakaʼosi ʼo te temi faka apositolika, neʼe kua kamata ia.—1 Soane 2:18, 19.

ʼAki te fuakava ʼo te lotu pea mo te mālohi faka politike ʼaē neʼe sinie e te tuʼi Loma ko Constantin, neʼe fakaʼāʼāsili te ʼaluʼaga fakalaumālie, pea mo te ʼaluʼaga ʼo te ʼu akonaki, pea mo te aga ʼaē neʼe tonu ke fai. Tokolahi te kau tagata fai hisitolia ʼe nātou manatu tahi ʼo ʼuhiga mo “te mālo ʼa te ’Ēkelesia ʼi te fā sēkulō neʼe ko he malaʼia ia,” mai te sio faka Kilisitiano. ‘Kua puli te faʼahiga aga māʼoluga ʼaē neʼe tonu ke fai e te Keletiate’ pea neʼe ina tali te ʼu aga pea mo te ʼu filosofia mai te lotu pagani, ohage ko “te atolasio kia Malia” pea mo te atolasio ki te kau “sagato,” ʼo feiā pea mo te akonaki ʼo te Tahitolu.

Hili ʼaia tana mālo loi, neʼe fakaʼau ʼo kovi te ʼaluʼaga ʼo te Keletiate. Ko te ʼu lekula pea mo te ʼu akonaki ʼaē neʼe fakatuʼu e te kau tuʼi tapu pea mo te ʼu fono lalahi, ʼo fakatahi mai kiai te Inikisisio, te ʼu tau faka lotu, pea mo te ʼu tau “taputapu” ʼa te kau Katolika pea mo te kau Polotesita, neʼe nātou fakatupu ai te tuʼu faka lotu ʼe mole feala hona fetogi.

ʼI tana tohi (A World Lit Only by Fire), ʼe tohi fēnei e William Manchester: “Ko te ʼu tuʼi tapu ʼo te hogofulu-ma-nima sēkulō pea mo te hogofulu-ma-ono sēkulō neʼe nātou maʼu te faʼahiga maʼuli ʼe tatau mo ʼaē ʼo te ʼu tuʼi Loma. Neʼe ko nātou te ʼu hahaʼi koloaʼia ʼi te malamanei, pea ko nātou mo tanatou kau kaletinale, ki muli mai, neʼe nātou maʼu koloā ʼaki te totogi ʼo te ʼu fakanofo ʼo te ʼu hahaʼi tapu ʼo te ʼēkelesia.” Lolotoga te ʼapositasia lahi, neʼe faigaʼi e te ʼu kiʼi kūtuga peʼe ko te ʼu hahaʼi takitokotahi ke nātou toe maʼu te Lotu Faka Kilisitiano moʼoni, ʼo nātou fakahā te ʼu agaaga ʼo te fulumeto fakatātā. Neʼe tau felāveʼi mo nātou te ʼu fakataga kovi. ʼE ʼui e te tohi ʼaia: “Ko te meʼa ʼe tau hoko, neʼe hage ia ko te kau maʼoniʼoni moʼoni ʼo te Lotu Faka Kilisitiano, ʼi te kau Polotesita pea mo te kau Katolika, neʼe nātou liliu ʼo ʼuli ʼi te tutu ʼo nātou ohage ko he kau maletile.” Ko ʼihi, ko he ʼu hahaʼi neʼe nātou lau ʼe nātou fetogi te ʼu ʼaluʼaga, ohage ko Martin Luther pea mo Jean Calvin, neʼe nātou fakatuʼutuʼu ke nātou fakatupu he ʼu tuʼu faka lotu tologa kua mavae ʼi te ’Ēkelesia Katolika kae neʼe kei nātou maʼu pe tana ʼu akonaki tāfito. Pea tahi ʼaē meʼa, neʼe nātou pipiki mālohi ki te ʼu meʼa faka politike.

ʼI te faʼahi faka Polotesita, neʼe ʼi ai te ʼu faiga moʼo fakatupu ʼaki he ʼu hahaʼi ʼe nātou lau kua nātou toe ʼaʼala. Ohage la, lolotoga te 18 pea mo te 19 sēkulō, ko te ʼu faiga ʼaia neʼe iku ki te toe gāue misionea ki te ʼu fenua tai. Kae, ohage ko tana fakamoʼoni e te kau tauhi ōvi totonu, ʼi te temi nei ko te ʼaluʼaga fakalaumālie ʼo te faga ōvi Polotesita ʼe mahino ia ʼe mole fakaloto mālohi ia. Mole heʼeki faʼa fualoa neʼe fakamoʼoni e te tagata teolosia Polotesita ko Oscar Cullmann “ ʼi te ʼu loto ʼēkelesia totonu, ʼe ʼi ai te ʼu lakilisi ʼo te tui.”

Ko te ʼu Fetogi pea mo te ʼu fakafeagai ki te ʼu fetogi neʼe toe hoko pe foki ʼi te ’Ēkelesia Katolika. Mai te 11 sēkulō ʼo aʼu ki te 13 sēkulō, ʼi te mafola ʼo te aga fakahehema pea mo te ʼu toe koloā fakamataku ʼo te kau takitaki lotu, neʼe fakatuʼu te ʼu kautahi faka monike ʼe nātou mulimuli lelei ki te fakapapau ʼo te nofo masiva. Kae neʼe leʼoleʼohi lelei te ʼu kautahi ʼaia, pea ʼi te fakamatala ʼa te kau popoto, neʼe pulihi ia nātou ʼaia e te kau maʼu tuʼulaga ʼo te ʼēkelesia. Pea neʼe hoko mai leva ʼi te 16 sēkulō te fakafeagai ki te Fetogi, ʼaki te Concile de Trente ʼaē neʼe fakafeagai tāfito ki te Fetogi faka Polotesita.

ʼI te ʼu ʼuluaki vaeluaʼi koga ʼo te 19 sēkulō, lolotoga te temi ʼo te toe fakatokatoka ʼo te ʼēkelesia, neʼe taupau e te ’Ēkelesia Katolika he tuʼulaga fefeka pea mo pipiki maʼu ki te ʼu tauhi ʼāfea. Kae, ʼe mole feala ia ke ʼui neʼe hoko he ʼu fetogi moʼoni ke toe fakatuʼu te Lotu Faka Kilisitiano moʼoni. Kae, neʼe ko te ʼu faiga pe ia ke fakamālohiʼi te tuʼulaga pule ʼa te kau takitaki lotu ʼi tana tau ʼaē mo te ʼu fetogi faka lotu, mo faka politike, pea mo faka sosiale ʼi te malamanei.

Mole heʼeki faʼa fualoa, ʼi te ʼu taʼu 1960, neʼe hage ia neʼe loto e te ’Ēkelesia Katolika ke ʼi ai he ʼu fetogi lahi ʼaki te ʼu fono faka ekumenike ʼo te Vatikano 2. Kae, neʼe fakamaʼuaʼi te fakagata fakafokifā ʼo te meʼa ʼe lau ko he fakafoʼou ʼo te fono, e te tuʼi tapu ʼo te temi ʼaia, moʼo tāʼofi te manatu ʼo nātou ʼaē ʼe ʼi ai tonatou ʼu fakakaukau foʼou. Ko te palalau ʼaia, ʼaē ʼe fakahigoaʼi e ʼihi ko te toe fakatokatoka ʼa Wojtyła, neʼe faka ʼuhiga e te kūtuga Katolika ko “te faʼahiga lotu foʼou ʼa Constantin.” Ohage ko tana fakahā fakalelei e te nusipepa Sesuite La Civiltà Cattolica, ko te ’Ēkelesia Katolika, ohage ko ʼihi lotu, ʼe tau nei mo “te lakilisi katoa pea mo faka malamanei: ʼe katoa mai tona ʼaluʼaga ʼaē ʼe fakapipiki kiai te ʼu aka tāfito ʼo te tui pea mo te maʼuli faka Kilisitiano; ʼe ko he lakilisi faka malamanei koteʼuhi ʼe ina fakapipiki kiai te ʼu faʼahi fuli ʼo te Lotu Faka Kilisitiano.”

Neʼe mole hoko moʼoni he ʼu fetogi ʼi te ʼu lotu ʼa te Keletiate, tatau aipe mo kapau neʼe nātou lava fakahoko he ʼu fetogi, koteʼuhi neʼe hoki tonu pe ke fakatokatoka te Lotu Faka Kilisitiano moʼoni ʼi te temi ʼo te “taʼukai,” ʼaki te fakatahitahi ʼo te tānaki ʼo te fulumeto fakatātā ki he kokelekasio maʼa e tahi. (Mateo 13:30, 39) Ko te lisi loaloaga ʼo te ʼu fakapō pea mo te ʼu aga heʼeʼaoga ʼaē neʼe fakahoko ʼaki te takitaki ʼa te lotu, peʼe faka Kilisitiano peʼe kailoa, ʼe ina lagaʼi te fehuʼi ʼaenī, ʼE ko he manatu tonu koa te fakatalitali ki he fetogi moʼoni mai te Keletiate?

ʼE Mole Kei Feala Koa Ke Hoko He Fetogi?

ʼE talanoa te tohi ʼo te Fakahā ki te fafine paomutu lahi pea mo fakatātā ʼe ko tona higoa faka misitelio ko “Papiloni lahi.” (Fakahā 17:1, 5) Lolotoga te ʼu sēkulō neʼe faigaʼi e te kau lautohi ʼo te Tohi-Tapu ke nātou fakamahino te misitelio ʼo te fakatā ʼaia. Tokolahi neʼe nātou fakalialia ki te ʼu koloā pea mo te aga fakahehema ʼa te kau takitaki lotu. Neʼe manatu ʼihi, neʼe fakatātā e Papiloni Lahi te kau maʼu tuʼulaga ʼi te ʼēkelesia. Ia nātou ʼaia neʼe kau ai ia Jan Hus, ko he patele Katolika Bohémien neʼe tutu maʼuli ʼi te taʼu 1415, pea mo Aonio Paleario, ko he tagata Italia ʼe tokaga ki te maʼuli ʼa te tagata neʼe tege pea neʼe tutu ʼi te taʼu 1570. Neʼe nā faiga noa ke nā fetogi te ’Ēkelesia Katolika ʼaki te ʼamanaki ʼaē ʼe toe liliu anai ki “tona tuʼulaga ʼuluaki.”

ʼO mole ʼalutahi mo te faʼahi ʼaia, ʼe fakahā e te ʼu kapite 17 pea mo te 18 ʼo te Fakahā ko Papiloni Lahi ʼe ina fakatā te puleʼaga faka malamanei ʼo te lotu hala fuli.a Ko te “fafine paomutu lahi” ʼaia ʼe koga kehekehe, ʼe mole feala ia ke fetogi koteʼuhi “kua tapuke tana ʼu agahala ʼo kaku ki te lagi.” ʼI tona fakahagatonu, ʼi te 20 sēkulō ʼaenī, teitei pe ko te ʼu lotu fuli, ʼo mole gata pe ki te ʼu lotu ʼa te Keletiate, ʼe nātou huʼi maʼua ki te ʼu tau ʼaē ʼe hoholo tana ligi toto ʼaupito pea mo te puli māmālie ʼo te aga ʼaē ʼe tonu ke fai ʼaē ʼe ina fakamamahiʼi te malamanei. Koia, neʼe fakatotonu ai e te ʼAtua ke ina fakaʼauha ia “Papiloni.”—Fakahā 18:5, 8.

Ko Te Temi ʼAenī Ke “Mavae Mai Ia Te Ia”

ʼE fakahā e te fakahoko ʼo te ʼu lea faka polofeta, ko totatou temi ʼe tō tonu mo “te fakaʼosi ʼo te tuʼu [agakovi] ʼo te ʼu faʼahiga meʼa ʼaenī.” (Mateo 24:3) Ko he tahi ʼe loto fakamalotoloto ke atolasio ki te ʼAtua ʼe mole feala ia ke mulimuli ki te ʼu manatu ʼaʼana totonu pea mo te ʼu meʼa ʼe loto ki ai. ʼE tonu ia ke ina ‘kumi ia Sehova ʼi te temi ʼaē kei feala ai tona maʼu,’ ei ʼi te temi nei, koteʼuhi ko “te mamahi lahi” ʼaē neʼe fakakikite e Sesu kua ōvi mai. (Isaia 55:6; Mateo 24:21) Ohage pe ko te meʼa neʼe hoko moʼoni ki te hahaʼi ʼo Iselaele, ʼe mole tali anai e te ʼAtua he fakahehema ʼo he lotu ʼuhi pe ko tana laupisi ʼaē ʼi tana kua ʼāfea. Mole ʼui ke nātou faigaʼi ke nātou gaohi he vaka kua fakatuʼutuʼu ia ke moū, ko nātou fuli ʼaē ʼe nātou fia fai ki te tapuakina pea mo te hāofaki ʼa te ʼAtua, ʼe tonu ke nātou fakalogo fakavilivili ki te fakatotonu ʼaē ʼe haʼu mai te ʼAtua ʼe tuʼu ia Fakahā 18:4: “Koutou mavae mai ia te ia, e taku hahaʼi, kapau ʼe mole koutou fia kau mo ia ki tana ʼu agahala, pea mo kapau ʼe mole koutou fia maʼu he vahe ʼo tona ʼu tautea.”

Kae ko he “mavae” ʼo ʼalu kifea? ʼE maʼu ʼifea he tahi age hāofakiʼaga? ʼE mole ʼi ai koa la te tuʼutāmaki ʼaē ʼo te kumi ʼo he holaʼaga ʼi te koga meʼa kovi? E feafeaʼi he lava ʼiloʼi ʼo te lotu pe ʼaē e tahi ʼe ina maʼu te tapuakina ʼa te ʼAtua? Ko te ʼu tali pe ʼaē ʼe tau mo te falala ko ʼaē ʼe maʼu ʼi te Folafola ʼa te ʼAtua. (2 Timoteo 3:16, 17) ʼE fakaafe koutou e te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ke koutou vakavakaʼi fakalelei te Tohi-Tapu. ʼE feala ai anai ke koutou mahino peʼe ko ai ia nātou ʼaē neʼe fili e te ʼAtua ko “he hahaʼi moʼo tona huafa,” ʼaē ʼe ina hāofaki anai lolotoga te ʼaho fakamataku ʼo tona hāūhāū.—Gāue 15:14; Sofonia 2:3; Fakahā 16:14-16.

[Nota ʼi te lalo pasina]

[Paki ʼo te pasina 7]

Kapau ko tokotou vaka faka lotu ʼe lolotoga moū, koutou haga ki te vaka ʼo te hāofaki ʼo te Lotu Faka Kilisitiano moʼoni