Ko Kamaliele Neʼe Ina Akoʼi Ia Saulo ʼo Talesi

NEʼE fakalogologo te hahaʼi. Neʼe mole heʼeki faʼa fualoa, neʼe kua meʼa pe ke nātou matehi te ʼapositolo ko Paulo. Neʼe toe higoa foki ko Saulo ʼo Talesi, pea neʼe hāofaki ia ia e te kau solia Loma, pea ʼi te temi leva ʼaenī, ʼe haga ki te hahaʼi mai te matatuʼuga ʼaē ʼe tuʼu ōvi ki te fale lotu ʼo Selusalemi.

Neʼe hiki e Paulo tona nima ki te hahaʼi ke nātou fakalogologo, pea neʼe kamata lea faka Hepeleo kia nātou, ʼo ʼui maʼana: “Ko koutou tagata, ʼu tēhina mo tāmai, koutou fagono ʼi te temi nei ki te ʼu palalau ʼaē ka ʼau fai moʼoku hāofaki. . . . ʼE ʼau Sutea, neʼe ʼau tupu ʼi Talesi ʼi Silisia, kae neʼe akoʼi ʼau ʼi te kolo ʼaenī ia vaʼe ʼo Kamaliele, ʼo akoʼi ʼau ʼi te totonu ʼo te Lao ʼo te ʼu kui, pea neʼe ʼau faiva maʼa te ʼAtua, ohage pe ko koutou ʼi te ʼaho ʼaenī.”​—Gāue 22:​1-3.

ʼI te kua tuʼutāmaki ʼo tona maʼuli, he koʼe neʼe kamata e Paulo tana ʼu palalau, ʼo ina ʼui neʼe akoʼi ia ia e Kamaliele? Neʼe ko ai ia Kamaliele, pea neʼe koteā tona faka ʼuhiga mo kapau neʼe akoʼi kita e te tagata ʼaia? Neʼe mulimuli koa ia Saulo ki te faiakonaki ʼaia, māʼiape la ʼi tana kua liliu ʼaē ko te ʼapositolo Kilisitiano ko Paulo?

Neʼe Ko Ai Ia Kamaliele?

Ko Kamaliele neʼe ko te Faliseo neʼe ʼiloʼi lelei e te hahaʼi. Neʼe ko te mokopuna ʼo Hillel te Tagata ʼĀfea, ʼaē neʼe ina fakatuʼu ʼi te Lotu Faka Sutea, te kūtuga e tahi ʼo te ʼu kūtuga tāfito e lua ʼaē neʼe nātou ako te ʼu filosofia.a Neʼe ʼui ko te ʼu faʼahiga faiakonaki ʼa Hillel neʼe mole fefeka fau ia ohage ko te ʼu faiakonaki ʼo tona fili, ko Shammai. ʼI te ʼosi fakaʼauha ʼo te fale lotu ʼo Selusalemi ʼi te taʼu 70 ʼo totatou temi, neʼe leleiʼia tāfito e te kau Sutea ia Bet Hillel (te Fale ʼo Hillel) ia Bet Shammai (te Fale ʼo Shammai). Neʼe liliu te Fale ʼo Hillel ko te fakafofoga totonu ʼaia ʼo te Lotu Faka Sutea, mai tona ʼuhiga ʼaē, he neʼe molehi te ʼu magaʼi lotu fuli ʼi te fakaʼauha ʼo te fale lotu. Ko te ʼu tonu ʼaē neʼe fai ʼi Bet Hillel, neʼe tau fakaʼaogaʼi ohage ko te tāfito ʼo te lao Faka Sutea ʼi te Mishna, ʼaē neʼe liliu ko te tāfito ʼo te Talmud, pea ʼe hā mai ko te ʼu meʼa ʼaē neʼe fai e Kamaliele, neʼe lagolago tāfito ki te ʼuhiga pule ʼa Bet Hillel.

Neʼe fakaʼapaʼapaʼi ʼaupito ia Kamaliele e te hahaʼi, koia neʼe liliu ai ko te ʼuluaki tagata ʼaē neʼe fakahigoaʼi ko lapano, ko he higoa faka tuʼulaga ʼe lahi age ia ʼi te lapi. ʼI tona fakahagatonu, ʼi te kua lahi ʼaupito ʼo te fakaʼapaʼapaʼi ʼo Kamaliele, ʼe ʼui fēnei e te Mishna ʼo ʼuhiga mo ia: “ ʼI te mate ʼo te Lapano ko Kamaliele, ia te tagata ʼāfea, neʼe gata ai te kolōlia ʼo te Tola, pea neʼe puli ai te ʼuhiga maʼa pea mo te ʼuhiga maʼoniʼoni [ʼi tona fakahagatonu “neʼe tuku keheʼi”].”​—Sota 9:​15.

Neʼe Akoʼi Ia Ia e Kamaliele​—ʼO Feafeaʼi?

ʼI te ʼui ʼaē e te ʼapositolo ko Paulo ki te hahaʼi ʼo Selusalemi, neʼe ‘akoʼi ia ia ia vaʼe ʼo Kamaliele,’ neʼe koteā te faka ʼuhiga ʼo tana ʼu palalau ʼaia? Neʼe koteā tona faka ʼuhiga ki he tahi, hana liliu ko he tisipulo ʼo he tagata faiakonaki ohage ko Kamaliele?

ʼO ʼuhiga mo te faʼahiga ako ʼaia, ʼe tohi fēnei e te Polofesea ko Dov Zlotnick ʼo te Seminalio Faka Teolosia ʼo te kau Sutea ʼi Amelika: “Ko te totonu ʼo te lao ʼaē neʼe ʼave gutu, ʼe fakalogo tāfito ki te ʼu felogoi ʼa te tagata faiako pea mo te tisipulo: ko te tokaga lelei ʼa te tagata faiako moʼo akoʼi ʼo te lao, pea mo te lotomālohi ʼa te tisipulo moʼo akoʼi ia te lao ʼaia. . . . Koia neʼe fakaloto mālohiʼi te ʼu tisipulo ke nātou heheka ia vaʼe ʼo te kau faiako . . . ‘pea mo nātou ʼinu tanatou ʼu palalau.’ ”​—Avot 1:4, te Mishna.

ʼI tana tohi A History of the Jewish People in the Time of Jesus Christ, (Te Hisitolia ʼo Te Kau Sutea ʼi Te Temi ʼo Sesu Kilisito) ʼe fakamahino lelei mai kia tatou e Emil Schürer, te ʼu faʼahiga fai ʼa te kau faiako lapi ʼo te ʼuluaki sēkulō. ʼE ina tohi fēnei: “Ko te meʼa ʼaē neʼe tau fai e te kau Lapi ʼiloa, neʼe ko te fakatahiʼi kia nātou te kau tūpulaga e tokolahi ʼaē ʼe nātou fia ako, moʼo fakaliliu nātou ko he ʼu hahaʼi ʼe nātou ʼiloʼi lelei te ‘lao ʼaē ʼe ʼave gutu,’ ʼaē ʼe lahi ʼona ʼu koga kehekehe pea mo lahi ʼona ʼu kupuʼi palalau. . . . Ko te faʼahiga fai ʼo te ako, neʼe ko he fakagāueʼi tuʼumaʼu ʼo te ʼatamai. . . . Ko te tagata faiako neʼe ina fai ki tana kau ako te ʼu tuʼuga fehuʼi ʼo ʼuhiga mo te lao, ke nātou fakakaukauʼi pea ke nātou tali kiai, pe neʼe ko ia totonu ʼaē neʼe tali kiai. Tahi ʼaē meʼa, neʼe fakagafua ki te kau ako ke nātou fai he ʼu fehuʼi ki te tagata faiako.”

ʼI te manatu ʼa te kau lapi, ko te ʼu meʼa ʼaē neʼe fai ʼo ʼuhiga mo te kau ako neʼe mole gata ʼaki pe ki te foaki ʼo he nota kia nātou. Neʼe fakatokagaʼi te meʼa ʼaenī kia nātou ʼaē neʼe akoʼi e te kau tagata faiako ʼaia: “ ʼO mulimuli ki te Tohi-Tapu, ʼe feala ke mate ia ia ʼaē ʼe ina galoʼi he kiʼi meʼa e tahi ʼi te ʼu meʼa ʼaē neʼe ina akoʼi.” (Avot 3:8) Neʼe fai he fakavikiviki lahi ki te tamasiʼi ako ʼaē neʼe hage “ko he vai keli neʼe simāʼi lelei, pea mole tutulu.” (Avot 2:8) Neʼe feiā te ako ʼaē neʼe fai e Kamaliele kia Paulo, ʼaē ko tona higoa faka Hepeleo ko Saulo ʼo Talesi.

Te ʼUhiga Totonu ʼo Te ʼu Akonaki ʼo Kamaliele

ʼO mulimuli ki te ʼu akonaki ʼa te kau Faliseo, neʼe lagolago ia Kamaliele ki te tui ki te lao ʼaē neʼe ʼave gutu. Koia, neʼe lahi age tana faka maʼuhigaʼi te ʼu talatisio ʼa te kau lapi ʼi te Tohi-Tapu. (Mateo 15:3-9) ʼE talanoa te Mishna ʼo ʼuhiga mo Kamaliele, ʼo ina ʼui fēnei: “Koutou ako mo he tagata faiako [he lapi] pea ʼe mole koutou toe lotolotolua anai, heʼe mole tonu ke lahi fau he ʼu meʼa ʼe koutou lotolotolua kiai.” (Avot 1:​16) Ko tona faka ʼuhiga, kapau neʼe mole ʼui papau e te ʼu Tohi Faka Hepeleo pe koteā te meʼa ʼaē ʼe tonu ke fai ʼo ʼuhiga mo he meʼa, pea neʼe mole tonu ki he tahi ke ina fai hana tonu ʼaki tana fakakaukau ʼaʼana totonu, peʼe mulimuli ki tona leʼo ʼo loto. Kae neʼe tonu ke ina maʼu he lapi ʼe ina ʼiloʼi lelei te lao, ke ina fai he tonu maʼa ia. ʼO mulimuli ki te meʼa ʼaē neʼe ʼui e Kamaliele, kapau ʼe fai feiā pea ʼe mole feala anai ke agahala he tahi.​—Vakaʼi ia Loma 14:​1-​12.

Kae neʼe ʼui ko Kamaliele neʼe ko he tagata neʼe mole aga fefeka fau, pea neʼe lahi te ʼu meʼa neʼe ina fakagafua ʼi tana ʼu tonu faka lotu ʼo mulimuli ki te lao. Ohage la, neʼe fakaʼapaʼapa ki te hahaʼi fafine, he neʼe ina fakatotonu ʼe ina “fakagafua ki he fafine ke toe ʼohoana [mokā mate tona ʼohoana], ʼaki te fakamoʼoni ʼa he tokotahi.” (Yevamot 16:7, te Mishna) Tahi ʼaē meʼa, moʼo puipui ʼo he fafine kua mavete mo tona ʼohoana, neʼe fai e Kamaliele te ʼu faka tuʼakoi ʼo ʼuhiga mo te fai ʼo he tohi mavete.

Neʼe toe hā te aga ʼaia ʼa Kamaliele, ʼi tana ʼu felogoi mo te kau ʼuluaki tisipulo ʼa Sesu Kilisito. ʼE fakamatala e te tohi ʼo Gāue, ʼi te temi ʼaē neʼe faiga ai te kau takitaki Sutea ke nātou matehi te kau ʼapositolo ʼa Sesu, ʼaē neʼe puke ʼuhi ko tanatou fai faka mafola, “neʼe tuʼu ake te tagata ʼi te Sanetualio, ko te Faliseo ʼe higoa ko Kamaliele, ko te tagata faiako ʼa te Lao neʼe fakaʼapaʼapaʼi e te hahaʼi fuape, pea neʼe ina fakatotonu ke ʼave muʼa ki tuʼa te ʼu tagata ʼaia. Pea neʼe ʼui maʼana kia nātou: ‘ ʼU tagata ʼo Iselaele, koutou tokakaga kia koutou totonu, ʼo ʼuhiga mo te meʼa ʼaē ʼe koutou fia fai ʼo ʼuhiga mo te ʼu tagata ʼaenī. . . . ʼE ʼau tala atu kia koutou: ʼAua naʼa koutou fai he meʼa ki te ʼu tagata ʼaia, kae koutou tuku age nātou; . . . naʼa meʼa age ia, ʼe koutou tauʼi moʼoni koutou te ʼAtua.’ ” Neʼe nātou fakalogo ki te tokoni ʼa Kamaliele, pea neʼe tuku age te kau ʼapositolo.​—Gāue 5:​34-​40.

Neʼe Koteā Tona Faka ʼUhiga Kia Paulo Ia Te Ako ʼAia?

Neʼe akoʼi ia Paulo e te tagata neʼe kau ki te kau faiako lapi lalahi ʼo te ʼuluaki sēkulō. ʼE mahino ia, ko te talanoa ʼa te ʼapositolo kia Kamaliele, neʼe tupu ai te fia fakalogo ʼa te hahaʼi ʼo Selusalemi ki tana akonaki. Kae neʼe palalau age ia kia nātou ʼo ʼuhiga mo te Tagata Faiako ʼe lahi age ia ia Kamaliele​—ko Sesu, te Mesia. ʼI te temi ʼaia, neʼe lea Paulo ki te hahaʼi ʼo ina ʼui, ko ia ko te tisipulo ʼa Sesu, ka mole ko he tisipulo ʼa Kamaliele.​—Gāue 22:​4-21.

ʼI tona ʼuhiga Kilisitiano, neʼe mulimuli koa te ʼu faiakonaki ʼa Paulo ki te ʼu faiakonaki ʼa Kamaliele? ʼE mahino ia, ko te ako mālohi ʼo te Tohi-Tapu pea mo te lao Faka Sutea, neʼe ʼaoga moʼoni kia Paulo ʼi tona ʼuhiga tagata faiako Kilisitiano. Kae, ko te ʼu tohi ʼaē ʼe tou maʼu ʼi te Tohi-Tapu, ʼaē neʼe tohi e Paulo ʼaki te laumālie ʼa te ʼAtua, ʼe nātou fakahā lelei mai neʼe kua ina līaki te ʼu faiakonaki tāfito ʼo te ʼu meʼa ʼaē neʼe tui kiai ia te Faliseo ko Kamaliele. Neʼe takitaki e Paulo tona ʼu tēhina Sutea pea mo te hahaʼi fuli ʼaē, kia Sesu Kilisito, ka mole ina takitaki nātou ki te kau lapi ʼo te Lotu Faka Sutea peʼe ki te ʼu talatisio fakatagata.​—Loma 10:​1-4.

Kanapaula neʼe haga mulimuli aipe ia Paulo ki te ʼu akonaki ʼa Kamaliele, ka na ʼaua la neʼe lahi tona fakaʼapaʼapaʼi e te hahaʼi. Ko ʼihi ʼi te ʼu hahaʼi ʼaē neʼe manatu tahi mo Kamaliele, neʼe nātou tokoni ki te hāofaki ʼo te ka haʼu ʼo te Lotu Faka Sutea. Ohage la, ko te foha ʼo Kamaliele, ko Simeone, ʼaē neʼe lagi ko he kaugā ako ʼa Paulo, neʼe ina fai te meʼa maʼuhiga ʼi te agatuʼu ʼa te kau Sutea ki te kau Loma. ʼI te ʼosi fakaʼauha ʼo te fale lotu, ko te mokopuna ʼo Kamaliele, ia Kamaliele 2 neʼe ina toe fakatuʼu te ʼuhiga pule ʼo te Sanetualio, ʼo ina hiki ki te kiʼi kolo ʼo Jabnéh. Ko te mokopuna ʼo Kamaliele 2, ia Suta Ha-Nasi neʼe ko ia ʼaē neʼe ina fakatahiʼi te ʼu tohi ʼo te Mishna, ʼaē neʼe liliu ko te maka tāfito ʼo te manatu ʼa te kau Sutea ʼo aʼu mai ki totatou temi.

Mai tona ʼuhiga ʼaē neʼe akoʼi ia Saulo ʼo Talesi e Kamaliele, koia neʼe feala pe ke liliu ia ia ko he tagata maʼuhiga ʼi te Lotu Faka Sutea. Kae ʼo ʼuhiga mo te tuʼulaga ʼaia, neʼe tohi fēnei e Paulo: “Ko te ʼu meʼa ʼaē neʼe maʼuhiga kia te ʼau, kua ʼau faka ʼuhiga ʼau ʼe ko he ʼu meʼa ʼe tonu ke līaki, ʼuhi ko Kilisito. ʼIo ʼe moʼoni, ʼe ʼau toe faka ʼuhiga foki ia meʼa fuli ohage ko he ʼu meʼa ʼe tonu ke līaki, ʼuhi ko te maʼuhiga ʼaupito age ʼo te ʼiloʼi ʼo Kilisito Sesu toku ʼAliki. ʼUhi ko ia, neʼe ʼau tali te līaki ʼo meʼa fuli, pea kua ʼau faka ʼuhiga te ʼu meʼa ʼaia ohage ko he ʼu tuʼuga ʼotaʼota, ke feala haku maʼu ia Kilisito.”​—Filipe 3:​7, 8.

ʼI tana līaki tona tuʼulaga faka Faliseo kae liliu ko he tisipulo ʼa Sesu Kilisito, neʼe fakaʼaogaʼi lelei e Paulo te tokoni ʼo tona tagata faiako ʼāfea, ʼaē ke tokaga naʼa meʼa age ʼe ina ‘tauʼi moʼoni te ʼAtua.’ ʼI tana mole kei fakatagaʼi ia te ʼu tisipulo ʼa Sesu, neʼe mole kei tauʼi e Paulo ia te ʼAtua. Kae, ʼi tana liliu ko he tisipulo ʼa Kilisito, neʼe kau ai leva ki te “kau kaugā gāue ʼa te ʼAtua.”​—1 Kolonito 3:9.

ʼI totatou temi, ʼe kei hoko atu pe te kalagaʼi ʼo te Lotu Faka Kilisitiano moʼoni e te kau Fakamoʼoni faiva ʼa Sehova. Ohage ko Paulo, ko te tokolahi ʼo nātou ʼaia, neʼe nātou fai te ʼu fetogi lahi ʼi tonatou maʼuli. Ko ʼihi neʼe nātou fakafisi ki he ʼu gāue lelei, ke feala hanatou fakaʼaogaʼi lahi tonatou temi ki te gāue ʼaē ko te faka mafola ʼo te Puleʼaga, ʼaē ʼe ko he gāue ʼe haʼu moʼoni “mai te ʼAtua.” (Gāue 5:39) ʼE nātou fiafia ʼaupito ʼi tanatou mulimuli ki te faʼifaʼitaki ʼa Paulo, ka mole nātou mulimuli ki te faʼifaʼitaki ʼo tona tagata faiako ʼāfea, ko Kamaliele.

[Kiʼi nota ʼi te lalo pasina]

[Paki ʼo te pasina 28]

ʼI tona ʼuhiga ʼapositolo ko Paulo, neʼe kalagaʼi e Saulo ʼo Talesi te logo lelei ki te hahaʼi ʼo te ʼu puleʼaga fuli pe