Te ʼu Tau ʼe Mole Feala Koa Honatou Fakagata?

KO TE tau ʼe ko he koga fakaʼofaʼofa foki ʼo te ʼu logo. ʼE mahino papau ia ʼe puna tokotou maʼuli ʼuhi ko te ʼu nusipepa ʼe talanoa ki te agamālohi. Kae gali ʼe toe feala pe foki la ke nātou ʼaumai koutou ke koutou fakakaukau he koʼe ʼi te ʼu ʼatu tokakovi ʼe maʼua ko te ʼu mahafu tau ʼaē ʼe tonu ke nātou foaki te puleʼaki. ʼE mole feala koa hina ʼaho ke ako e te hahaʼi te nofo ʼi te tokalelei?

ʼE mata faigataʼa age ia te maʼu ʼo he puleʼaki ki te tau ʼi he maʼu ʼo he faitoʼo ki te SITA. Lolotoga te 20 sēkulō, ko te ʼu fenua katoa neʼe nātou kau ki te tau, ʼo lauʼi miliona te ʼu tagata neʼe fekauʼi ki te ʼu faʼahi ʼaē hoko tonu ai te tau, pea mo lauʼi teau te ʼu kolo ʼaē neʼe fakaʼauha. ʼE mole he puleʼaki ki te maumau ʼaia ʼe ʼasi mai. Ko te matani gāue ʼaē ko te totogi pea mo te fakatau ʼo te ʼu mahafu tau ʼe ina faka fealagia ki te ʼu solia ʼo te malamanei—pea mo te ʼu kūtuga fakafeagai—ke nātou haga agakovi aipe.

ʼI te kua liliu ʼo te ʼu mahafu tau ʼo ʼāsili kovi age, ko te ʼu tuʼutāmaki neʼe hake fakavale ia. ʼI te toko 65 miliona tagata solia ʼaē neʼe kau ki te ʼUluaki Tau Faka Malamanei, ʼe fakalaka ʼi te vaelua, ia nātou ʼaē neʼe mamate pe neʼe lāvevea. Hili pe taʼu e tolugofulu kiai, ko fuaʼi pulu pe e lua neʼe nā molehi te ʼu maʼuli ʼa te toko 150 000 tupu ʼo Saponia. Talu mai te Lua Tau Faka Malamanei, ko te ʼu tau ʼe lahi age tanatou hoko ʼi te ʼu loto fenua. Kae, ʼe nātou fakapō ʼosi, tāfito la ki te hahaʼi sivile, ʼaē teitei pe ʼi te ʼu tuʼuga mate pea mo lāvevea ʼaia ke nātou faka ʼuhiga te 80 ki te teau.

Meʼa fakaniania foki, heʼe ko te taʼi fai fakapō ʼaia ʼe lolotoga hoko ʼi he temi ʼe makehe ʼaupito ʼo ʼuhiga mo te ʼu faiga ʼaē ke tapuʼi te fakaʼaoga ʼaē ʼo te tau moʼo fakatokatoka ʼo te ʼu fihifihia ʼa te ʼu fenua. ʼAki te hoki ʼosi atu pe ʼo te Tau Momoko, ko te ʼu ʼamanaki neʼe lahi ʼaupito ʼo ʼuhiga mo te tuʼu ʼo he mālama tokalelei foʼou. Kae, ko te tokalelei ʼi te potu fuli pe kua hage ʼosi leva ia ko he moemisi. Koteā tona tupuʼaga?

ʼE Ko He Meʼa Koa ʼe Fakamaʼua Ki Te Ako ʼo Te Maʼuli?

Ko te ʼu tagata ʼe gāue ʼo ʼuhiga mo te hisitolia pea mo te ʼu hahaʼi ʼe nātou fai te ʼu fekumi ʼo ʼuhiga mo te ʼu agaaga ʼo te tagata ʼe nātou tukuʼaki ko te ʼu tau ʼe mole feala hona fakagata—ko he faʼahi ʼe ʼaoga—ʼuhi pe heʼe ko te ʼu koga ia ʼo te evolisio te fetauʼaki ki te maʼuli. Ko te taʼi manatu ʼaia ʼaē neʼe ina haga ʼo fakalotoʼi te tagata poto ʼo te solia ʼaē ko Friedrich von Bernhardi ke ina lagolago, ʼi te taʼu 1914 ki te faʼahi ʼaē ko te tau ʼe fai “moʼo fakahaʼele ki muʼa te ʼu faiga ʼi te faʼahi ʼo te maʼuli, ʼo te ʼu meʼa faka sosiale pea mo te ʼu aga ʼaē ʼe tonu ke fai.” Neʼe ko te manatu ko te tau ko he faigamālie ia moʼo molehi ʼo te ʼu hahaʼi peʼe ko te ʼu puleʼaga vaivavai, kae maʼuʼuli ia nātou ʼaē ʼe tāu mo nātou ia te maʼuli.

Ko te taʼi fakakaukau foki ʼaia ʼe faigataʼa anai hana fakaloto fīmālieʼi foki te ʼu lauʼi miliona vitua tupu mai te ʼu tau peʼe ko nātou ʼaē mole kei hanatou ʼu mātuʼa. ʼO mole gata ʼaki pe foki la tona fakalialia, kae ko te taʼi manatu ʼaia ʼe mole na toe fakatokagaʼi pe foki la te ʼu ʼaluʼaga faigataʼa ʼo te ʼu tau ʼo totatou temi. Ko te mitalausi ʼe mole fakaʼapaʼapa ia ki ʼaē ʼe tāu mo ia te maʼuli, pea ko te ʼu fuaʼi pulu ʼe nātou fakaʼauha ia nātou ʼaē ʼe mālolohi pea mo nātou foki ʼaē ʼe vaivavai.

ʼO mole ina fia tokagaʼi ia te ʼu meʼa fakaʼofaʼofa neʼe kua hoko ʼi te ʼuluaki tau faka malamanei, ko Itilele neʼe misi ia ki hana haga ʼo faʼufaʼu he lanu ʼo te kau pule ʼaki tana ʼu mālo faka solia. ʼI tana tohi (Mein Kampf), neʼe ina tohi fēnei: “Ko te tagata neʼe tuputupu ia ʼi te tau heʼegata, pea ʼi he tokalelei heʼegata ʼe toe mate pe anai. . . . Ko ʼaē ʼe mālohi ʼe tonu ke pule pea ke ʼaua naʼa fakatahi mo ʼaē ʼe vaivai.” ʼO mole ina haga ia ʼo hikihiki te tagata, kae, neʼe haga ia Itilele ia ʼo sakilifisioʼi te ʼu maʼuli ʼe lauʼi miliona pea mo maumauʼi te toe fenua.

Kae, kapau ko te tau ʼe mole ko he meʼa ʼe ʼaoga ki te ako ʼo te maʼuli, koteā ʼaē ʼe ina taki te tagata ki te fakaʼauha pe ʼo ia totonu? Ko te ʼu mālohi fea ʼaē ʼe nātou fakatō te ʼu puleʼaga ki te taʼi “matani gāue ʼa te hahaʼi fai fakapō”?a ʼE hoa mai anai te lisi neʼe fakaʼiloga ai he ʼu faʼahi ʼe nātou fakafeagai ki te ʼu faiga makehe ʼa te hahaʼi ʼe holi ʼaupito ki te tokalelei.

Te ʼu Tupuʼaga ʼo Te ʼu Tau

Te tauhi faka puleʼaga. ʼO tautau lagaʼi e te ʼu hahaʼi fai politike pea mo te ʼu takitaki solia, ko te tauhi faka puleʼaga ʼe ko he mālohi ia ʼi te ʼu mālohi ʼaē ʼe nātou ʼekenaki te ʼu tau. Neʼe lahi te ʼu tau neʼe fai moʼo hāofaki ʼo “te ʼu meʼa faka puleʼaga” peʼe ko te hāofaki ʼo “te matagafua ʼo te puleʼaga.” Ka mālo te manatu ʼaē ki toku fenua tatau aipe peʼe moʼoni peʼe hāla, māʼiape la mo te ʼu agakovi fai fakahāhā ʼe feala pe ke takuʼaki ko he ʼu meʼa moʼo faka lotovaivaiʼi ʼo tokita ʼu fili.

Ko te fehiʼa ʼaē ki ʼihi age lanu. ʼE lahi te ʼu tau neʼe kamata pea neʼe hoholo atu aipe ʼuhi ko ni ʼu fehihiʼaʼaki ʼāfea ʼo ni ʼu lanu, ʼo ni ʼu telepi, pea mo ni ʼu kūtuga e lanu tahi. Ko te ʼu tau fakaʼofaʼofa ʼaē ʼe hoko ʼi te Iukoselavia ʼāfea, ʼi Lipelia, pea mo Somalia ʼe ko he ʼu fakamoʼoni heʼeki faʼa fualoa ia.

Ko te tauʼaki fai ʼi te faʼahi faka ekonomike pea mo te faʼahi faka solia. ʼI te ʼu temi ʼaē neʼe hage ai ko he ʼu temi ʼo te tokalelei ki muʼa atu ʼo te ʼUluaki Tau Faka Malamanei, ko te ʼu mālohi ʼo Eulopa neʼe nātou faʼufaʼu he ʼu solia fakamataku. Neʼe ko Siamani pea mo Pilitania neʼe nā lolotoga tauʼaki fai ʼi te faʼu ʼaē ʼo te ʼu vaka tau. ʼI te manatu ʼaē ʼo te ʼu fenua lalahi ʼaē neʼe toe kau mai ki te tau ki muli age ko te tau ʼe ina hikihiki anai tonatou mālohi pea ʼe ʼi ai anai hona ʼu fua lelei ʼi te faʼahi faka ekonomike, ko meʼa fuli neʼe kua katoa ia ki te tau.

Te ʼu fihi faka lotu. Tāfito la mokā ʼe fakamālohiʼi e ni ʼu fihi ʼuhi ko te ʼu lanu, ko te ʼu fihi faka lotu ʼe feala pe ke nātou fakatupu he meʼa fakatupu tuʼutāmaki. Ko te ʼu tau ʼaē ʼi Lipani pea mo ʼaē ʼi te Potu Tokelau ʼo Ilelani, ʼo toe feiā aipe ki te ʼu tau ʼaē neʼe hoko ʼi Initia pea mo te Pakisitani, neʼe tupu mai pe te ʼu fehiʼa faka lotu.

Ko he tahi fakaneke tau fakapulipuli. Ko te Tohi-Tapu ʼe ina ʼui fēnei ko “te ʼatua ʼo te ʼu faʼahiga meʼa ʼo te tuʼu ʼaenī,” ia Satana te Tevolo, ʼe kua ʼāʼāsili ʼosi tana gāue. (2 Kolonito 4:4) ʼE fonu ia mo te ʼita lahi pea ʼe kei toe pe ki ai “he kiʼi temi nounou,” ʼe ina fakatupu he ʼu ʼaluʼaga, ʼo kau kiai mo te ʼu tau, ʼe nātou ʼāsili maumauʼi te ʼaluʼaga fakaʼofaʼofa ʼo te kele.—Fakahā 12:12.

Ko te ʼu tupuʼaga ʼaenī ʼo te tau ʼaē neʼe fakaʼiloga ʼe mole faigafua honatou taʼaki. Kua hili kiai taʼu e 2 000, neʼe ʼui e Platon “ ʼe gata pe ki te ʼu mate ʼaē neʼe sisio ki te fakaʼosi ʼo te tau.” Ko tana fai tokoni fakatupu tagi ʼe ko he moʼoni kafo kona koa ʼe tonu ke tou akoʼi tona tali lelei? Peʼe ʼe ʼi ai koa he tupuʼaga ke tou falala ʼi he ʼaho ki he mālama ʼe mole toe maʼu ai anai te tau?

[Nota ʼi te lalo pasina]

[Haʼuʼaga ʼo te paki pasina 3]

Instituto Municipal de Historia, Barcelona