Ko Justin—Ko Te Filosofia, Leʼoleʼo ʼo Te Lotu Pea Maletile

“ ʼE MĀTOU kole atu ke koutou vakavakaʼi te ʼu tukuga kovi ʼaē neʼe fai kia mātou. Kapau ʼe fai atu ʼe moʼoni, pea ke fakatūʼa ia mātou ʼo mulimuli ki te faitotonu. Kae kapau ʼe mole ʼi ai he meʼa ʼe kovi ia mātou, pea ʼe lelei koa te fakatūʼa ʼo he ʼu hahaʼi ʼe agatonu ʼaki he ʼu talanoa ʼe loi? (...) Kapau kua ʼosi fakamālamaʼi koutou, ka mole koutou mulimuli ki te faitotonu, pea ʼe mole fakamolemole anai koutou e te ʼAtua.”

ʼAki te ʼu palalau ʼaia ko Justin, te tagata ʼo te lua sekulo ʼo totatou temi, ʼaē neʼe ina ʼui ko ia ko te kilisitiano, neʼe tagi ki te tuʼi loma ʼaē ko Antonin le Pieux. Ko Justin neʼe ina faka ʼui ke kumikumi fakalelei te ʼuhiga pea mo te maʼuli ʼo te kau kilisitiano. Ko te kole ʼaia ʼaē ke fakahoko te faitotonu, neʼe fai e te tagata ʼe ʼaoga ʼaupito ke vakaʼi tana filosofia pea mo te ako ʼaē ʼo ia.

Ko tona kei tamasiʼi pea mo tana ako

Ko Justin neʼe ko te Senetile, neʼe tupu ʼi te 110 ʼi totatou temi ʼi Samalia, ʼi Flavia Neapolis, ʼi te temi nei ko te kolo ʼaē ko tona higoa foʼou ko Naplouse. Neʼe ʼui maʼa ʼana ko ia ko te Samalitano, kae ko tana matuʼa pea mo tana kui tagata neʼe koga loma pe ʼe keleka. Ko tana ako te ʼu agaʼi fenua ʼo te pagani ʼo fakatahi pea mo tana fia ʼiloʼi te moʼoni neʼe fakatupu ʼaki ai tana ako hoholo te filosofia. Neʼe fai tana kumi ki te kau sitoisia, ki te kau pelipatetisia pea mo te kau pitakolisia ka neʼe mole ina leleiʼia ia, koia neʼe tokaga ai leva ki te ʼu akonaki ʼa Platon.

ʼI tana ʼu tohi, ko Justin ʼe ina fakamatala tana fia felāveʼi mo he ʼu filisofia. Neʼe ina tala fēnei: “Pea neʼe ʼau haga ki te Sitoisia. Pea hili ki ai te kiʼi temi ʼi taku nofo mo ia, neʼe ʼau fakatokagaʼi ʼe mole he meʼa ʼe ʼau ako ai ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua (pea ko ia ia neʼe mole ina ʼiloʼi pe la [...]). Neʼe ʼau mavae mai ai ʼo ʼalu ki he tahi age.” — Dialogue de Justin, philosophe et martyr avec le Juif Tryphon.

Neʼe haga leva Justin ki te pelipatetisia neʼe lahi pe tana tokaga ki te falā kae situʼa ia ki te moʼoni. “Neʼe ina tali ʼau ʼi te ʼu ʼuluaki ʼaho, ko te ʼui ʼaia ʼa Justin, pea neʼe ina faka ʼui mai ke ma felōgoʼi ʼo ʼuhiga mo te totogi, ke ʼi ai he ʼuhiga ʼo tama palalau. Pea ʼau toe situʼa ki te tagata ʼaia ko te ʼuhi ko te fahaʼi ʼaia, ʼi taku ʼui maʼa ʼaku ʼe mole ko he filosofia ia.”

ʼAki hana fia ʼiloʼi te “akonaki ʼo ʼuhiga mo te filosofia”, ko Justin neʼe haga age ki te “Pitakolisia ʼiloa, neʼe fiatagata ʼuhi ko tana poto”. Pea neʼe tala fēnei e Justin: “Neʼe ma palalau ʼaia pea neʼe ʼau fakahā age taku fia liliu ko hana tagata ako pea mo hana tisipulo: ‘Neʼe kua ke ako koa te musika, te fetuʼu ʼo te lagi pea mo te seometa, ko tana ʼui mai ʼaia? ʼI tau manatu ʼe feala anai ke ke ʼiloʼi he meʼa [fakalaumālie] ʼaē ʼo te ʼu meʼa ʼe fakaʼau ai kita ki te fīmālie mo kapau [neʼe mole] ke ako koe te ʼu meʼa ʼaia?’ (...) Pea [ina] haga ai ʼo tuku ʼau, ʼi taku fakahā age ʼaē ʼe mole ʼau ʼiloʼi te ʼu meʼa ʼaia.”

Logope te ʼu meʼa ʼaia, ko Justin neʼe hoko aipe tana kumi te moʼoni ʼo haga ai ki te ʼu palatonisia ʼaē neʼe ʼiloa. Pea neʼe ina tala ʼo fēnei: “Pea neʼe tau mai ki tomatou kolo te tagata poto. Ko te Palatonisia ʼiloa. Pea neʼe ʼau mamili mo ia, pea neʼe ʼau kamata tuputupu; pea ʼi te ʼaho fuli neʼe ʼi ai tona fakaʼiloga ia ʼau. (...) Pea hili ki ai te kiʼi temi, pea ʼui maʼa ʼaku ku ʼau poto.” Pea neʼe ʼau tali: “Koʼena he vale.”

Ko Justin neʼe ina hoko aipe tana kumi te moʼoni ʼo fakatahi pe mo te kau filosofia. Kae, ʼi tana metitasio ʼi te matatai, neʼe felāveʼi mo te kilisitiano kua matuʼa, “ko he matuʼa ʼe aga fakaʼapaʼapa pea neʼe taka mo ia te meʼa ʼe mālū pea mamafa”. Ko te fai palalau ʼaē neʼe hoko neʼe lahi ai te fakatokaga ki te ʼu akonaki tāfito ʼo te Tohi-Tapu, ʼo fakahāhā age ki ai te maʼuhiga ʼo te maʼu ʼo te mālama moʼoni ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua. — Loma 10:2, 3

Ko te kilisitiano ʼaia, ʼaē neʼe mole ʼiloʼi tona higoa, neʼe ina tala kia Justin: “ ʼI te ʼu temi ʼāfea, neʼe ʼi ai te ʼu tagata lalahi ʼāfea ʼaē ʼe ʼui e te ʼu filosofia, ko te ʼu tagata fiafia, agatonu pea mo maʼuhiga ia ia muʼa ʼo te ʼAtua, ʼaē neʼe nātou fakahā mai te fakakikite ʼo ʼuhiga mo te ʼu meʼa neʼe tonu ke hoko: neʼe fakahigoa nātou ko te ʼu polofeta. Ko nātou pe ʼaia neʼe nātou sisio pea neʼe nātou tala ki te ʼu hahaʼi te moʼoni, neʼe fonu ia nātou te laumālie maʼoniʼoni.” ʼAki he fafaga ʼo te laumālie ʼo Justin, ko te kilisitiano neʼe hoko atu tana palalau ʼo ina ʼui fēnei: “ ʼE kei maʼu pe tanatou ʼu tohi: pea ko nātou ʼaē ʼe nātou lau ʼe feala (...) ke nātou maʼu honatou ʼu lelei, ʼi te lekula pea mo te fakaʼosi.” (Mateo 5:6; Gāue 3:18). ʼI tana fakalogo ki te fakatotonu ʼa te tagata fakaʼapaʼapa ʼaia pea mo agalelei, ko Justin neʼe ina foimo ako fakavilivili te ʼu folafola, pea neʼe fakaʼiloga tana fakaʼapaʼapa ki te ʼu folafola ʼaia pea mo te ʼu lea faka polofeta ʼo te Tohi-Tapu, ohage ko tana fakahāhā ʼi tana ʼu tohi.

He fakasiosio lelei ʼo tana gāue

Neʼe lave kia Justin te faʼa kātaki ʼa te kau kilisitiano ʼi tanatou haga ki te mate. Neʼe lave ia ia te ʼu moʼoni ʼa te ʼu akonaki ʼa te ʼu tohi faka hepeleo. Moʼo lagolago ʼo tana ʼu fakamatala ʼaē ʼi tana Dialogue avec Tryphon, ko Justin neʼe talanoa ki te Senesi, ki te Ekesote, ki te Levitike, ki te Teutalonome, te 2 Samuele, te 1 Hau, te ʼu Pesalemo, ki te tohi ʼa Isaia, ʼa Selemia, Esekiele, Taniela, Osea, Soele, Amosi, Sonasi, Mikea, Sakalia pea mo Malakia, feiā aipe ki te ʼu evaselio. Ko te ʼu tohi ʼaia ʼo te Tohi-Tapu neʼe maʼuhiga kia te ia ʼo fakaʼiloga ʼi tana palalau pea mo Tryphon, ʼaia ʼe palalau ki te lotu ʼo te kau Sutea ʼaē ʼe ina akoʼi ke tui ki he Mesia.

Neʼe ʼui ko Justin neʼe ko te tagata faka mafola evaselio, pea neʼe talanoa ki te logo lelei ʼi te temi fuli. ʼE fakamahalo pe neʼe lahi tana fai folau. Neʼe nofo ʼi te kiʼi temi siʼisiʼi ʼi Efese, kae lagi neʼe fualoa tana nofo ʼi Loma.

ʼI te ʼu tohi ʼa Justin neʼe maʼu ai te ʼu apolosia, ko te ʼu tohi neʼe fai moʼo lagolago ki te lotu faka kilisitiano. Ko tana Première apologie, neʼe ina faigaʼi ke ina pulihi te fakapōʼuli ʼa te filosofia pagani ʼaki te mālama ʼaē ʼe haʼu mai te Tohi-Tapu. Neʼe ina tala ko te poto ʼa te kau filosofia ko he loi ia pea ʼe noa ia mokā fakatatau ki te mālohi ʼo te ʼu palalau pea mo te gāue ʼa Kilisito (vakaʼi Kolose 2:8). Ko Justin neʼe ina tauʼi ʼo lagolago te ʼuhiga ʼo te kau kilisitiano ʼaē ʼe fehiʼaʼinaʼi ʼaē ʼe ina ʼui ʼe kau ai mo ia. Ko Justin neʼe hoko aipe ia, logope kua maliu, tana ʼui ʼaē ko ia ko te te filosofia, ʼo ina ʼui maʼa ʼana kua ina maʼu te filosofia moʼoni.

ʼI tanatou fakafisi ki te tauhi ki te ʼu ʼatua pagani, ko te kau kilisitiano ʼo te lua sekulo neʼe fakahigoaʼi nātou ko te hahaʼi ʼe mole tui ki he ʼu ʼatua. “Mole ko mātou ko he ʼu hahaʼi ʼe mole tui ki te ʼAtua, ko te palalau ʼaia ʼa Justin. ʼE mātou ʼatolasio ki te tupuʼaga ʼo te ʼatulaulau. (...) Ko ʼaē neʼe ina ako mai te ʼu meʼa ʼaia (...) [ko] Sesu Kilisito, (...) te ʼAlo ʼo te ʼAtua moʼoni.” ʼO ʼuhiga mo te ʼu tamapua pea mo tonatou faʼu, ko Justin neʼe ina ʼui ko nātou neʼe “fakahigoaʼi ko te ʼu ʼatua. Koʼena he meʼa fakavale ki tamatou sio pea ʼe ko he lau kovi ia ki te ʼAtua. ʼI matakivi leva! Ko te ʼu hahaʼi aga fakalialia, ohage ko te ʼu meʼa ʼe koutou lau, ia nātou ʼaē ʼe nātou faʼu te ʼu ʼatua ʼaenā ʼe koutou ʼatolasio ki ai”! — Isaia 44:14-20.

ʼAki te ʼu fakaʼaoga ʼe lahi mai te ʼu Tohi faka keleka faka kilisitiano, ko Justin neʼe ina fakahā tana tui ki te fakatuʼuake ʼo te ʼu mate, ki te aga ʼaē ʼe tonu ke fai, ki te papitema, ki te ʼu lea faka polofeta ʼa te Tohi-Tapu (kae tāfito ʼaē ʼo ʼuhiga mo Kilisito) pea mo te ʼu akonaki ʼa Sesu. ʼO ʼuhiga mo Sesu, ko Justin neʼe ina fakaʼaoga te ʼu palalau ʼa Isaia ʼaē ʼe ʼui fēnei: “Ko te fakaʼiloga ʼo tana mālohi ʼe hili anai ʼi tona ʼu fuga ʼuma [ʼo Kilisito].” Ko Justin neʼe ina toe ʼui foki: “Kapau neʼe mātou talitali ki he puleʼaga fakatagata, ʼe mātou fakafisi anai ko mātou ko te kau kilisitiano.” ʼE ina toe fakahāhā foki te ʼu ʼaʼahi pea mo te ʼu maʼua ʼo te kau kilisitiano, pea ina fakamoʼoni kapau ʼe kita fia tauhi ki te ʼAtua ʼe tonu ke kita fai tona finegalo, pea ina hoko atu te manatu ʼaē ʼe ʼui fēnei: “ ʼE ina haga anai ʼo ʼave te ʼu hahaʼi ʼo tala te ʼu meʼa ia ki te malamanei katoa.”

La Deuxième apologie de Justin (ʼe ʼui ko te fakahoko pe ʼo te ʼuluaki) ʼe talanoa tāfito ki te Sena ʼo Loma. Ko Justin neʼe palalau ki te kau Loma ʼo fakamatala te ʼu fakataga ʼaē neʼe hoko ki te kau kilisitiano ʼaē ʼe tupu mai tanatou kua ʼosi maʼu te mālama totonu ʼo ʼuhiga mo Sesu Kilisito. Ko te ʼu pule ʼo Loma neʼe mole lahi tanatou tokaga ki te fua lelei ʼo te ʼu akonaki ʼa Sesu ʼaē ʼe fakaʼiloga ʼi te agalelei ʼa te kau kilisitiano ʼo te fenua. Ko te talanoa ʼo ʼuhiga mo te tui faka kilisitiano neʼe ko he meʼa fakatupu tuʼutāmaki ia. Ko Justin neʼe palalau ki te tagata ko Lucius, ʼaē neʼe ina ako te ʼu akonaki ʼa Kilisito, neʼe ina ʼui fēnei ʼo ʼuhiga mo te tagata ʼaia: “Koʼena te tagata neʼe mole tono fafine, neʼe mole folonikasio, neʼe mole fai fakapō, neʼe mole ko he tagata kaihaʼa, neʼe mole heʼeki ina matehi he tahi; ko te meʼa pe neʼe palalau ki ai ko ia ko te kilisitiano, pea koʼena ia ʼe koutou fakatūʼa koutou?”

Ko te talanoa ʼaenī ʼa Justin ʼe ina fakahā te fehiʼa, ʼi te temi ʼaia, ʼa ʼihi kia nātou ʼaē ʼe nātou ʼui ko te ʼu kilisitiano: “Mo ʼau la, ʼe ʼau talitali ke haʼu he kumi ke haʼi ʼau ʼi te pou ʼo te mamahi ʼe nātou ʼaē neʼe ʼau tuhiʼi pea ko Crescens, koʼena he tagata fatufatu. Ko te higoa ʼaē ko te filosofia ʼe mole feʼauga mo he tagata ʼe ina haga ʼo tukuga koviʼi mātou ia muʼa ʼo te hahaʼi, ka mole ina ʼiloʼi tomatou ʼuhiga, ʼe ina haga ʼo lau meʼaʼi mātou te kau kilisitiano, ke leleiʼia e te hahaʼi ʼaē kua hēʼia. Kapau ʼe ina tuku mātou ki te fakamāu, ka mole heʼeki na lau te ʼu akonaki ʼa Kilisito, koʼena he meʼa ʼe mole feʼauga mo ia; pea ʼe ʼataʼata age leva te hahaʼi ʼaē ʼe mole nātou ʼiloʼi he meʼa: heʼe tahitahiga tanatou fakamāuʼi pea mo fasituʼu ki he meʼa ʼe mole nātou ʼiloʼi.”

Tona mate

Ko Justin neʼe fakahā ki te ʼu pule ʼo loma ko he tagata fakatupu maveuveu, ʼo mole ʼiloʼi kia Crescens, pe ko ʼihi filosofia ʼaē neʼe nātou fai te meʼa ʼaia, pea neʼe fakatūʼa ki te mate. ʼI te taʼu 165 ʼo totatou temi, neʼe tuʼusi tona kia ʼi Loma pea neʼe liliu ai ko he “maletile” (ko tona fakaliliu ko he “fakamoʼoni”). Neʼe kamata ai te toʼo ʼo te higoa ʼaē ʼo Justin ko te maletile.

Ka fakatatau ki ʼihi tagata popoto ʼo tona temi, ko te faʼahiga faitohi ʼa Justin neʼe mole faʼa matamatalelei pea neʼe fakahagatonu, kae neʼe ko te tagata neʼe ina fakahā tana tui ʼaki tona loto katoa ki te moʼoni pea mo te faitotonu. ʼE mole ʼiloʼi lelei pe neʼe feafeaʼi te ʼalu tahi ʼo te maʼuli ʼo Justin pea mo te ʼu folafola mo te ʼu akonaki ʼa Sesu. Ko te tohi ʼa Justin ʼe maʼuhiga ko tana ʼu fakamatala faka hisitolia pea mo te lahi ʼo te ʼu kogaʼi Tohi-Tapu neʼe fakaʼaoga ai. ʼI tana tohi neʼe ina fakahā te maʼuli pea mo te ʼu fakataga ʼo te kau kilisitiano ʼaē neʼe maʼuʼuli ʼi te lua sekulo.

Ko Justin neʼe ʼiloa mai tona ʼuhiga ʼaē ko tana faigaʼi ke fakahā ki te ʼu tuʼi te heʼe faitotonu pea mo te ʼu fakataga ʼe fai ki te kau kilisitiano. Ko tana situʼa ki te ʼu lotu pagani pea mo te filosofia ʼo haga ki te mālama totonu ʼo te Folafola ʼo te ʼAtua koʼena he meʼa ʼe ina fakamanatu, ko Paulo ʼi Athènes neʼe palalau mo he lototoʼa ki te kau filosofia epikulia pea mo te kau sitoisia ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua moʼoni pea mo te fakatuʼuake mai te mate ʼo Sesu Kilisito. — Gāue 17:18-34.

Ko Justin neʼe ina maʼu te poto ʼo ʼuhiga mo te fakatuʼuake ʼi te mate ʼi te lolotoga ʼo te ʼu taʼu ʼaē e afe. Pea koʼena te ʼamanaki mālohi moʼoni ʼi te fakatuʼuake ʼi te mate ʼe ina fakamālohiʼi te tui! Koʼena te ʼamanaki neʼe ʼaoga ki te kau kilisitiano ke nātou haga ʼaki ai ki te ʼu fakataga pea ke feala ai hanatou faʼa kātakiʼi te ʼu fakataga lalahi ʼaē ʼe fai age kia nātou ʼo hoko ai ki te mate. — Soane 5:28, 29; 1 Kolonito 15:16-19; Fakahā 2:10; 20:4, 12, 13; 21:2-4.

Koia, ko Justin neʼe ina kumi te moʼoni kae situʼa ki te filosofia faka keleka. Neʼe ina fakahā tona ʼuhiga leʼoleʼo ʼo te lotu ʼo lagolago ki te ʼu akonaki pea mo te ʼu tauhi ʼanatou ʼaē ʼe nātou ʼui ko nātou te ʼu kilisitiano. Pea neʼe liliu ko he maletile mai tona ʼuhiga ʼaē ko tana fakahā ko ia ko te kilisitiano. Ko te manako ʼaē ʼa Justin ki te moʼoni, pea mo tana haga mo te lototoʼa ki te fakataga, neʼe ʼiloga kehe ia, mai tona ʼuhiga ʼaē ʼi te temi nei ko nātou ʼaē ʼe nātou mulimuli lelei kia Kilisito ʼe nātou fakahā te ʼu kalitate ʼaia ʼi tonatou maʼuli. — Tāʼaga Lea 2:4-6; Soane 10:1-4; Gāue 4:29; 3 Soane 4.