Neʼe Tupu Koa Ia Sesu ʼi Te Temi Nive?

“KO TE toe nive neʼe ina tāʼofi te feʼaluʼaki ʼo te ʼu motokā pea mo te faʼahiga maʼuli māhani ʼi Selusalemi” pea “ko te temi loaloaga ʼo te nive ʼe ina fetogi te faʼahiga maʼuli ʼi te potu tokelau”. Ko te ʼu kupu tāfito ʼaia ʼi te nusipepa (The Jerusalem Post) kua liliu ia ko he meʼa māhani ki te kau lau nusipepa ʼi te taʼu 1992, ʼaē neʼe fakamoʼoni ai neʼe kau te temi nive ʼo te taʼu ʼaia ʼi te ʼu temi nive kovi ʼo Iselaele lolotoga te sēkulō.

ʼI sanualio, ko te tumutumu ʼo te moʼuga ʼo Helemone neʼe fonu ai te nive ko tona mātolu ko te meta 7 ki te 12, pea neʼe mole ko te gataʼaga ʼaia ʼo te mālohi ʼo te nive. Mai te ʼu potu māʼoluga ʼo Golan pea mo Kalilea pea ʼo ōvi mai ki Petelehemi (vakaʼi te takafi), ʼo fakaʼau ai mo te potu toga ʼi te Négueb, ko te faʼahiga maʼuli ʼi te ʼaho fuli pe ʼo te hahaʼi ʼo Iselaele neʼe faigataʼa ʼuhi ko te nive. Neʼe tala fēnei e te alatike (The Jerusalem Post): “ ʼAnāfi, neʼe lava fai e te toe nive ʼaē neʼe tō, te meʼa ʼaē neʼe mole feala ke fakahoko e te ʼu mahafu Katyusha ʼi te vāhaʼa ʼaenī kua hili, ko te māpunuʼi ʼo te ʼu koga meʼa pea mo te fakamaʼumaʼu ʼo te hahaʼi ʼi tonatou ʼu loto fale.”

Neʼe lahi te maumau neʼe fakatupu e te nive ki te kolo ʼo feiā aipe mo ʼona hahaʼi. Neʼe fakamatala e te ʼu logo te mamate mokosia ʼa te lauʼi teau faga pipi pea mo ʼuhiʼi pipi, ʼo feiā ai mo te ʼu moa ʼe lauʼi afe, ʼi te hifo ʼo te momoko ʼo ʼaisi. Neʼe kau mai ki te fakaʼāʼāsili ʼo te ʼu ʼaluʼaga te ʼu ʼua momoko. ʼI te tahi ʼaho, ko te ʼu tūpulaga tauhi manu e lua, ʼi tanā faiga ʼaē ke lahi te ʼu ōvi ke hāofaki mai te lōmaki, neʼe tafea ai mo nāua pea neʼe nā mamate malelemo ai ʼi te vaitafe.

Logope ko te meʼa ʼaenī neʼe mole ko he nive māhani ʼi te Moyen-Orient, neʼe fēnei te fakamatala ʼo te nusipepa ʼo Iselaele (Eretz): “Ko te logo ʼo te meteo ʼaē neʼe fakatahiʼi pea mo tānaki ʼi te fenua ʼo Iselaele ʼo ʼuhiga mo te ʼu taʼu e 130 kua hili ʼe ina fakahā ko te nive ʼi Selusalemi ʼe ko he meʼa ia ʼe hoko māhani mokā fakafuafua ki te ʼu ʼamanaki. (...) ʼI te vaha ʼo te taʼu 1949 pea mo te taʼu 1980, ko temi nive e ʼuafulu-ma-fā neʼe tō ʼi Selusalemi.” Kae ko te logo ʼaia ʼe gata pe koa tona ʼuhiga ki te meteo pea mo te ʼu meʼa ʼaē ʼe ʼaoga ki te tagata, peʼe ʼe ʼi ai koa hona ʼuhiga makehe ki te kau ako ʼo te Tohi-Tapu?

Koteā tona ʼuhiga ki te kau ako ʼo te Tohi-Tapu?

Tokolahi te hahaʼi ka nātou manatu ki te tupu ʼa Sesu, ʼi tanatou fakakaukau ʼe nātou sisio ki te kaiʼaga manu matamatalelei ʼe tau fakahā ʼi te Po tapu. ʼE takoto ai te kiʼi tamasiʼi ko Sesu, neʼe kofukofuʼi lelei, pea mo taupau e tana faʼe, pea mo te nive ʼe mafola katoa ʼi te nofoʼaga. Ko te manatu ʼaia ʼaē kua taupau e te hahaʼi ʼe ʼalutahi koa mo te fakamatalatala ʼa te Tohi-Tapu ʼo te hisitolia ʼaia neʼe hoko?

ʼE fakamatalatala lelei e te tagata faitohi faka tohi-tapu ko Luka te hisitolia ʼo te tupu ʼo Sesu: “Neʼe ʼi ai foki mo te kau tagata tauhi manu ʼi te koga meʼa ʼaia neʼe nonofo ʼi tuʼa, pea ʼi te pōʼuli neʼe nātou ʼaʼala ʼo taupau ʼo tanatou ʼu faga ōvi. Pea fokifā pe kua tuʼu ōvi age te ʼaselo ʼo Sehova kia nātou, pea ko te kolōlia ʼa Sehova kua gigila ia tafa ʼo nātou pea neʼe nātou manavasiʼi ʼaupito. Kae neʼe tala age e te ʼaselo kia nātou: ‘ ʼAua naʼa koutou manavasiʼi, heʼe koʼeni ʼe ʼau fakahā atu kia koutou te logo lelei ʼo he fiafia lahi ka maʼu anai e te hahaʼi fuli, heʼe ʼi te ʼaho nei, ʼi te kolo ʼo Tavite [ko Petelehemi], kua tupu tokotou Fakamaʼuli, ko Kilisito te ʼAliki. Pea koʼeni te fakaʼiloga kia koutou: ʼe koutou maʼu anai he kiʼi tamasiʼi ʼe kofukofu ʼaki te ʼu kie pea ʼe fakatakoto ia ʼi te kaiʼaga manu.’ Pea fokifā pe kua hā mo te ʼaselo te tahi kau ʼaselo tokolahi ʼo nātou fakavikiviki ki te ʼAtua ʼo ʼui maʼa nātou: ‘Kolōlia ki te ʼAtua ʼi ʼoluga, pea fīmālie ʼi te kele ki te ʼu tagata ʼo te finegaloʼofa!’ ” — Luka 2:8-14.

Kapau neʼe tonu ke koutou lau te fakamatala nei ki te tagata ʼo Iselaele ʼo te temi nei pea mo koutou fehuʼi age peʼe ko te temi fea ʼo te taʼu neʼe feala ke hoko te fakamatala ʼaenī ʼo te tupu ʼa Sesu, ʼe ina tali atu anai, “neʼe lagi hoko ʼi te vaha ʼo ʼapelili pea mo ʼoketopeli”. Koteā tona tupuʼaga? Koteʼuhi mai novepeli ki malesio ko te temi momoko pea mo ʼua ʼi Iselaele, pea ʼe mahino papau ia ʼe lolotoga nive ʼi te ʼaho 25 ʼo tesepeli. Neʼe mole feala ke nonofo ʼi tuʼa te kau tauhi manu, moʼo leʼoleʼo ʼonatou ʼu faga ōvi ʼi te pōʼuli. ʼAki hakotou fakatokagaʼi te ʼu fakamatala ʼi te kamataʼaga ʼo te alatike nei, ʼe feala ke koutou mahino lelei ai ki tona tupuʼaga. ʼE tuʼu ia Petelehemi, te koga meʼa ʼaē neʼe tupu ai ia Sesu, ʼi te ʼu koga meʼa māʼoluga ʼaupito pea ʼe vaha ia kiʼi kilometa pea mo Selusalemi. Māʼia mo te ʼu taʼu ʼaē ʼe mole faʼa kovi ai, ʼe momoko pe te koga meʼa ʼi te pōʼuli lolotoga te temi nive. — Mikea 5:2; Luka 2:15.

Ko he fakasiosio ki te hisitolia ʼo te temi tupu ʼo Sesu ʼe ina fakamālamaʼi te manatu ʼaē neʼe mole tupu ia lolotoga te temi nive ʼo tesepeli. Ko te faʼe ʼo Sesu, ia Malia, logope tana kua vave fānau, neʼe tonu ke fagona mai tona ʼapi ʼaē ʼe ʼi Nasaleti ʼo ʼalu ki Petelehemi. Ko ia pea mo Sosefo neʼe nā fai te faʼahi ʼaia ko te mulimuli ki te ʼu fakamaʼua ʼo te fakatuʼutuʼu ʼa te tuʼi loma ko Sesale Aukusito ke tohi ʼonatou higoa (Luka 2:1-7). Ko te hahaʼi Sutea, ʼaē neʼe fehihiʼa ʼi te pule loma pea mo tana ʼu tukuhau mamafa, neʼe kua teitei pe ke laga tau. He koʼe ʼe fakataʼia anai e Loma ʼi hana hohaʼa ʼo fakamaʼua ki te tokolahi ia nātou ke nātou fagona lolotoga he temi momoko pea mo faigataʼaʼia? ʼE mole koa mata tonu ko te meʼa ʼaia neʼe fakatuʼutuʼu ki he lakaga e fealagia ai te fagona, ohage la ko te temi māfana?

Ko te lau ʼe fakatafito ki te Tohi-Tapu

ʼE mole fakamoʼoni e te hisitolia pea mo te meʼa ʼaē ʼe hoko, ko tesepeli, peʼe ko he tahi age māhina ʼo te temi nive, ʼe ʼalu tonu mo te tupu ʼa Sesu. Pea tahi ʼaē meʼa, ʼe fakahā e te Tohi-Tapu ʼaki te lea faka polofeta te taʼu ʼaē neʼe tupu ai ia Sesu. Ko te faʼahi fea ʼaē ʼe hā ai?

ʼI te tohi ʼo Taniela, ʼi te kapite 9, ʼe tou maʼu ai ʼi te ʼu lea faka polofeta maʼuhiga ʼaupito te lea faka polofeta ʼo ʼuhiga mo te Mesia. ʼE ina fakamatalatala tana haʼu pea mo tona mate, ʼaē neʼe ina foaki ai te sakilifisio faitotogi mo faifakalelei ki te agahala pea mo fakatuʼu he fakatafito maʼa te hahaʼi talagafua ke nātou maʼu “te faitotonu ki he temi heʼegata”. (Taniela 9:24-27; vakaʼi ia Mateo 20:28.) ʼI te lea faka polofeta ʼaia, ko meʼa fuli ʼe hoko ʼi te temi ʼo te ʼu vāhaʼaʼi taʼu e 70, ʼo kamata mai te taʼu 455 ʼi muʼa ʼo totatou temi, ʼi te temi ʼaē neʼe fai ai te fakatotonu ʼaē ke toe laga ia Selusalemia (Nehemia 2:1-11). Talu mai te temi ʼaē neʼe hoko ai te ʼuluaki koga ʼo te lea faka polofeta ʼaia, neʼe feala te mahino ko te Mesia ʼe hā anai ʼi te kamataʼaga ʼo te 70 vāhaʼaʼi taʼu. Neʼe hoko te faʼahi ʼaia ʼi te temi ʼaē neʼe papitema ai ia Sesu ʼi te taʼu 29 ʼo totatou temi, ʼo kamata fakahagatonu ai tona ʼuhiga faka Mesianike. “ ʼI te vaelua ʼo te vāhaʼa”, peʼe hili te taʼu e tolu vaelua, ʼe matehi anai te Mesia, ʼo fakagata ai te ʼuhiga ʼo te ʼu sakilifisio fuli ʼaē neʼe fai ʼo mulimuli ki te fuakava ʼo te Lao ʼa Moisese. — Hepeleo 9:11-15; 10:1-10.

ʼE fakahā e te lea faka polofeta ʼaia te loaloaga ʼo te minisitelio ʼo Sesu ʼaē neʼe ko taʼu e tolu vaelua. Neʼe mate ia Sesu ʼi te ʼaho 14 ʼo Nisani (ʼo mulimuli ki te kaletalio faka sutea), ʼi te temi māfana ʼo te taʼu 33 ʼo totatou temi. ʼE lau te ʼaho ʼo te taʼu ʼaia ki te ʼaho 1 ʼo ʼapelili (Mateo 26:2). Kapau ʼe tou lau te taʼu e tolu vaelua ki muʼa atu, ʼe fakatau tona papitema ki te taʼu 29 ʼo totatou temi, ʼi te kamataʼaga ʼo ʼoketopeli. ʼE fakahā mai kia tatou e Luka neʼe lagi taʼu 30 ia Sesu ʼi tona papitema (Luka 3:21-23). Ko te meʼa ʼaia ʼe feala pe ke faka ʼuhiga ko te tupu ʼo Sesu neʼe hoko ʼi te kamataʼaga ʼo ʼoketopeli. ʼO mulimuli ki te fakamatala ʼa Luka, ko te kau tauhi manu, ʼi te temi ʼaia ʼo te taʼu, “neʼe nonofo ʼi tuʼa, pea ʼi te pōʼuli neʼe nātou ʼala ko te taupau ʼo tanatou ʼu faga ōvi”. — Luka 2:8.

ʼE haʼu maifea?

Koteʼuhi ko te fakamoʼoni ʼe ina hinoʼi te kamataʼaga ʼo ʼoketopeli ko te temi ʼaia neʼe tupu ai Sesu, he koʼe koa ʼe faka maʼuhigaʼi te ʼaho 25 ʼo tesepeli? ʼE fakahā e te encyclopédie (The New Encyclopædia Britannica) ko te faka maʼuhiga ʼaia neʼe taupau lolotoga te ʼu sēkulō hili te tupu ʼo Sesu: “Lolotoga te 4 sēkulō ko te faka maʼuhigaʼi ʼo te tupu ʼa Kilisito ʼi te ʼaho 25 ʼo tesepeli neʼe taupau mamalie e te ʼēkelesia tokolahi ʼo te potu hahake. ʼI Selusalemi, ko te fakafeagai ʼaē ki te Po tapu neʼe fualoa ʼaupito, kae ki muli age neʼe tali leva.”

He koʼe koa ko te agaʼi fenua ʼaia hili te temi fualoa kia Kilisito, neʼe tali gafua e nātou ʼaē ʼe nātou lau e nātou kilisitiano? ʼE fakamālamaʼi te faʼahi ʼaia e te encyclopédie (The New Encyclopædia Britannica): “Ko te ʼu agamāhani ʼaē ʼe fakapipiki ki te Po tapu ʼe lahi tona ʼu haʼuʼaga neʼe tuputupu ai, ko te felāveʼi ʼaē ʼo te faka maʼuhigaʼi ʼo te ʼaho tupu ʼa Kilisito pea mo te ʼu aga faka pagani ʼo ʼuhiga mo te gāue ʼo te kele pea mo te laʼā lolotoga te vaelua ʼo te temi nive. ʼI te puleʼaga Loma, ko te ʼu saturnales (te ʼaho 17 ʼo tesepeli) neʼe ko he temi ia ʼo te fakafiafia pea mo te fefoakiʼaki ʼo te ʼu meʼa ʼofa. Ko te ʼaho 25 ʼo tesepeli neʼe toe faka ʼuhigaʼi foki ko te ʼaho tupu ʼo te ʼatua faka misitelio ʼo Ilane, ko Mithra, te Laʼā ʼo te Faitotonu”.

Ko te ʼu meʼa fuli ʼaia neʼe hoʼi hoko feiā pe koa? Kailoa ia! Neʼe ko he meʼa ia neʼe hoko ʼi te hisitolia ʼi te fā sēkulō ʼo totatou temi, lolotoga te ʼafio ʼo te tuʼi ko Constantin, ko te Puleʼaga loma mai tona ʼuhiga fakataga ʼo te lotu faka kilisitiano neʼe liliu ia ʼo lagolago te lotu faka kilisitiano, ʼo liliu ai ko he lotu kua tali. Koteʼuhi tokolahi te hahaʼi ʼaē neʼe nātou taupau te tui foʼou neʼe mole nātou maʼu he ʼatamai mālama totonu ʼo ʼuhiga mo te lotu faka kilisitiano, neʼe nātou kamata faka maʼuhigaʼi te ʼu fakafiafia pagani ʼāfea, ʼaki te ʼu higoa “faka kilisitiano” foʼou. Koteā la he ʼaho ke tō lelei age mo te tupu ʼo Sesu ʼi te ʼaho 25 ʼo tesepeli, ʼaē neʼe kua ʼosi ina fakaʼiloga ia te ʼaho tupu ʼo “te Laʼā ʼo te Faitotonu”?

ʼE ʼi ai koa hona ʼuhiga?

ʼE mahino papau ia ko te ʼu ʼuluaki tisipulo ʼo Sesu, ʼaē ʼe Sutea, neʼe mole nātou faka maʼuhigaʼi tona ʼaho tupu. ʼE fakamatala e te encyclopédie (The Encyclopaedia Judaica), “ko te faka maʼuhigaʼi ʼo te ʼu ʼaho tupu neʼe mole kau ʼi te ʼu talatuku faka sutea”. ʼE mahino papau ia ko te kau kilisitiano ʼo te temi muʼa neʼe mole nātou taupau te taʼi faka maʼuhiga ʼaia. Neʼe mole faka maʼuhigaʼi ia e nātou tona ʼaho tupu, kae neʼe nātou mulimuli ki te fakatotonu ʼa Sesu ke fakamanatu tona mate, ʼaē neʼe ʼi ai tonatou ʼaho tukupau, neʼe ko te ʼaho 14 ʼo Nisani. — Luka 22:7, 15, 19, 20; 1 Kolonito 11:23-26.

ʼI te ʼu sēkulō ʼi muʼa atu ʼo Kilisito, ko te hahaʼi Sutea, ʼaē neʼe ko te hahaʼi neʼe fili e te ʼAtua, neʼe fakatokagaʼi fēnei nātou ʼaki te lea faka polofeta ʼo ʼuhiga mo te fakaʼosi ʼo tanatou ʼaunofo ʼaē ʼi Papiloni: “Koutou mavae mai, koutou mavae mai, koutou hū ki tuʼa mai ʼi ai, ʼaua naʼa koutou fāfā ki he meʼa ʼe heʼe maʼa; koutou mavae mai ʼi ai, koutou nonofo maʼa, ia koutou ʼaē ʼe koutou fua te ʼu meʼa gāue ʼa Sehova!” (Isaia 52:11). Neʼe tonu ke nātou toe liliu ki tonatou fenua moʼo toe fakatuʼu te tauhi maʼa ʼaē kia Sehova. Neʼe mole tau ia mo nātou ke nātou taupau te ʼu agaʼi fenua heʼe maʼa faka pagani pea mo te ʼu faʼahi kehekehe ʼo te tauhi ʼaē neʼe nātou mamata kiai ʼi Papiloni.

ʼE mole tou punamaʼuli, ko te fakatotonu ʼaia neʼe fai ki te kau kilisitiano ia 2 Kolonito 6:14-18. ʼAki te fetogi ʼo te fenua sutea ʼaē neʼe ina līaki ia Kilisito, neʼe liliu te ʼu tisipulo ʼa Kilisito ko te kau fakafofoga ʼo te tauhi maʼa. Neʼe ko tanatou maʼua ko te tokoni ki niʼihi ke nātou mavae mai te fakapōʼuli fakalaumālie ʼo hū ki te mālama ʼo te moʼoni (1 Petelo 2:9, 10). Neʼe feafeaʼi he fealagia kia nātou ʼo hanatou fakahoko te faʼahi ʼaia mo kapau neʼe nātou fio te ʼu akonaki ʼo Kilisito pea mo te ʼu agaʼi fenua pea mo te ʼu fakafiafia ʼaē ʼe ʼi ai tonatou ʼu haʼuʼaga faka pagani?

Logope ko he faʼahi ʼe leleiʼia e te tokolahi, ko te faka maʼuhigaʼi ʼo te “Po tapu e niveʼia” ʼe kau ia ki te “fāfā ki te meʼa heʼe maʼa”. (2 Kolonito 6:17.) Ko ʼaē ʼe ʼofa moʼoni ia ʼi te ʼAtua pea mo Kilisito ʼe tonu ke fakamamaʼo mai te faʼahi ʼaia.

ʼI tuʼa atu ʼo tatatou ʼiloʼi ʼaē tona ʼu haʼuʼaga faka pagani, neʼe tou toe sio foki ko te Po tapu ʼe mole ina fakahā te moʼoni, koteʼuhi neʼe tupu ia Sesu ʼi ʼoketopeli. ʼIo, ʼe mole lauʼia ia te meʼa ʼe feala ke hake ʼi te fakakaukau ʼa he tahi, ko Sesu neʼe mole tupu ʼi te temi nive.

[Nota ʼi te lalo pasina]

[Paki ʼo te pasina 4, 5]

Ko Selusalemi ʼi te temi nive, ohage ko tana hā ʼaē mai te potu hahake.

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Garo Nalbandian

[Paki ʼo te pasina 6]

Ko te nive ʼi te ʼu tafaʼaki ʼo te ʼu kaupā ʼo Selusalemi.

[Paki ʼo te pasina 7]

ʼE gata pe ki te temi māfana ʼaē ʼe hoki feala ai ki te kau taupau manu hanatou nonofo ʼaʼala mo ʼanatou ʼu faga ōvi ʼi te pōʼuli ʼi te ʼu moʼuga makaʼia, ohage ko tana tuʼu ʼi ʼoluga.

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Garo Nalbandian