Ko Ai Koa ʼAē Neʼe Ina Fakatupu Te ʼu Meʼa Fuli ʼAia?

ʼI TANA tofa tona ala ʼi te vao matuʼa ʼi Cambodge, ko Henry Mouhot, te tagata fai kumi Falani ʼo te 19 sēkulō, neʼe tau atu ki te luo vai laulahi neʼe ina takatakai te fale lotu. Ia kilometa e tahi mai te faʼahi ʼaē neʼe tuʼu ai, neʼe ʼi ai te ʼu tule e nima ʼo te fale lotu neʼe meta 60 tonatou māʼoluga. Neʼe ko te fale lotu ʼo Angkor Wat, te fale lotu ʼaē ʼe lahi tokotahi ʼi te malamanei. Logope la te ʼu agaaga ʼo te temi, kae ʼi te temi ʼaē neʼe maʼu ai e Mouhot te fale lotu ʼaia, neʼe mole heʼeki holo lolotoga te ʼu sēkulō e fitu ʼaē kua hili.

ʼI tana sio kiai, neʼe lava ʼui e Mouhot, ko te ʼu tule ʼaia ʼaē neʼe kua ʼaofi e te kumukumu, neʼe faʼu e te tagata. Neʼe ina tohi fēnei: “Neʼe ʼi ai te tahi ʼi te temi muʼa neʼe ina laga te fale lotu ʼaia ʼaki te poto ʼa Michel-Ange, pea ʼe lahi age pea mo matalelei tokotahi ʼi te ʼu fale matalelei ʼo Keleka peʼe ko Loma.” Logope la tanatou mole kei fakaʼaogaʼi talu mai ni ʼu sēkulō, kae neʼe ina ʼiloʼi papau neʼe ʼi ai te tahi neʼe ina faʼu te fale lotu matalelei ʼaia.

ʼE lelei ke tou tokagaʼi, ko te tohi ʼo te poto ʼaē neʼe tohi kua hili kiai ni ʼu sēkulō, neʼe ina fakaʼaogaʼi te manatu feiā moʼo fakamahino mai ʼe ʼi ai te Tahi neʼe ina faʼu te ʼu meʼa ʼaē ʼi tatatou tafaʼaki. ʼE mahino ia neʼe fakatupu te ʼu meʼa ʼaia. Neʼe tohi fēnei e te ʼapositolo ko Paulo: “Ei, ko te fale fuli pe, ʼe laga e he tahi, kae ko ia ʼaē neʼe ina laga te meʼa fuli pe ʼe ko te ʼAtua.” (Hepeleo 3:4) Ko ʼihi ʼe lagi nātou fakafihi anai ki te fakatatau ʼaia, ʼo nātou ʼui fēnei: ‘Ko te agaaga ʼo te ʼu meʼa ʼaē ʼi te ʼatulaulau ʼe mole feala ia ke fakatatau mo te ʼu meʼa ʼaē neʼe faʼu e te tagata.’ Kae ʼe mole manatu tahi te ʼu tagata popoto fuli ʼo ʼuhiga mo te manatu ʼaia. ʼI tana ʼosi fakamoʼoni ki te ʼui ʼaē “ko te ʼu faʼahiga meʼa biochimiques ʼe mole ko he ʼu meʼa mate,” ʼe fehuʼi fēnei e Michael Behe, ko te polofesea ʼo te biochimie ʼi te Univelesitē Lehigh: “ ʼE feala koa ke faʼu e he ʼatamai poto he ʼu faʼahiga meʼa maʼuli?” ʼE ina fakahā mai ʼe feala ki te kau tagata popoto ke nātou fai ʼi te temi nei te ʼu fetogi lahi ʼi te ʼu meʼa maʼuli, ohage la ko te fetogi ʼo te ʼu selule ʼo he tahi. ʼE mahino ia, ko te ʼu meʼa maʼuli pea mo te ʼu meʼa ʼaē ʼe mole maʼuli ʼe feala honatou fakatuʼutuʼu pea mo honatou faʼu! ʼI tana vakavakaʼi te ʼu meʼa ʼaē ʼe veliveli ʼaupito ʼo te ʼu selule, ʼe talanoa ai ia Behe ki te ʼu tuʼuga meʼa fakaofoofo ʼaē ʼe nātou faʼufaʼu te ʼu selule ʼaia, ʼaē ʼe nātou tahi ʼaoga ki tonatou fakahaʼele. Koteā tana manatu fakaʼosi? “Ko te ʼu fua ʼaē neʼe ʼau maʼu ʼaki te ʼu kumi fuli ʼaē neʼe ʼau fai ki te selule​—te kumi ʼo te maʼuli ʼi te ʼuhiga selule​—ʼe ina fakahā mālohi mai pea mo fakahā lelei mai ko te ʼu meʼa ʼaia neʼe ‘faʼu’ e he tahi.”

ʼO toe feiā pe mo te ʼu hahaʼi ʼaē ʼe nātou sivi te ʼatulaulau, neʼe nātou fai te ʼu kumi faigataʼa ʼi te malamanei pea mo te ʼatulaulau pea neʼe nātou fakahā ai te ʼu meʼa fakaofoofo. Ohage la, kua nātou ʼiloʼi ʼi te temi ʼaenī, kapau ʼe hoko he kiʼi fetogi veliveli ʼi te ʼu meʼa ʼaē kua fakafuafua ʼe tatau tuʼumaʼu ʼi te ʼatulaulau, pea ʼe mole toe fetogi tonatou feʼaluʼaki ʼi te ʼatulaulau, pea ʼe mole toe ʼi ai anai he maʼuli ʼi te ʼatulaulau.a Ko te tagata ʼe ina ako te ʼatulaulau, ko Brandon Carter, neʼe ina fakahigoaʼi te ʼu meʼa ʼaia ko he ʼu meʼa fakaofoofo ʼe hoko fakatahi. Kae kapau ʼe koutou sio ki he ʼu meʼa faikehe, ʼe hoko fakatahi, pea ʼe mole koutou manatu koa la neʼe ʼi ai he tahi neʼe ina fakatupu te ʼu meʼa ʼaia?

ʼE moʼoni, ʼe ʼi ai te Tahi neʼe ina fakatupu te ʼu meʼa faigataʼa ʼaia pea neʼe ina faʼu fakalelei “te ʼu meʼa ʼaē ʼe hoko fakatahi.” Ko ai? ʼE ʼui fēnei e te polofesea ko Behe: “ ʼE lagi faigataʼa anai hatatou ʼiloʼi pe ko ai ʼaē neʼe ina fakatupu te ʼu meʼa ʼaia kapau ʼe tou kumi ʼaki te poto fakatagata,” pea neʼe ina tuku ai te faʼahi ki te “filosofia pea mo te teolosia” ke nā faiga ke nā maʼu he tali kiai. ʼE lagi koutou manatu ʼe mole maʼuhiga kia koutou te fehuʼi ʼaia. Kae kapau ʼe foaki atu he meʼa ʼofa matalelei, pea ʼe ko te meʼa tonu ʼaia ʼaē ʼe ʼaoga kia koutou, ʼe mole koutou fia ʼiloʼi anai koa pe ko ai ʼaē neʼe ina momoli atu te meʼa ʼaia?

ʼI hona ʼaluʼaga fakatā, neʼe tou maʼu te meʼa ʼofa feiā​—ko te meʼa ʼofa lahi ʼe ina faka fealagia mai ke tou maʼuʼuli pea mo tou fiafia ʼi totatou maʼuli. Ko te meʼa ʼofa ʼaia ʼe ko te kele, pea mo te ʼu meʼa kehekehe fakatalakitupua, ʼaē ʼe nātou fealagia ke tou maʼuʼuli. ʼE mole tonu koa la ke tou fia ʼiloʼi pe ko ai ʼaē neʼe ina foaki mai te ʼu meʼa ʼofa ʼaia?

Meʼa fakafiafia foki, he ko Ia ʼaē neʼe ina momoli mai te meʼa ʼofa ʼaia, neʼe ina tohi ai te kiʼi nota. Ko te kiʼi “nota” ʼaia ʼe ko te tohi ʼāfea ʼo te poto ʼaē neʼe tou talanoa kiai ʼi te kamata ʼo te alatike: te Tohi-Tapu. ʼI tana ʼu ʼuluaki palalau, ʼe tali e te Tohi-Tapu ʼaki he ʼu palalau faigafua pea mo matala lelei ki te fehuʼi ʼaē pe ko ai ʼaē neʼe ina foaki mai te meʼa ʼofa ʼaia: “ ʼI te kamataʼaga neʼe fakatupu e te ʼAtua ia te lagi pea mo te kele.”​—Senesi 1:1.

ʼI te “nota” ʼaē neʼe foaki mai e te Tupuʼaga, ʼe ina fakahā mai ai tona huafa: “Koʼeni te meʼa ʼaē neʼe ʼui e te ʼAtua moʼoni, ia Sehova, te Tupuʼaga ʼo te lagi . . . , ko Ia ʼaē neʼe ina folahi te kele pea mo te ʼu meʼa ʼe maʼu ai, ko Ia ʼaē neʼe ina foaki te mānava ki te hahaʼi ʼaē ʼe nonofo ai.” (Isaia 42:5) Ei, ko Sehova ʼe ko te huafa ʼo te ʼAtua ʼaē neʼe ina faʼu te ʼatulaulau pea mo fakatupu te tagata mo te fafine ʼi te kele. Kae ko ai koa ia Sehova? Ko te ʼAtua feafeaʼi koa? Pea he koʼe ʼe tonu ke fakalogo te hahaʼi fuli ʼo te kele kia te ia?

[Nota ʼi te lalo pasina]

[Paki ʼo te pasina 3]

Neʼe laga te fale lotu ʼo Angkor Wat e te tagata

[Paki ʼo te pasina 4]

Ka foaki atu he meʼa ʼofa, ʼe mole koutou fia ʼiloʼi koa la pe ko ai ʼaē neʼe ina momoli atu?