Tafitoʼaga ʼo Te Kaupepa Ako Te Maʼuli Fakakilisitiano Mo Te Faifakamafola
© 2024 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
6-12 SANUALIO
KOLOA ʼO TE TOHI-TAPU PESALEMO 127-134
ʼU Matuʼā, Kotou Haga Tokakaga Ki Tokotou Tofiʼa Maʼuhiga
Faiga Ke Ke Nofo ʼi Te Kautahi ʼa Sehova
9 Neʼe foaki e Sehova ki te tagata te fealagia ʼae ke ma’u fanau pea mo akoʼi ke natou ʼoʼofa mo tauhi age kia te ia. ʼU matuʼā, ’e kotou fiafia koa ’i te fealagia ʼae neʼe tuku atu e Sehova? Logo la neʼe lahi age te ’u tapuakina neʼe foaki ki te kau ʼaselo, kae neʼe mole feala ke natou ma’u fanau. Koia ’e tonu ai te fiafia ’a te ’u matuʼā mo lotofakafetaʼi ’i tanatou ma’u fanau. ’O foaki ai e Sehova ki te ’u matuʼā te maʼua ʼae ke natou ‘ako mo akonaki’i te ’u fanau ke natou mulimuli ki te meʼa ʼae ’e ui e Sehova.’ (Efe. 6:4;Tet. 6:5-7; Pes. 127:3) ʼE fia tokoni te kautahi ’a te ʼAtua ki te ’u matuʼā. Ko te tupuʼaga ʼaia ’o tana foaki mai te ’u meʼa gaue ʼaeni, ohage la ko te ’u tohi, te ʼu ʼata viteo pea mo te musika ’e tou ma’u ’i te Neti. ʼO tou tokaga’i lelei ai te ʼofa ’a Sehova pea mo Sesu Kilisito ki ʼatatou fanau. (Luka 18:15-17) ’E fiafia ia Sehova ’i tana sio ʼae ’e falala te ’u matuʼā kia te ia, pea mo tanatou faiga fakamalotoloto ’o akoʼi ʼanatou fanau. ’O feala ai ki ʼanatou fanau ke natou kau ’i te kautahi ’a Sehova ʼo talu ai!
ʼU Matuʼā, Kotou Akoʼi ʼAkotou Fanau Ke Natou ʼOʼofa Kia Sehova
20 Kotou iloʼi lelei ʼakotou fanau. ʼE fakatatau ʼi te Pesalemo 127 ia te ʼu fanau ki he ʼu kauʼi nahau. (Lau ia Pesalemo 127:4.) ʼE mole tatau te ʼu kauʼi nahau fuli, tona faʼahiga faʼu pea mo te ʼu meʼa ʼae neʼe faʼu ʼaki. ʼE toe feia pe, ʼe mole tatau te ʼu fanau fuli. Koia, ʼe tonu ke iloʼi e te ʼu matuʼā te faʼahiga ako ʼae ʼe ʼaoga ki ʼanā fanau takitokotahi. Ko he taumatuʼa ʼe maʼuli nei ʼi Iselaele mo ʼana fanau ʼe toko lua ʼe natou tauhi kia Sehova. Kotea ʼae neʼe tokoni ki te taumatuʼa ʼaia? ʼE nā ui fenei: “Neʼe ma fai te ʼu ako Tohi-Tapu ʼo ʼamā fanau, kae neʼe mole fai fakatahi ʼanā ako.” ʼE moʼoni, ʼe fakalogo pe ki te ʼu pule famili pe ʼe feala peʼe ʼaoga ke mole fai fakatahi te ʼu ako ʼo ʼana fanau.
Koloa Fakalaumalie
it-1 543
Te Vao ʼAkau ʼo Te Tohi-Tapu
Neʼe talanoa he tagata faipesalemo ki te agaaga ʼo te fuʼu oliveto ʼi tana fakapapau fenei ki te tagata ʼae ʼe manavasiʼi kia Sehova: “ ʼE hage anai ʼou foha ko ni huliʼi oliveto ʼi te ʼa takai ʼo tou laupapa.” (Ps 128:1-3) ʼE tau tuʼusi ni vaʼa ʼi he fuʼu oliveto kua matuʼa ke homo ai he tahi ʼu fuʼu oliveto. Pea tahi, ʼe feala pe ke homo ake he ʼu huli mai te ʼu aka ʼo te ʼu fuʼu oliveto ʼae kua matutuʼa ʼo hoholo ai. Koia, ohage pe ko te ʼu huli ʼaia, ʼe nonofo anai ni foha ia tafa ʼo tanatou tamai ʼo fiafia ai te famili.
13-19 SANUALIO
KOLOA ʼO TE TOHI-TAPU PESALEMO 135-137
“ ʼE Maʼoluga Age Totatou ʼAliki ʼi Te ʼu ʼAtua Fuli”
it-1 914 ¶4-5
Malohi, Mafimafi, Gaue Fakaofoofo
ʼE puleʼi e te ʼAtua te ʼu malohi fakanatula. ʼE feala pe ke tou ui, ʼe fakaha e te ʼAtua tana puleʼi te ʼu malohi fakanatula ʼae neʼe ina fakatupu moʼo fakamoʼoni ko ia te ʼAtua moʼoni. Pea ʼe ha lelei ʼi tana faʼahiga fai ʼaia ʼe ʼi ai tona pikipikiga mo te fakaʼuhiga ʼo tona huafa. (Ps 135:5, 6) Ko te laʼa, te mahina, te ʼu kele mo te ʼu fetuʼu ʼe mole toe fetogi te ʼu ala ʼae ʼe natou olo ai. Pea ko te ʼu aluʼaga ʼo te ʼaele (ʼae ʼe tupu ai te matagi, te ʼua mo ʼihi atu meʼa) ʼe natou mulimuli ki te ʼu lao ʼo te natula, ʼo toe feia pe mo te mavae fakapupu ʼo te ʼu heʼe peʼe ko ʼihi faʼahiga manulele ke natou olo ki he tahi potu fenua. ʼE mole feʼauga te ʼu faʼahi fuli ʼaia moʼo fakatapuha te huafa ʼo te ʼAtua ʼae ʼe tauʼi e te fakafeagai pea mo te tauhi hala.
Kae ʼe feala pe kia Sehova ʼAtua ke ina fakaha tona ʼUhiga ʼAtua ʼaki te natula ʼo ina fakaʼaogaʼi moʼo fakahoko hana ʼu fakatuʼutuʼu ʼi hona aluʼaga makehe ʼi he temi pe kua ina fakatuʼutuʼu ki ai. Ohage la moka hoko he taʼi laʼa, peʼe moka tapa te hila ʼi te lagi pea mana, peʼe ko he tahi age agaaga tuʼu ʼo te ʼaele, ko he ʼu aluʼaga ia ʼe mole tou punamaʼuli ki ai. Kae ka fakaʼaogaʼi e Sehova te ʼu aluʼaga ʼaia moʼo fakahoko he lea fakapolofeta, pea ʼe fakaofoofo ia. (Vakaʼi mo 1Ha 17:1; 18:1, 2, 41-45) Kae ʼi ʼihi temi, neʼe fakaofoofo te ʼu aluʼaga ʼaia ʼuhi ko tonatou malohi, (Eke 9:24) peʼe neʼe hoko ʼi hona aluʼaga heʼeki tou sisio ki ai, peʼe neʼe hoko ʼi he temi neʼe mole tou ʼamanaki ki ai.—Eke 34:10; 1Sa 12:16-18.
ʼE Ke Maʼu Te ʼOfa Agatonu ʼo Sehova
16 Ko Sehova ʼe ko totatou Nonoʼaga, koia ʼae ʼe tou logoʼi ai tana puipui. Kae ʼi ʼihi temi, ʼe tou lotomamahi pea ʼe faigataʼa tatatou toe lotomalohi. ʼI te ʼu temi ʼaia, kotea ʼae ʼe fai e Sehova maʼa tatou? (Lau ia Pesalemo 136:23.) ʼE faʼufua mai ʼo fakatuʼu ake mamalie tatou. (Pes. 28:9;94:18) Te ʼu lelei ʼe tou maʼu mai ai: ʼE fakalotomalohi kia tatou tatatou iloʼi ʼe feala ke tou falala kia Sehova. ʼE tokoni mai ia aluʼaga ʼe lua: ʼUluaki, ʼe ina puipui tatou ʼi he faʼahi pe ʼe tou maʼuʼuli ai. Lua, ʼe tokaga lelei tatatou Tamai ʼae ʼe ʼi selo kia tatou.
Koloa Fakalaumalie
it-2 1175
Jah
ʼI te agamahani, ko te kupu Jah ʼe pipiki ki te ʼu meʼa ʼe tou logoʼi ʼi totatou loto, ʼae ʼe fakaha ʼi te ʼu fakavikiviki mo te ʼu hiva, te ʼu faikole mo te ʼu kole mamahi. ʼE toe maʼu te kupu Jah ʼi te ʼu folafola ʼe talanoa ki te fiafia ʼae ʼe tupu mai he malo peʼe ko he fakaʼateaina, peʼe fakamoʼoni ki te nima mafimafi mo te malohi ʼo te ʼAtua. ʼE lahi te ʼu faʼifaʼitaki ʼo tona ʼu fakaʼaogaʼi tafito ʼaia. Ko te kupusiga Fakafalani “Louez Jah!” (Alleluia) (Kotou vikiʼi ia Sehova), ʼe ko he kupusiga fakavikiviki ki te ʼAtua ʼe maʼu ʼi te ʼu Pesalemo, pea ʼe maʼu ʼuluaki ia Pesalemo 104:35. ʼI ʼihi pesalemo, ʼe maʼu pe ʼi te kamata (Ps 111:1, 112:1), kae ʼe tahitahiga tona maʼu ʼi te ʼu vaega ʼae ʼo te tohi ʼo Pesalemo (135:3), ʼi ʼihi temi ʼe maʼu pe ʼi te fakaʼosi (104:35, 105:45, 115:18; 116:19–117:2), kae ʼe tau maʼu ʼi te kamata mo te fakaʼosi. (106:1, 48, 113:1, 9, 135:1, 21, 146:1, 10; 147:1, 20; 148:1, 14; 149:1, 9–150:1, 6) ʼI te tohi ʼo Fakaha, ʼe fakamaʼuhigaʼi liuliuga e ʼihi kau ʼaselo ʼanatou fakavikiviki kia Sehova ʼaki te kupusiga ʼaia.—Fkh 19:1-6.
ʼE toe fakaʼuhiga foki te kupu “Jah” ki te fiafia ʼi te ʼu hiva mo te ʼu kole mamahi ʼae ʼe fai kia Sehova. ʼE feala ke tou talanoa ki te hiva ʼo te fakaʼateaina ʼae neʼe fatu e Moisese. (Eke 15:2) Ko tona tuʼu ʼae ia Esaia, neʼe fakatahiʼi te ʼu huafa ʼi te Fakafalani “Jah Jéhovah.” (Esa 12:2; 26:4) Neʼe fakaha e Esekiasi te malohi ʼo te ʼu meʼa ʼae ʼe ina logoʼi ʼi tona loto ʼi tana tala liuliuga te huafa fakanounou ʼo Sehova ʼi te Fakafalani Jah. Neʼe fiafia ʼi tona fakamalolo fakamilakulo koteʼuhi neʼe meihiʼi pe ke mate. Koia ʼae neʼe ina fai ai te faʼahi ʼaia ʼo ina fakaʼaogaʼi ni palalau fakatuketuke. (Esa 38:9, 11) ʼE toe kehekehe foki te kau mate, ʼae ʼe mole feala ke fakavikiviki kia Jah, mo natou ʼae ʼe fakatotonu ke fakavikiviki kia te ia ʼi tonatou maʼuli katoa. (Ps 115:17, 18; 118:17-19) ʼI te tahi ʼu pesalemo, ʼae ko ni faikole, ʼe ha ai te lotofakafetaʼi ki he fakaʼateaina, he puipui, peʼe ko he fakatonutonu.—Ps 94:12; 118:5, 14.
20-26 SANUALIO
KOLOA ʼO TE TOHI-TAPU PESALEMO 138-139
ʼAua Naʼa Taʼofi Koutou e Te Lotohoha
Tou Fakavikiviki Kia Sehova ʼi Te Kokelekasio
10 ʼE ke lotohoha koa ʼi muʼa ʼo te hiki ʼo tou nima moʼo fai hau tali? Kapau koia, ʼaua tau tuʼania he ʼe mole ko koe pe. ʼI tona fakahagatonu, ʼe teitei pe ko tatou fuli ʼae ʼe matataku ʼi te faitali. Ke feala hau tauʼi ia te aluʼaga ʼaia, ʼe tonu muʼa ke ke iloʼi pe ʼe kotea tona tupuʼaga. Ohage la, ʼe ke mataku koa naʼa galo ʼau palalau peʼe naʼa hala ia tau tali? ʼE ke tuʼania koa naʼa mole faʼa lelei ia tau tali ohage ko te tali ʼa ʼihi? ʼE ko he ʼu tuʼania lelei ʼaia. ʼE ke fakaha ai tau agavaivai pea ʼe ke fakaʼuhiga ia natou ʼae ʼe maʼoluga age ia koe. Pea ko Sehova ʼe ina leleiʼia te kalitate ʼaia ko te agavaivai. (Pes. 138:6; Flp. 2:3) Kae ʼe toe loto foki e Sehova ke ke fakavikiviki kia te ia pea mo ke fakalotomalohiʼi ʼou tehina mo tuagaʼane ʼi te ʼu fono. (1 Tes. 5:11) ʼE ʼofa Sehova kia koe pea ʼe ina foaki atu anai te lototoʼa ʼae ʼe ʼaoga kia koe.
Tou Fefakalotomalohiʼaki ʼi Te ʼu Fono
7 ʼE lagi ʼaoga atu anai tau vakaʼi te ʼu tokoni ʼae neʼe fai ʼi te ʼu Tule Leʼo ki muʼa atu. Ohage la, ke ke teuteuʼi lelei. (Taag. 21:5) Kapau ʼe ke iloʼi lelei te ʼu manatu ʼae ʼe tuʼu ʼi te alatike, ʼe mole ke mataku anai ʼi te fai ʼo he tali. Pea ke fai he ʼu tali ʼe nounou. (Taag. 15:23; 17:27) ʼE mahino gafua age anai te nofoʼaki ki he tali ʼe nounou, lagi ko he falasisi ʼe tahi peʼe lua, ʼi he tali ʼe loaloaga pea ʼe lahi ai te ʼu manatu. Kapau ʼe tou fai he tali ʼe nounou ʼaki tatatou palalau mahani, ʼe ha ai neʼe tou teuteuʼi lelei pea ʼe tou mahino ki te manatu.
Koloa Fakalaumalie
it-1 490 ¶9
Lotofakamolemole
Ka fakamamahiʼi kita e he tahi tatau aipe pe ʼe tuʼa lahi, kae ʼe tonu ke tou fakamolemole ki ai koteʼuhi ʼe ko he fakamaʼua Fakakilisitiano. (Luk 17:3, 4; Efe 4:32; Kol 3:13) ʼE mole fakamolemole te ʼAtua kia natou ʼae ʼe mole fia fakamolemole ki ʼihi. (Mat 6:14, 15) Tatau aipe pe ʼe fakamavae te tagata “agakovi” ʼi te kokelekasio, he ʼe neʼe agahala mamafa, kae ʼe feala pe ke fakamolemole ki ai mo kapau ʼe ina fakaha ʼe fakahemala moʼoni. ʼI te temi leva ʼaia, ʼe feala ke fakaha e natou fuli ʼi te kokelekasio ia tonatou ʼofa kia ia. (1Ko 5:13; 2Ko 2:6-11) Kae ʼe mole tonu ke fakamolemole te kau kilisitiano kia natou ʼae ʼe agakovi mo agahala faʼifaʼitaliha, pea ʼe mole natou fakahemala. Ko natou ʼaia ko te ʼu fili ʼo te ʼAtua.—Hep 10:26-31; Ps 139:21, 22.
27 SANUALIO–2 FEPUALIO
KOLOA ʼO TE TOHI-TAPU PESALEMO 140-143
Kotou Fai ʼo Mulimuli Ki Te Meʼa ʼAe Neʼe Kotou Kole
‘Fakalogo Ki Te ʼu Palalau ʼa Te Kau Poto’
13 ʼE tokoni’i tatou he ’e ’ofa ia Sehova ia tatou. ʼE loto e Sehova ke tou maʼuli fiafia. (Taag. 4:20-22) Ka tokoniʼi tatou e Sehova ʼaki tana Folafola te Tohi-Tapu, peʼe ko he tohi Fakatohi-tapu, peʼe ko he tehina kua fotufotuʼa, ko tana faʼahiga fakaha mai ʼaia ʼo tona ʼofa. ʼE ui ia Hepeleo 12:9, 10: “ ʼE ina akonakiʼi tuʼumaʼu tatou ke fua lelei kia tatou.
14 ’E tonu ke tou tokaga’i te tokoni kae mole ko tona faʼahiga tuku mai. ʼI ʼihi temi ʼe feala pe ke tou manatu neʼe lelei te faʼahiga tuku mai ʼo he tokoni. Ko ia ʼae ʼe faitokoni ʼe tonu ke ina faigaʼi ke tali leleiʼi tana tokoni. (Kal. 6:1) Kae kapau ʼe tokoniʼi tatou, ʼe tonu ke tou tokagaʼi tafito ia te tokoni, tatau aipe pe neʼe mole lelei tona faʼahiga tuku mai. Tou feʼekeʼaki: ‘Tatau aipe pe ʼe mole au leleiʼia tana faʼahiga tokoniʼi au, kae ʼe mole moʼoni koa la tana palalau? ʼE mole tonu koa la ke au tali pe te tokoni kae ke mole au tokagaʼi te ʼu tōtō ʼo ia ʼae ʼe ina tokoniʼi au?’ Tou tali lelei te ʼu tokoni fuli ʼe fai mai, he ʼe ko he aga fakapotopoto ʼaia.—Taag. 15:31.
w10 15/3 32 ¶4
Tou Taupau He “Loto ʼe Maʼa” ʼi Te ʼu Temi Faigataʼa ʼAeni
ʼE lotomamahi ʼihi kaugana ʼa te ʼAtua ʼuhi ko te fakafeagai, te ʼu fihifihia fakaekonomika peʼe ko he mahaki kovi. ʼI ʼihi temi ʼe natou lotovaivai ʼi te ʼu aluʼaga ʼaia. Neʼe toe fakalaka ai pe te Hau ko Tavite he neʼe ina ui: “Kua au lotovaivai, ʼe mole kei au malohi.” (Pes. 143:4) Kotea ʼae neʼe tokoni ki ai ke ina tauʼi te ʼu aluʼaga ʼaia? Neʼe ina manatuʼi te ʼu gaue ʼae neʼe fai e te ʼAtua maʼa tana hahaʼi pea mo ʼihi lakaga ʼae neʼe haofaki ai ia ia. Neʼe metitasio ki te ʼu gaue ʼae neʼe fai e Sehova ʼuhi ko Tona huafa lahi. Pea tuʼumaʼu pe neʼe ina tokagaʼi te ʼu gaue ʼa te ʼAtua. (Pes. 143:5) Kapau ʼe tou metitasio ohage ko ia ki totatou Tupuʼaga, mo te ʼu meʼa fuli ʼae ʼe ina lolotoga fai maʼa tatou, ʼe mole tou lotovaivai anai.
Ko Te ʼOhoana Pe “ ʼi Te ʼAliki” ʼe Kei Feala Pe Koa?
ʼE ke lagi maʼu te ʼu manatu ʼaeni ʼa Tavite, ʼi tana ui ʼae: “Ke ke vave o tali mai kia au, [e Sehova] e osiosi toku laumalie. Aua naa ke fufu mai kia au ou mata!” (Pes. 143:5-7, 10) ʼAua naʼa ke lotovaivai. Tuku he temi kia Sehova ke ina fakaha atu te meʼa ʼae ʼe ina loto ke ke fai. Fakalogo kia Sehova ka ke lau te Tohi-Tapu pea mo metitasio loloto ki te ʼu manatu neʼe ke lau. ʼE tokoni atu anai te faʼahi ʼaia ke ke mahino ki te meʼa ʼae ʼe loto Sehova ke ke fai pea mo tana tokoni ki ʼana kaugana ʼi te temi muʼa. ʼAki tau fakalogo kia Sehova, ʼe ke lotomalohi anai ʼo talagafua tuʼumaʼu kia te ia.
Koloa Fakalaumalie
it-2 1134
Kafokona
ʼI hona aluʼaga fakata. Ko te ʼu loi mo te ʼu fasituʼu ʼae ʼe fai e te tagata agakovi ʼe fakatupu kovi ki he tahi pea ʼe fakatatau ki te kafokona fakatupu mate ʼo te gata. (Ps 58:3, 4) ʼE ui ʼo ʼuhiga mo te kau faifasituʼu, “ ʼE maʼu te kafokona ʼo te ʼu gata ʼi ʼonatou laugutu,” ohage pe ko te ʼu gata ʼe maʼu te kafokona ʼi ʼonatou gutu. (Ps 140:3; Lom 3:13) Ko te ʼalelo ʼae ʼe fakaʼaogaʼi moʼo fakamafola ni fasituʼu, he ʼu palalau fakalainoa, te ʼu akonaki loi peʼe ko he tahi ʼu palalau fakalotomamahi, ʼe “fonu ʼi te kafokona ʼe fakatupu mate.”—Skp 3:8.
3-9 FEPUALIO
KOLOA ʼO TE TOHI-TAPU PESALEMO 144-146
“Manuʼia Te Hahaʼi ʼAe Ko Sehova Tonatou ʼAtua!”
Te ’u Fehuʼi ’a Te Kau Lautohi
2. La formulation révisée s’accorde bien avec le reste du psaume. Le mot “alors” du verset 12 signifie que les bénédictions qui suivent dans les versets 12 à 14 s’appliquent aux justes, à ceux qui demandent à être ‘délivrés des méchants.’ (verset 11) Par conséquent, les deux occurrences du mot “heureux” au verset 15 sont maintenant complémentaires et ont toutes deux une application positive: elles s’appliquent aux mêmes personnes, celles “dont le Dieu est Jéhovah.” Mais que dire des guillemets utilisés dans l’édition précédente? Rappelons que le texte hébreu d’origine n’avait pas de ponctuation, donc pas de guillemets. C’est pourquoi les traducteurs doivent déterminer le sens exact du texte, en tenant compte du style poétique hébreu, du contexte et des passages bibliques qui parlent du même sujet.
3. La formulation révisée s’harmonise avec d’autres passages bibliques qui promettent que Dieu bénira ses serviteurs fidèles. À présent, grâce à la traduction révisée du mot asher, le psaume exprime bien l’espérance qu’avait le rédacteur, David, espérance fondée sur les promesses de Dieu. Il savait que Dieu avait promis de délivrer la nation d’Israël de ses ennemis et de lui accorder la paix et la prospérité. (Lev. 26:9, 10; Tet. 7:13; Pes. 128:1-6) Par exemple, Tetelonome 28:4 déclare: “ ʼE tapuakina anai ʼakotou fanau pea mo te fua ʼo ʼakotou gaueʼaga pea mo te ʼu ʼuhi ʼo takotou faga manu, te ʼu ʼuhi ʼo ʼakotou pipi mo te ʼu ʼuhi ʼo ʼakotou ovi.” Et en effet, durant le règne de Salomon, le fils de David, Israël a vécu dans la paix et la prospérité comme jamais auparavant. De plus, le règne de Salomon annonçait dans une certaine mesure les bénédictions que le règne du Messie apporterait.—1 Hau 4:20, 21; Pes. 72:1-20.
Ke Malohi Tuʼumaʼu Takotou ʼAmanaki
16 ʼE ko he meʼa ʼofa maʼuhiga mai te ʼAtua ia tatatou ʼamanaki ʼae ke tou maʼuʼuli ʼo heʼe gata. ʼE tou fakatalitali mo he fakaʼamu lahi ki he ka haʼu taulekaleka pea ʼe tou tui papau ʼe hoko moʼoni anai. ʼE hage tatatou ʼamanaki ko hotatou foʼi tau, ʼe tokoni mai ke tou tuʼu malohi pea ke tou lava katakiʼi ia te ʼu ʼahiʼahi mo tauʼi te fakataga maʼia mo te mate. Pea ʼe toe hage ko he puloga tau, ʼe ina puipui ʼotatou ʼatamai ke tou liʼaki te meʼa ʼae ʼe kovi kae ke tou fai te meʼa ʼae ʼe lelei. Ka fakatafito tatatou ʼamanaki ki te Tohi-Tapu, ʼe tou fakaovi ai ki te ʼAtua pea ʼe ha ai tona ʼofa mamahi ia tatou. Pea ʼe tou maʼu ia tona ʼofa moka ʼe tou taupau maʼu ke malohi ia tatatou ʼamanaki.
17 “ ʼI te tohi ʼa te apositolo ko Paulo ki te kau Loma, neʼe ina fakalotomalohiʼi fenei ai natou: “Kotou fakafiafia ʼuhi ko takotou ʼamanaki.” (Loma 12:12) Neʼe feala ke fakafiafia ia Paulo koteʼuhi neʼe tui papau kapau ʼe nofo agatonu ʼe maʼuli anai ʼo heʼe gata ʼi selo. ʼE feala pe mo tatou ke tou fakafiafia ʼuhi ko tatatou ʼamanaki he ʼe tou tui papau ʼe fakahoko anai e Sehova ʼana fakapapau. Ohage ko tona ui e te tagata faipesalemo: “Manuʼia ia ia ʼae . . . ko tana ʼamanaki ʼe ko Sehova tona ʼAtua, . . . ia ia ʼae ʼe agatonu ʼo talu ai.”—Pes. 146:5, 6.
Kotea Te Faʼahiga ʼOfa ʼAe ʼe Tou Fiafia Moʼoni Ai?
19 Kua taʼu 6 000 nei mo te fakamamahi pe e te malama ʼa Satana ia te hahaʼi. ʼI te ʼu ʼaho fakamuli ʼo te tuʼu ʼaeni, kua mafola ʼi te kele te hahaʼi ʼae ʼe ʼoʼofa pe kia natou totonu, mo te falā pea mo te ʼu fakafiafia. ʼE manatu pe natou ki te ʼu meʼa ʼae ʼe feala ke natou maʼu mo natou fakamuʼamuʼa te ʼu meʼa ʼe natou loto ki ai ʼi tonatou maʼuli. Kae ʼe mole feala ke maʼuli fiafia te faʼahiga hahaʼi ʼaia. He ʼe ui fenei ʼi te Tohi-Tapu: “Manuʼia ia ia ʼae ko tona tokoni ko te ʼAtua ʼo Sakopo, ʼae ko tona falalaʼaga ko Sehova, tona ʼAtua.”—Pes. 146:5.
20 ʼE ʼoʼofa moʼoni te ʼu kaugana ʼa Sehova ia te ia. ʼI te taʼu fuli, ko he hahaʼi kaugamalie ʼe ako ke natou iloʼi ia te ʼAtua mo natou toe ʼoʼofa ai. Ko he fakamoʼoni ʼaia kua pule te Puleʼaga ʼo te ʼAtua, pea kua tou vave maʼu pe anai ʼona tapuakina fakaofoofo. ʼE tou maʼuli fiafia moʼoni anai moka ʼe tou fai te meʼa ʼae ʼe loto ki ai Sehova pea mo fakafiafiaʼi tona loto. Ko natou ʼae ʼe ʼoʼofa kia Sehova, ʼe maʼuli fiafia anai ʼo talu ai. ʼI te alatike ʼae ka hoa mai, ʼe tou vakaʼi anai ʼihi agaaga ʼe tupu mai te ʼofa ʼae kia kita totonu. Pea ʼe tou vakaʼi anai pe ʼe fakafeagai feafeaʼi te ʼu agaaga ʼaia ki te ʼu kalitate ʼa te ʼu kaugana ʼa Sehova.
Koloa Fakalaumalie
it-1 125 ¶1
Te ʼu Manu
ʼE akoʼi tatou ʼi te Tohi-Tapu ke tou faitotonu mo agalelei ki te ʼu manu. ʼE fakaʼuhiga e Sehova ia ia totonu ki he tahi ʼe tokaga lelei, mo ʼofa ki ʼonatou maʼuli. (Taa 12:10; Ps 145:15, 16) Neʼe fakatotonu ʼi te Lao ʼa Moisese ke kita tokaga lelei ki te ʼu manu lalata. Kapau ʼe kita maʼu he manu neʼe hehe, neʼe tonu ke kita ʼave ki te tagata ʼae ʼaʼana te manu. Pea ka sio he tahi ki he manu ʼe takoto ʼi te mamafa ʼo tana ʼamoga, ʼe tonu ke ina toʼo kehe tana ʼamoga. (Eke 23:4, 5) Neʼe tonu ke kita gaohi leleiʼi te ʼu manu moka fakagaueʼi. (Tet 22:10; 25:4) Neʼe mole tonu ke gaue te ʼu manu ʼi te Sapato ohage pe ko te tagata. (Eke 20:10; 23:12; Tet 5:14) Kae neʼe tonu ke leʼohi peʼe ke matehi te ʼu manu fakatupu tuʼutamaki. (Sen 9:5; Eke 21:28, 29) Pea neʼe tapu takita ʼaumai he manu ke ina tauʼi he tahi age faʼahiga manu lalata ke maʼu ai ni ʼuhi.—Lev 19:19.
10-16 FEPUALIO
KOLOA ʼO TE TOHI-TAPU PESALEMO 147-150
ʼE Lahi Te ʼu Tupuʼaga Ke Tou Vikiʼi Ai Ia Sehova
He Koʼe ʼe Tonu Ke Tou Fakavikiviki Kia Sehova?
5 Neʼe mole fakalotofimalieʼi pe e Sehova ia te puleʼaga ʼo Iselaele. Kae neʼe ina fakalotofimalieʼi foki ia te kau Iselaele takitokotahi. Pea ʼe toe fai feia pe e Sehova kia tatou ia ʼaho nei. Neʼe tohi e te tagata faipesalemo ko te ʼAtua “e ina fakamauli natou ae e loto fasifasi, e ina hai onatou lavea.” (Pes. 147:3) Ka tou mahahaki peʼe tou lotomamahi ʼaupito, ʼe tou tui papau ʼe tokaga mai anai ia Sehova kia tatou. ʼE ina fia fakafimalieʼi ʼotatou lotomamahi. (Pes. 34:19; Esa. 57:15) ʼE ina foaki mai te poto pea mo te malohi ke feala hatatou tauʼi te ʼu fihifihia fuli ʼae ʼe tou felaveʼi mo ia.—Sakp. 1:5.
6 Hili ia, pea neʼe sioʼi leva e te tagata faipesalemo ia te lagi. Pea neʼe ina ui fenei ʼo ʼuhiga mo Sehova: “E ina iloi te lahi o te u fetuu, e ina foaki kia natou fuli ni higoa.” (Pes. 147:4) Neʼe sio ia te tagata faipesalemo ki te ʼu fetuʼu, kae neʼe mole ina malau ia natou fuli. Ia ʼaho nei, ʼe iloʼi e te kau popoto ʼe ʼi ai te ʼu lauʼi miliale fetuʼu ʼi tatatou fakapupuga fetuʼu. Pea ʼe ʼi ai te ʼu lauʼi miliale fakapupuga fetuʼu ʼi te ʼatulaulau. ʼE mole malau e he tagata ia te lahi ʼo te ʼu fetuʼu, kae ʼe fealagia e te ʼAtua te faʼahi ʼaia. ʼE ina iloʼi lelei te ʼu fetuʼu takitahi pea ʼe ina fakahigoaʼi natou fuli. (1 Ko. 15:41) Ko te ʼAtua ʼe ina iloʼi lelei ia te ʼu fetuʼu takitahi, kae ʼe feafeaʼi age la ʼo ʼuhiga mo tatou? He ʼe ko he koga meʼa pe ʼe tou nonofo ai, ko he meʼa pe ʼe tou logoʼi peʼe ko he meʼa pe ʼe ʼaoga mai kia tatou, ʼe iloʼi lelei pe e Sehova.
He Koʼe ʼe Tonu Ke Tou Fakavikiviki Kia Sehova?
7 ʼE mahino ia Sehova ki te ʼahiʼahi ʼae ʼe tou tau nei mo ia. Pea ʼe ina maʼu te malohi moʼo tokoni mai kia tatou. (Lau ia Pesalemo 147:5.) ʼE lagi tou manatu ʼe faigataʼa fau pea ʼe mole tou lavaʼi anai te fihifihia ʼaia. Kae ko te ʼAtua ʼe mahino ki ʼotatou tuʼakoi pea ʼe ina “manatui ko tatou ko te efu.” (Pes. 103:14) ʼE tou agahala, koia ʼae ʼe tou fai liuliuga ai he ʼu lakahala pea mo tou lotovaivai ai. Kua tuʼa fia la tatatou fakahemala ki he ʼu palalau neʼe tou fai, peʼe ko he ʼu manatu kovi neʼe tou maʼu, peʼe ʼuhi he neʼe tou maheka. Ko Sehova, logo la tona haohaoa, kae ʼe mahino lelei ia ki te ʼu meʼa ʼae ʼe tou logoʼi.—Esa. 40:28.
He Koʼe ʼe Tonu Ke Tou Fakavikiviki Kia Sehova?
18 Neʼe iloʼi e te tagata faipesalemo, neʼe ko te puleʼaga pe ʼo Iselaele ʼae neʼe filifili e Sehova ke liliu ko tana hahaʼi. Neʼe ko te puleʼaga pe ʼaia neʼe foaki age ki ai e te ʼAtua ia tana “folafola” mo “ana lao.” (Lau ia Pesalemo 147:19, 20.) Ia ʼaho nei, ʼe tou maʼu te toe pilivilesio ʼae ke tou fua ia te huafa ʼo te ʼAtua. Pea ʼe tou lotofakafetaʼi he ʼe tou iloʼi ia ia, pea ʼe tou maʼu tana Folafola moʼo takitaki ʼo tatou pea ʼe tou maʼu he ʼu felogoi lelei mo ia. Koia, ohage pe ko te tagata ʼae neʼe ina tohi ia te kapite 147 ʼo Pesalemo, ʼe lahi te ʼu tupuʼaga ʼe tou maʼu ke tou “Fakavikiviki [kia Sehova]”, pea ke tou fakalotomalohiʼi niʼihi ke natou fakavikiviki mo natou kia Sehova.
Koloa Fakalaumalie
it-2 438 ¶3
Manulele
Le psalmiste invita les “manulele” à louer Jéhovah (Ps 148:1, 10), et c’est ce que font les oiseaux par leur structure même et par leur conception complexe. Un oiseau peut avoir de 1 000 à plus de 20 000 plumes. Chaque plume est pour sa part constituée d’un tuyau d’où partent des centaines de barbes qui forment un maillage interne, chaque barbe étant garnie de plusieurs centaines de barbules et chaque barbule étant munie de centaines de barbicelles et de crochets. On estime donc qu’une plume de pigeon de 15 cm de long contient plusieurs centaines de milliers de barbules et littéralement des millions de barbicelles. Les principes aérodynamiques qui entrent dans l’agencement des ailes et du corps de l’oiseau surpassent en complexité et en efficacité ceux des avions actuels. Les os creux des oiseaux contribuent à leur légèreté, au point que le squelette d’une frégate d’une envergure de 2 m ne pèse parfois que 110 g. Chez les grands oiseaux planeurs, certains os de l’aile comportent même dans leurs parties creuses des renforts en forme d’armature comparables aux entretoises des ailes d’un avion.
17-23 FEPUALIO
KOLOA ʼO TE TOHI-TAPU TAʼAGA LEA 1
ʼU Tupulaga, Ko Ai ʼAe Ka Kotou Fakalogo Ki Ai?
ʼAua Naʼa Ke Fakagafua Ki He Meʼa Ke Ina Toʼo Tou Fakapale
16 ʼE lagi ko koe ko he tupulaga pea ʼi tau manatu, ʼe mole mahino ʼau matuʼā ki te ʼu meʼa ʼe ke logoʼi peʼe nā tapuʼi atu ia meʼa fuli. ʼE feala ai ke ke lotomamahi ʼaupito mo ke feʼekeʼaki pe ʼe kei ke fia tauhi kia Sehova. Kae kapau ʼe ke mavae ia Sehova, ʼe ke fakatokagaʼi anai ʼe mole he tahi ʼi te malama ʼe ʼofa moʼoni ia koe ohage ko ʼau matuʼā mo ʼou kaumeʼa ʼi te kokelekasio.
17 Fakakaukauʼi age muʼa te aluʼaga ʼaeni: ʼE feafeaʼi anai hau iloʼi pe ʼe tokakaga moʼoni ʼau matuʼā kia koe mo kapau ʼe mole nā fakatonutonuʼi koe ʼi he temi? (Hep. 12:8) ʼE mole nā haohaoa, koia ʼae ʼe feala ai ke ke lotomamahi ʼi tanā faʼahiga fakatonutonuʼi koe. ʼAua tau tokagaʼi fau te faʼahi ʼaia. Kae faigaʼi ke ke mahino ki tanā faʼahiga palalau mo tanā aga. Faigaʼi ke ke lolomi tou ita. ʼE ui fenei ʼi te Folafola ʼa te ʼAtua: “Ko ia ae e ina taofi ana palalau e ina iloi te poto, pea ko ia ae e loto lelei ko he tagata atamai.” (Taag. 17:27) Fakatuʼutuʼu ke ke liliu ko he tahi ʼe fakapotopoto ʼo ke tali te ʼu tokoni. Pea mo ke taʼofi he ʼu ako mai te ʼu tokoni ʼaia tatau aipe pe neʼe feafeaʼi tona faʼahiga foaki atu. (Taag. 1:8) Manatuʼi tuʼumaʼu, ko te ʼu matuʼā ʼae ʼe ʼoʼofa ia Sehova, ko he meʼa ʼofa maʼuhiga ia. Pea ʼe nā loto ke ke maʼu te maʼuli heʼe gata.
Tou Taupau Totatou ʼUhiga Kilisitiano
11 Kotou faiga ke kotou fakafiafia te ʼAtua, kae mole ko te tagata. Ko tatou fuli ʼe tou fia fakatahi mo he kutuga. ʼE ʼaoga kia tatou fuli he ʼu kaumeʼa, pea ʼe tou fiafia moka tali tatou ʼi he kutuga. ʼI te temi tupulaga pea ki muli age ʼe malohi ai te fakaneke ʼa te ʼu kaumeʼa, pea ʼe tou loto ai ke tou faʼifaʼitaki ki ʼihi pea mo tou fia lelei kia natou. Kae ʼe mole kumi tuʼumaʼu pe e totatou ʼu kaumeʼa te ʼu meʼa ʼae ʼe lelei kia tatou. ʼI ʼihi temi ʼe natou loto pe ke fakatahi niʼihi mo natou moʼo fai te meʼa ʼae ʼe kovi. (Taʼaga Lea 1:11-19) Ka mulimuli he Kilisitiano ki te fakaneke ʼo tona ʼu kaumeʼa, pea ʼi te agamahani ʼe ina galoʼi tona ʼuhiga Kilisitiano. (Pesalemo 26:4) Neʼe fai te fakatokaga ʼaeni e te apositolo ko Paulo: “Koutou fakagata takotou muliʼi te tuʼu ʼo te ʼu faʼahiga meʼa ʼaeni.” (Loma 12:2, MN) ʼE foaki mai e Sehova te malohi ʼae ʼe ʼaoga kia tatou ke tou tauʼi ai te fakaneke ʼae ke tou fai ohage ko te hahaʼi fuli.—Hepeleo 13:6.
12 Kapau ʼe feala ke tou galoʼi totatou ʼuhiga Kilisitiano ʼuhi ko te fakaneke ʼa te hahaʼi, pea ʼe lelei ke tou manatuʼi ko tatatou agatonu ki te ʼAtua ʼe maʼuhiga ʼaupito age ʼi te manatu ʼa te hahaʼi peʼe ko te aga ʼa te tokolahi. Ko te vaega ʼo Ekesote 23:2, ʼe ko he pelesepeto ʼe feala ke ina haofaki tatou. ʼE tou lau fenei ai: “ ʼAua naʼa ke muliʼi te hahaʼi ʼi he ʼu fakatuʼutuʼu kovi.” Neʼe tokolahi te kau Iselaele neʼe natou lotolotolua ki te lava fakahoko e Sehova Tana ʼu fakapapau, kae ko Kalepe neʼe fakafisi malohi ke ina mulimuli ki te hahaʼi tokolahi ʼaia. Neʼe tui papau ia ʼe feala hana falala ki te ʼu fakapapau ʼa te ʼAtua, pea neʼe lahi tana fakapale. (Numelo 13:30; Sosue 14:6-11) ʼE koutou loto koa mo koutou ke koutou fakafeagai ki te manatu ʼae ʼe maʼu e te tokolahi, ke feala ai hakotou haofaki takotou ʼu felogoi mo te ʼAtua?
Koloa Fakalaumalie
it-2 1005
Vale
ʼI te agamahani, ko te kupu “vale” ʼi te Tohi-Tapu ʼe mole fakaʼuhiga ki he tahi kua ʼulu vale, kae ko he tahi ʼe ina liʼaki te aga fakapotopoto mo he lotofehiʼa. ʼE ina fai ni aga fakalialia pea ʼe fakafeagai ki te ʼu pelesepeto faitotonu ʼa te ʼAtua. ʼE lahi te ʼu kupu Fakahepeleo ʼe fakaʼuhiga ki te taʼi hahaʼi ʼaia: kesil (‘agavale’; Taa 1:22), ʼèwil (“tagata vale”; Taa 12:15), naval (“tagata agavale”; Taa 17:7) mo léts (“vava”; Taa 13:1). Ko te kupu Fakahepeleo aphrôn, ʼe fakaʼuhiga ki he “tagata vale” (Luk 12:20), pea ko te ʼu kupu anoêtos mo môros, ʼe fakaʼuhiga ki he kau ‘vavale’ (Kal 3:1; Mat 23:17; 25:2).
24 FEPUALIO–2 MALESIO
KOLOA ʼO TE TOHI-TAPU TAʼAGA LEA 2
He Koʼe ʼe Tonu Ke Kotou Fai Fakamalotoloto Takotou Ako Tokotahi?
‘Haga Mulimuli Ki Te Ala ʼo Te Moʼoni’
16 ʼE mole tou leleiʼia fuli ia te lautohi pea mo te ako. Kae ʼe kole mai e Sehova ke tou ‘haga kumi’ mo ‘kumi tuʼumaʼu’ ke tou mahino lelei age ki te moʼoni. (Lau ia Taʼaga Lea 2:4-6.) Kapau ʼe tou faigaʼi te faʼahi ʼaia, ʼe lahi anai te ʼu tapuakina ʼe tou maʼu mai ai. ʼI tana lolotoga lau te Tohi-Tapu, ʼe tuʼu ia Corey ʼi te ʼu vaega fuli. ʼE ina ui fenei: “ ʼE au lau te ʼu nota fuli, ʼe au toʼo te ʼu vaega fuli ʼe ʼi ai tona pikipikiga mo te vaega ʼaia pea ʼe au fai taku ʼu fekumi. . . . ʼI taku fai te faʼahi ʼaia, ʼe lahi te ʼu fua lelei ʼe au maʼu ʼi taku lautohi.” Pe ʼe tou fakaʼaogaʼi te faʼahiga fai ʼaia peʼe ko he tahi age, ʼe tou fakaha ai ʼe maʼuhiga kia tatou ia te moʼoni ʼaki tatatou toʼo he temi ke tou akoʼi fakalelei ai te Tohi-Tapu.—Pes. 1:1-3.
ʼE Kalaga Malohi Te Poto Moʼoni
3 ʼE feala ke fakaʼuhiga te poto ki te fealagia ʼae ʼe tou fakaʼaogaʼi te meʼa ʼe tou iloʼi moʼo toʼo he ʼu tonu. Kae ʼe toe fakaʼuhiga te poto moʼoni ki he tahi aluʼaga. ʼE ui fenei ʼi te Tohi-Tapu: “Ko te kamataʼaga ʼo te poto ʼe ko te manavasiʼi kia Sehova, pea ko te iloʼi ʼo te ʼAtua Maʼoniʼoni ʼe ko te ʼatamai ʼaia.” (Taag. 9:10) Koia, ka tou toʼo he tonu maʼuhiga, pea ʼe tonu ke tou kumi te manatu ʼa Sehova. ʼE feala ke tou fai te faʼahi ʼaia ʼo tou ako te Tohi-Tapu mo ʼatatou tohi. Kapau ʼe tou fai feia, pea ʼe tou maʼu anai te poto moʼoni.—Taag. 2:5-7.
4 ʼE ko Sehova tokotahi pe ʼe feala ke ina foaki mai te poto moʼoni. (Loma 16:27) He koʼe ko ia te Matapuna ʼo te poto? ʼUluaki, ko Sehova ʼe ko totatou Tupuʼaga pea ʼe ina iloʼi lelei ia te ʼu meʼa fuli ʼae neʼe ina fakatupu. (Pes. 104:24) Lua, ʼe ha ʼi te ʼu gaue fuli ʼa Sehova tona poto. (Loma 11:33) Tolu, ka maʼuliʼi e te hahaʼi te ʼu tokoni fakapotopoto ʼa Sehova pea ʼe fua lelei tuʼumaʼu pe kia natou. (Taag. 2:10-12) Kapau ʼe tou fia maʼu te poto moʼoni, ʼe tonu ke tou tali ia te ʼu moʼoni tafito ʼaia pea mo tuku ke ina takitaki tatou moka tou toʼo he ʼu tonu pea mo te ʼu gaue ʼe tou fai.
Kau Tupulaga, Kotou Fakamalohiʼi Takotou Tui
2 Tokolahi te hahaʼi ʼe mole natou tui neʼe fakatupu tatou e te ʼAtua. Kapau ko koe ko he tupulaga, peʼe kei ke ako te Tohi-Tapu, ʼe lagi ke feʼekeʼaki pe ʼe ke lava fakamoʼoni feafeaʼi, ko te ʼAtua ʼae neʼe ina Fakatupu ia meʼa fuli. ʼE tokoni mai te Tohi-Tapu ke tou fakakaukauʼi ia te ʼu meʼa ʼae ʼe tou logo ki ai, peʼe ko te ʼu meʼa ʼae ʼe tou lau. ʼE ui fenei ʼi te Tohi-Tapu: “E leoleo anai ia koe e te fakakaukau.” ʼO feafeaʼi? ʼE tokoni atu anai ke ke tekeʼi te ʼu manatu hala pea mo fakamalohiʼi tau tui ʼae kia Sehova.—Lau ia Taʼaga Lea 2:10-12.
3 Kapau ʼe tou loto ke malohi tatatou tui ʼae kia Sehova, ʼe tonu ke tou iloʼi lelei ia ia. (1 Timoteo 2:4) Koia ka kotou lau ia te Tohi-Tapu peʼe ko ʼatatou tohi, ʼe maʼuhiga ke kotou fakakaukauʼi te ʼu manatu ʼae ʼe kotou lolotoga lau. Kotou faigaʼi ke kotou mahino ki ai. (Mateo 13:23) Kapau ʼe kotou fai feia, ʼe lahi te ʼu fakamoʼoni ʼe kotou maʼu anai, ko Sehova ko totatou Tupuʼaga, pea ko te Tohi-Tapu ʼe haʼu mai ia te ia. (Hepeleo 11:1) Tou vakaʼi pe ʼe feafeaʼi hatatou fai te faʼahi ʼaia.
Koloa Fakalaumalie
it-1 1195 ¶4
Agatonu
ʼE feala hakita nofo ʼi te ala ʼo te agatonu mole ʼaki pe tokita malohi kae ʼaki pe hakita tui mo falala malohi kia Sehova mo tana haofaki. (Ps 25:21) ʼE fakapapauʼi e te ʼAtua ʼe liliu anai ko he “meʼa tali tau” pea mo he “kolo tau,” pea ʼe ina taupau anai te ala ʼo te hahaʼi agatonu. (Taa 2:6-8; 10:29; Ps 41:12) ʼE natou fia maʼu tuʼumaʼu te ʼofa ʼo Sehova, pea ʼe lelei ai tonatou maʼuli ʼo natou haʼele ki muʼa ke natou maʼu ai te fakapale. (Ps 26:1-3; Taa 11:5; 28:18) Kae ohage pe ko Sopo ʼae neʼe punamaʼuli mo ina fakatokaga mai, ʼi ʼihi temi ʼe lotomamahi te tagata agatonu ʼuhi ko te takitaki ʼa te agakovi pea ʼe mate pe ohage ko ia. Kae ʼe fakamoʼoni mai e Sehova ʼe ina iloʼi te maʼuli ʼo te tagata agatonu. Pea ʼe ina fakapapauʼi mai ʼe tuʼu anai tona tofiʼa ʼo talu ai, ʼe tokalelei anai tona ka haʼu pea ʼe ina maʼu anai te meʼa ʼae ʼe lelei. (Sop 9:20-22; Ps 37:18, 19, 37; 84:11; Taa 28:10) Ohage pe ko Sopo, ʼe maʼuhiga he tagata moka ʼe nofo agatonu pea ʼe fakaʼapaʼapaʼi ai, kae ʼe mole ko te maʼu koloa. (Taa 19:1; 28:6) ʼE fiafia te fanau ʼae ʼe agatonu tanatou tamai pea ʼe ko he pilivilesio ia. (Taa 20:7) ʼE natou maʼu ai anai he tofiʼa taulekaleka: te faʼifaʼitaki ʼo tona maʼuli, tona higoa matalelei mo tona fakaʼapaʼapaʼi.