ʼE Kumi Te Hahaʼi ʼAē ʼe Loto Ki Te Moʼoni ʼi Kenia

KO KENIA ʼe ko he fenua matalelei ʼaupito. ʼE toe matalelei te fenua ʼaia ʼuhi ko te ʼu vao matuʼa, te ʼu mafa, te ʼu toafa vevela, pea mo te ʼu moʼuga ʼaē ʼe ʼaofi e te nive. ʼE ko he nofoʼaga ia ʼo he ʼu faʼahiga tia ʼe lauʼi miliona pea mo te ʼu rhinocéros ʼaē kua tahitahiga tona maʼu. ʼE feala hakita sio ki te faga girafes ʼe ʼolo ki te ʼu kele vaoa.

ʼE toe mahu mo te ʼu manulele, te ʼu akuila mālohi pea mo te ʼu lauʼi miliate kiʼi manulele ʼe nātou tagi ʼi te ʼaele ʼaki tanatou ʼu tagi matalelei. Pea ʼe feala hatatou sio ki te ʼu alefani pea mo te ʼu laione. ʼE galo gataʼa te ʼu mātaga pea mo te ʼu logoaʼa ʼi Kenia.

Kae ʼe ʼi ai te tahi logoaʼa ʼe logoʼi ʼi te fenua matalelei ʼaia. ʼE ko te leʼo ʼo te toko lauʼi afe ʼaē ʼe nātou tala te logo ʼo te ʼamanaki. (Isaia 52:7) Neʼe aʼu te ʼu leʼo ʼaia kia telepi pea mo lea e 40. ʼI te faʼahi ʼaia, ʼe feala pe ke toe ʼui, ko Kenia ʼe ko he fenua ʼe matalelei ʼi te faʼahi fakalaumālie.

Tokolahi te hahaʼi ʼi Kenia ʼe nātou lotu pea ʼe nātou fia palalau ki te ʼu meʼa fakalaumālie. Logola ia te faʼahi ʼaia, kae ʼe ko he meʼa faigataʼa te fai palalau mo te hahaʼi, koteʼuhi ʼi Kenia ohage ko ʼihi kolo ʼe hoko ai te ʼu fetogi.

Neʼe tonu ke fetogi te maʼuli ʼo ʼihi ʼuhi ko te ʼu faigataʼaʼia faka ekonomika. Ko te ʼu fafine ʼaē ʼi te agamāhani neʼe nātou gāue pe ʼi ʼonatou ʼapi kua nātou maʼu tanatou ʼu kiʼi gāue totogi, ʼe nātou gāue pilō, ʼe nātou fakatau te ʼu fuaʼi ʼakau mata, mo te ʼu magisi, mo te ʼu ika, pea mo faʼu te ʼu kato. Kua lahi te ʼu hola ʼaē ʼe gāue kinakina ai te ʼu tagata moʼo fafaga tonatou famili. Māʼiape la mo te ʼu tamaliki liliki, ʼe nātou feʼoloʼaki ʼi te ʼu ala moʼo fakatau te ʼu taga pinati pea mo te ʼu foʼi moa haka. Koia ʼe tokosiʼi ai te hahaʼi ʼaē ʼe maʼu atu ʼi tonatou ʼu ʼapi. Ko te tupuʼaga la ʼaia neʼe ʼaoga ai ki te kau fai faka mafola ʼo te logo lelei ke nātou fai he ʼu fetogi.

Neʼe tokoniʼi te ʼu kokelekasio ʼa te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ke nātou gāueʼi lahi te hahaʼi ʼaē ʼe mole maʼu atu kiō nātou, ke nātou ʼolo ki te ʼu koga meʼa ʼaē ʼe gāue ai te hahaʼi, ki ʼonatou kaumeʼa, peʼe ko ʼonatou kāiga, pea mo tonatou ʼu kaugā gāue. Pea neʼe mulimuli te ʼu tēhina ki te ʼu tokoni ʼaia, ʼo nātou palalau ki te hahaʼi ʼaē ʼe nātou maʼu ʼi he faʼahi pe. (Mateo 10:11) Neʼe fua lelei koa te ʼu faiga ʼaia? Ei! Tou vakaʼi te ʼu faʼifaʼitaki.

Totatou ʼu Kāiga Totonu

Ko te kolo taulaga ʼo Kenia ko Nairobi, ʼe nonofo ai te hahaʼi e toko tolu miliona. ʼI te potu hahake ʼo te kolo, ʼe nofo ai te ofisie solia kua letelete pea neʼe fehiʼa ki te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova, kae ko tona foha neʼe ko te Fakamoʼoni. ʼI Fepualio ko te ofisie letelete ʼaia neʼe fagona ia kilometa e 160 ki te ʼapi ʼo tona foha ʼi te Rift Valley ʼi te kolo ʼo Nakuru. ʼI tona ʼapi, neʼe foaki age e tona foha tona meʼa ʼofa—ko te tohi Te ʼAtamai Mālama ʼAē ʼe Ina Taki Ki Te Maʼuli Heʼegata.a Neʼe toʼo e tana matuʼa pea ʼalu mo ia.

ʼI tana tau atu kiō ia, neʼe ina foaki age te tohi ki tona ʼohoana, pea neʼe ina kamata lau, kae neʼe mole ina fakatokagaʼi ko te tohi neʼe tā e te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova. ʼAki te temi, neʼe malave te moʼoni ʼo te Tohi-Tapu ki tona loto, pea neʼe fai palalau mo tona ʼohoana ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe ina lau. Meʼa fakapunamaʼuli, neʼe ina lau mo ia te tohi. ʼI tanā ʼiloʼi ʼaē peʼe ko ai ia te kau tā tohi, neʼe nā ʼiloʼi ai neʼe mole fakahā age kia nāua te moʼoni ʼo ʼuhiga mo te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova. Neʼe nā felogoi mo te kau Fakamoʼoni ʼo tonā kolo, pea neʼe kamata ai tanā ako Tohi-Tapu. ʼAki tanā lau tokotahi pe ʼo te tohi, neʼe mahino kia nāua ko te kau Kilisitiano ʼe mole nātou fakaʼaogaʼi pea ʼe mole nātou fakatau te sikaleti. (Mateo 22:39; 2 Kolonito 7:1) Neʼe mole nā toe lotolotolua, ʼo nā maumauʼi ai te ʼu pake sikaleti fuli ʼo tonā fale koloā. Hili kiai te ʼu māhina, pea neʼe feala leva ke nā fai faka mafola, pea mole tuai neʼe nā papitema ʼi te fakatahi faka tisitilike.

ʼE Maʼu Te ʼu Koloā ʼi Te ʼu ʼOtaʼota

ʼI te tahi ʼu potu ʼo te kolo taulaga, ʼe maʼu ai te ʼu kolo liliki ʼe nonofo ai te ʼu hahaʼi e lauʼi teau afe. ʼE tou sio ki te ʼatu ʼu fale neʼe faʼu ʼaki te pela, te ʼakau, te ukamea peʼe ʼaki te ʼu taliave. Ka tahitahiga te ʼu gāue ʼi te ʼu matani gāue, pea ko te hahaʼi ʼe nātou tahi fai tana kiʼi gāue. Ko te kau gāue ʼo te Jua kali (ʼi te lea faka Swahili ʼe ko te “taʼi laʼā”) ʼaē ʼe nātou gāue ʼi te laʼā, ʼe nātou faʼu te ʼu savate ʼaki te ʼu kiliʼi teka kua kovi, peʼe nātou faʼu te ʼu mālama tutu ʼaki te ʼu gaʼasi tini. Ko ʼihi ʼe nātou kumi ʼi te ʼu ʼotaʼota he ʼu pepa, he ʼu gaʼasi tini, he ʼu gaʼasi hina moʼo faʼu ʼaki he ʼu meʼa.

ʼE tou lava maʼu koa he ʼu koloā ʼi te ʼu ʼotaʼota? Ei! ʼE manatuʼi fēnei e te tēhina: “Neʼe ʼi ai te tagata mālohi, neʼe mole heluhelu tona ʼulu pea neʼe mata ʼitaʼita, neʼe ina ʼamo te foʼi kato palasitike ʼe tapuke ai te ʼu sulunale pea mo te ʼu nusipepa neʼe līaki, neʼe ʼalu ake ki te foʼi malaʼe ʼo tomatou Fale Fakatahi. ʼI tana ʼosi fakahā mai ko tona higoa ko William, neʼe ina fehuʼi mai: ‘ ʼE ʼi ai koa hau ʼu nusipepa foʼou ʼo Te Tule Leʼo?’ Kae neʼe ʼau tuʼania, pea mo fia ʼiloʼi pe koteā te meʼa ʼaē neʼe loto moʼoni kiai. ʼI taku fakahā age te ʼu nusipepa e nima, neʼe ina vakaʼi fuli pea ina ʼui mai: ‘ ʼE ʼau toʼo fuli.’ ʼI taku punamaʼuli neʼe ʼau toe liliu kiō ʼoku pea neʼe ʼau haʼu mo te tohi E Feala Keke Mauli O Heegata Ite Palatiso Ite Kele.b Neʼe ʼau fakahā age te paki ʼo te Palatiso pea mo fakamahino age ʼe tou ako te Tohi-Tapu mo te hahaʼi kae mole totogi. Pea neʼe ʼau ʼui age: ‘William, he koʼe ʼe mole ke haʼu ʼapogipogi, ke ʼau fai hau ako?’ Pea neʼe haʼu ki tana ako!

“Neʼe haʼu ki tana ʼuluaki fono ʼi te tahi ʼAhotapu. ʼI te ʼaho ʼaia ko ʼau ʼaē neʼe ʼau fai te akonaki. ʼI tana hū mai ki te Fale ʼo te Puleʼaga, neʼe ai tana kiʼi sio ki te hahaʼi, mo sio mai ki taku fai akonaki, pea neʼe lele ki tuʼa. ʼI taku fehuʼi age ʼaē pe koteā tona tupuʼaga, neʼe ina tali mai: ‘Neʼe ʼau ufiufi he neʼe maʼa fau te hahaʼi.’

“Neʼe tuputupu ia William ʼi tana ako, pea ko te moʼoni ʼo te Tohi-Tapu neʼe ina fetogi tona maʼuli. Neʼe ina fakamaʼa ia ia, neʼe ina kosi tona ʼulu, mo tui tona ʼu mutuʼi meʼa maʼa, pea neʼe kau tuʼumaʼu ki te ʼu fono. ʼI te fakahā ʼaē ʼo te tohi Te ʼAtamai Mālama ʼAē ʼe Ina Taki Ki Te Maʼuli Heʼegata neʼe ma kamata ako te tohi ʼaia. Pea neʼe ina fai leva tana ʼu kiʼi akonaki e lua ʼi te Ako ʼo te Minisitelio Faka Teokalatike, pea liliu ko te kaugā fagona. ʼI te fakatahi makehe ʼaho tahi, neʼe ʼau fiafia he neʼe papitema ʼo liliu ko toku tēhina fakalaumālie.”

Kofea ʼaē neʼe ʼuluaki sio ai ia William ʼe maʼuhiga Te Tule Leʼo? “Neʼe ʼau maʼu ʼi te ʼu pepa ʼaē neʼe laku ki te ʼu ʼotaʼota.” Ei neʼe ina maʼu te ʼu koloā ʼi te taʼi ʼu ʼaluʼaga ʼaia!

Tou Faka Mafola ʼi Te Fale Gāue

ʼE tou lamalama tuʼumaʼu koa te ʼu fealagia ʼaē ʼi totatou fale gāue moʼo faka mafola? Ko te tagata ʼāfea ko James ʼi te kokelekasio ʼo Nairobi, neʼe feiā tana fakahā ia te moʼoni ʼo te Tohi-Tapu. Neʼe fua lelei kia ia, he neʼe liliu ʼo faiva ʼi te taʼi fai faka mafola ʼaia. Ohage la ʼi te tahi ʼaho, neʼe sio ia James ki tona kaugā gāue neʼe haʼu ki te pilō pea neʼe ina tau tona kiʼi meʼa fakaʼiloga ʼi tona kofu ʼaki te ʼu kupu ʼaenī “ ʼE Hāofaki Tatou e Sesu.” Moʼo muliʼi te faʼifaʼitaki ʼa te tagata faka mafola evaselio ko Filipo, neʼe fehuʼi fēnei age e James ki tona kaugā gāue: “ ʼE ke mahino koa ki te faka ʼuhiga ʼo te ʼu palalau ʼaia?” (Gaue 8:30) ʼAki te fehuʼi ʼaia neʼe hoko ai te fai palalau lelei. Neʼe kamata te ako Tohi-Tapu, pea ki muli age neʼe papitema te tagata ʼaia. Neʼe toe fua lelei koa ki ʼihi te taʼi fai faka mafola ʼaia ʼa James? Tou tuku ke ina fakamatala mai:

“Ko ʼau pea mo Tom neʼe ma gāue tahi ʼi te sosiete. Neʼe ma kaugā ʼolo tuʼumaʼu ʼi te kā ʼa te kau gāue. ʼI te tahi uhu, neʼe ma heheka fakatahi. Neʼe ʼau lautohi, pea neʼe ʼau faiga ke ʼau puke te tohi ke feala he sio lelei ʼa Tom kiai. Pea neʼe hoko te faʼahi ʼaia, neʼe ina fakatokagaʼi te tohi, pea neʼe ʼau fiafia ʼo tuku age taku tohi. Neʼe punamaʼuli ʼi te ʼu meʼa ʼaē neʼe ina lau pea neʼe ina tali ke fai hana ako Tohi-Tapu. ʼI te temi nei ko ia pea mo tona ʼohoana kua nā papitema ko te ʼu kaugana ʼa Sehova.”

ʼE toe ʼui fēnei e James: “ ʼI tomatou ʼu temi kai ʼi te fetapā, ʼe lelei ʼosi tamatou ʼu fai palalau. Pea ko te ʼu taʼi temi ʼaia ʼaē neʼe ʼau felāveʼi ai mo Ephraim pea mo Walter. Neʼe nā ʼiloʼi ko ʼau ko te Fakamoʼoni. Neʼe fia ʼiloʼi e Ephraim he koʼe ʼe fehiʼaʼinaʼi te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova. Neʼe fai fehuʼi ia Walter ʼo ʼuhiga mo te kehekehe ʼo te kau Fakamoʼoni pea mo te tahi ʼu lotu. Neʼe nā leleiʼia te ʼu tali faka Tohi-Tapu ʼaē neʼe ʼau fai age pea neʼe nā tali toko lua ke nā ako. Neʼe vave te tuputupu fakalaumālie ʼa Ephraim. ʼAki te temi, ko ia pea mo tona ʼohoana neʼe nā foaki tonā maʼuli kia Sehova. ʼI te temi nei ko te tagata ʼāfea, pea ʼe pionie katoa tona ʼohoana. Kae ko Walter neʼe tau mo te fakafeagai lahi ʼo ina tuku ai tana ako. Kae ʼaki taku faʼa kātaki neʼe ina toe fai tana ako. ʼI te temi nei ko te tagata ʼāfea.” Ka tou fakatahiʼi, ko te toko 11 hahaʼi ʼaē neʼe nātou liliu ko te kau Kilisitiano moʼoni, he neʼe fakaʼaogaʼi e James te ʼu faigamālie moʼo faka mafola ʼi tana gāue.

Te ʼu Fua Fakatalakitupua

ʼI te kiʼi kolo ʼi te ʼu kauvai ʼo te Vaitafe Victoria, ko te ʼu kaumeʼa pea mo te ʼu famili neʼe nātou fakatahitahi ai ki te ʼavaifo. Neʼe ʼi ai te tēhina kua matuʼa neʼe kau ʼi te ʼavaifo. Neʼe fakaōvi age ki te fafine faiako ʼe higoa ko Dolly, ʼo ina fakamahino age te ʼaluʼaga ʼo te kau mate pea mo te fakatuʼutuʼu ʼa Sehova ke ina pulihi te mate ʼo talu ai. ʼI tana fakatokagaʼi ʼaē neʼe ina tali lelei, neʼe ina fakafimālie fēnei ia ia: “Ka ke liliu kiō koe, ʼe ʼalu atu anai he misionea ke koulua ako te Tohi-Tapu.”

Ko te kolo ʼo Dolly ʼe kau ʼi te ʼu kolo lalahi e tolu ʼo Kenia. Ko te ʼu misionea pe e toko fā ʼaē neʼe gāue ai ʼi te temi ʼaia. Kae neʼe mole fakahā e te tēhina matuʼa ki te ʼu misionea ke nātou ʼolo kia Dolly. Neʼe falala pe ia ʼe nātou ʼolo anai ʼo ʼaʼahi ia ia. Pea neʼe hoko moʼoni! Hili kiai te ʼu kiʼi temi, neʼe felāveʼi te tuagaʼane misionea mo Dolly pea neʼe ina kamata tana ako. Kua papitema nei ia Dolly, ʼe kau tana kiʼi taʼahine veliveli ʼi te Ako ʼo Te Minisitelio Faka Teokalatike, pea kua papitema mo tana ʼu tama e lua. Neʼe ina maʼu mo te pilivilesio ʼaē ke kau ki te Ako ʼo Te Kau Pionie.

Tou Tokakaga Ki Te Tuputupu

Ko te faka maʼuhigaʼi ʼo te fagonogono faigamālie neʼe ina faka fealagia ki te toko lauʼi afe ke nātou fagono ki te logo lelei ʼi Kenia. Ko te toko 15 000 tupu kau faka mafola ʼe nātou maʼumaʼua ʼi te gāue maʼuhiga ʼaia, pea ko te toko 41 000 tupu hahaʼi neʼe nātou kau ki te Fakamanatu ʼo te mate ʼo Kilisito ʼi te taʼu kua ʼosi. ʼI Kenia ʼi te agamāhani ʼe hahaʼi age ia nātou ʼaē ʼe kau ki te fono ʼi te kau fai faka mafola ʼo te Puleʼaga. Neʼe tonu ai ke laga he ʼu Fale ʼo te Puleʼaga.

Neʼe laga te ʼu Fale ʼo te Puleʼaga ʼi te ʼu kolo maʼuhiga pea mo te ʼu koga meʼa mamaʼo ʼo te fenua. Ko te tahi koga meʼa ʼe ko te kolo ʼaē ʼe tuʼu mamaʼo ko Samburu, ʼe teitei tuʼu ia kilometa e 320 ʼi te potu noleto-esite ʼo Nairobi. ʼI te 1934 neʼe fakahigoaʼi ai te kolo ko Maralal, ko tona faka ʼuhiga ʼi te lea faka Samburu “ ʼe gigila,” heʼe ko te ʼuluaki fale fono taliave ʼaē neʼe tuʼu ʼi te kolo ʼaia, neʼe gigila mokā laʼā. Hili kiai taʼu e onogofulu-ma-lua neʼe laga te tahi fale fono ʼaki te ʼu taliave ʼi Maralal. Neʼe toe “gigila” koteʼuhi neʼe ko te tuʼulaga ʼaia ʼo te tauhi moʼoni.

Neʼe faiga ʼaupito te kau fai faka mafola e toko 15 ke nātou laga te ʼuluaki Fale ʼo te Puleʼaga ʼi te koga meʼa mamaʼo ʼaia ʼo Kenia. Neʼe mole lahi hanatou falā, pea neʼe fakaʼaogaʼi pe e te ʼu tēhina te ʼu meʼa gāue ʼo te fenua. ʼI te vaha ʼo te ʼu pou, neʼe nātou fakatuʼu te ʼu kaupā ʼaki te pela ʼo te kele kula. Neʼe nātou fakamomole ʼaki te ʼu fekauʼi pipi pea mo te lefulefu, ke tologa ai tona fakamomole.

Ke nātou maʼu te ʼu pou ʼaē ki te fale fono, neʼe fakagafua ki te ʼu tēhina ke nātou tuʼusi te ʼu ʼakau. Kae ko te vao matuʼa ʼaē neʼe ōvi mai neʼe tuʼu ia kilometa e 10. Neʼe tonu ke haʼele te ʼu tēhina pea mo te ʼu tuagaʼane ʼi te vao matuʼa, pea nātou tuʼusi te ʼu fuʼu ʼakau pea nātou tele te ʼu fuʼu ʼakau moʼo fai ʼaki he ʼu pou, pea mo nātou ʼamo ki te koga meʼa ʼaē ʼe nātou faʼu ai te fale fono. ʼI te tahi ʼaho, neʼe nātou ʼōmai mai te vao matuʼa, neʼe tāʼofi te ʼu tēhina e te tagata polisi, ʼo nātou ʼui age kua ʼosi tonatou pepa ʼaē ʼe ina fakagafua ai ke nātou tuʼusi te ʼakau. Neʼe ʼui age e te polisi ki te pionie makehe, ʼe ina puke ia ia he neʼe ina tuʼusi te ʼu fuʼu ʼakau. Neʼe tali age fēnei e te tuagaʼane, neʼe ʼiloa ʼi te kolo pea mo te kau polisi: “Kapau ʼe ke puke tomatou tuagaʼane, pea ʼe tonu ke ke tāʼofi ia mātou fuli, koteʼuhi ko mātou fuli ʼaē neʼe mātou tuʼusi te ʼu fuʼu ʼakau!” Pea neʼe tuku ai e te polisi ke nātou ʼolo fuli.

Neʼe ʼi ai te ʼu manu fekai ʼi te vao matuʼa, koia ko te feʼoloʼaki ʼi te koga meʼa ʼaia neʼe fakatupu tuʼutāmaki. ʼI te tahi ʼaho neʼe tuʼusi e te tuagaʼane te fuʼu ʼakau. ʼI te to ʼo te fuʼu ʼakau ki te kele, neʼe sio ki te manu neʼe hopo age ʼo lele. Neʼe hage kia ia te makalo age ʼa te manu ʼe ko he foʼi tia, kae ki muli age neʼe ina fakatokagaʼi ko te ʼu tafuga vaʼe ʼo te laione! Logola te ʼu tuʼutāmaki ʼaia, kae neʼe fakaʼosi e te ʼu tēhina te fale fono, pea ʼe “gigila” moʼo fakavikiviki kia Sehova.

ʼI te ʼaho 1 ʼo Fepualio 1963, neʼe ko he ʼaho makehe ʼi te hisitolia faka teokalatike ʼi Kenia. ʼI te ʼaho ʼaia neʼe avahi ai te ʼuluaki filiale, ko te kogafale e tahi ko tona lahi ʼe ko meta kale e 7,4. ʼI te ʼaho 25 ʼo ʼOketopeli 1997, neʼe hoko ai te tahi meʼa maʼuhiga ʼo te hisitolia ʼi Kenia—neʼe avahi ai te ʼu fale foʼou ʼo te Petele ko tona lahi ʼe ko meta kale e 7 800! ʼI te ʼosi ʼo te gāue neʼe ko he toe gāue kinakina ʼaē neʼe fai ia taʼu e tolu. Ko te kau gāue ʼaē neʼe ʼōmai mai te ʼu fenua kehekehe e 25, neʼe nātou fakaliliu te koga meʼa pelaʼia pea mo vaoa ʼaē ʼe eketa 3,2 tona lahi, ko he koga meʼa matalelei moʼo fakatuʼu ai te ʼu fale foʼou ʼo te filiale, pea ʼe nofoʼi e te toko 80 Petelite.

ʼE tou fakafiafia ʼi te ʼu meʼa ʼaē neʼe fai e Sehova maʼa tana hahaʼi. Tou fakafetaʼi kia te ia ʼi tana gāueʼi te loto ʼo tana ʼu kaugana ke nātou fakalahi pea mo fakatuputupu tanatou kumi ia te hahaʼi ʼaē ʼe loto ki te moʼoni ʼi Kenia, ʼi tanatou fakaliliu ko he fenua matalelei ʼi te faʼahi fakalaumālie.

[Kiʼi nota]