ʼE ʼAu Kilia Kae ʼe ʼAu Fiafia Pea ʼe Tapuakina ʼAu ʼi Te Faʼahi Fakalaumālie

NEʼE FAKAMATALA E ISAIAH ADAGBONA

Neʼe ʼau lahilahi ake ʼi Akure, ʼi Niselia. Neʼe ʼi ai te gāueʼaga ʼo toku famili, ko te ʼu magisi, te ʼu ʼulu siaina, te ʼu mānioka, pea mo te ʼu kakao. Neʼe mole loto e taku tāmai ke ʼau ʼalu ʼo ako. Neʼe ina ʼui fēnei mai: “ ʼE tonu ke ke gāue kele. ʼE mole kole atu anai e he tahi ke ke poto ʼi te lautohi mo kapau ʼe ke fia to hau ʼufi.”

KAE neʼe ʼau fia poto ʼi te lautohi. ʼI te ʼu afiafi, neʼe ʼau tuʼu ʼi te matapā fakamālama ʼo te ʼapi moʼo fakalogo ki te ako ʼaē neʼe fai e te tagata faiako ki te ʼu tamaliki. Neʼe hoko te faʼahi ʼaia ʼi te taʼu 1940, ʼi toku lagi taʼu 12. ʼI te lakaga ʼaē neʼe sio mai ai te tāmai ʼo te ʼu tamaliki ʼaia, neʼe ina munaʼi ʼau pea mo ina kapu ʼau. Kae neʼe ʼau haga ʼalu aipe ki te ʼapi ʼaia. ʼI ʼihi temi neʼe mole haʼu te tagata faiako, pea neʼe ʼau tolotolo ki loto ʼo vakaʼi mo te ʼu tamaliki tanatou ʼu tohi. ʼI ʼihi temi neʼe nātou fakagafua ke ʼau ʼalu mo te ʼu tohi. Neʼe feiā taku ako lautohi.

ʼE ʼAu Fakatahi Mo Te Hahaʼi ʼa Te ʼAtua

ʼAki te temi, neʼe ʼau maʼu te Tohi-Tapu pea neʼe ʼau lau tuʼumaʼu ʼi muʼa ʼo taku ʼalu ʼo moe. ʼI te tahi po, neʼe ʼau lau te tohi ʼo Mateo kapite 10, ʼaē ʼe fakahā ai ʼe fehiʼaʼinaʼi anai te ʼu tisipulo ʼa Sesu pea mo fakatagaʼi anai nātou e te hahaʼi.

Neʼe ʼau manatuʼi ai te ʼōmai ʼa te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ki toku ʼapi pea neʼe gaohi koviʼi ʼaupito nātou. Neʼe ʼau feʼekeʼaki pe neʼe feala ke faka ʼuhiga te ʼu palalau ʼa Sesu kia nātou ʼaia. ʼI te tahi lakaga, neʼe ʼōmai te kau Fakamoʼoni pea neʼe nātou tuku mai te nusipepa. ʼI taku kamata fakatahi mo nātou, neʼe kamata vāʼi ʼau. Kae ʼi te ʼāsili faiga ʼa te hahaʼi ke nātou fakaloto vaivaiʼi ʼau, neʼe toe ʼāsili mālohi ai taku tui pea mo ʼau fiafia he neʼe ʼau maʼu te lotu moʼoni.

Ko te meʼa ʼaē neʼe ʼau ōfo tāfito ai ʼi te kau Fakamoʼoni, heʼe mole nātou hage ko te tahi ʼu lotu ʼo toku potu fenua, neʼe mole kau ki tanatou tauhi te ʼu agaʼi fenua pea mo te ʼu talatisio ʼo te lotu pagani. Ohage la, logope la neʼe kau toku famili ki te lotu Anglican, kae neʼe taupau e taku tāmai te ʼaletale ʼo Ogun, te ʼatua Yoruba.

ʼI te ʼosi mate ʼo taku tāmai, neʼe tonu ke ʼau maʼu te tofiʼa ʼaia ʼo te ʼaletale. Neʼe mole ʼau loto kiai, he neʼe ʼau ʼiloʼi ʼe tapuʼi e te Tohi-Tapu te tauhi tamapua. Ko Sehova neʼe tokoni kia ʼau ke ʼau tuputupu ʼi te faʼahi fakalaumālie, pea neʼe ʼau papitema ʼi te māhina ʼo Tesepeli 1954.

Kua ʼAu Kilia

ʼI te kamata ʼo te taʼu ʼaia, neʼe ʼau fakatokagaʼi ʼe hifohifoa pea mo mategūgū toku ʼu vaʼe. Neʼe mole mamahi toku ʼu vaʼe mokā ʼau haʼele ʼi he ʼu mamala kakaha. ʼOsi ʼaia, pea neʼe papala toku laʼe pea mo toku ʼu laugutu. Ko ʼau mo toku famili neʼe mole mātou ʼiloʼi pe koteā te meʼa ʼaia; neʼe mātou manatu ʼe ko he faʼahiga mahaki kili. Neʼe ʼau ʼalu ki te ʼu hahaʼi e toko 12, ʼe nātou faitoʼo ʼaki te ʼu lauʼakau, ke feala ai hoku faitoʼo. Moʼo fakaʼosi, neʼe ʼui mai e te tahi ia nātou ʼaia neʼe ko te kilia.

Neʼe ʼau punamaʼuli ʼaupito! Neʼe ʼau lotomamahi ai pea neʼe mole feala haku mamoe. Neʼe ʼau fai te ʼu moemisi fakamataku. Kae ko te ʼatamai mālama ʼaē neʼe ʼau maʼu ʼo ʼuhiga mo te Tohi-Tapu pea mo taku falala kia Sehova, neʼe tokoni mai kia ʼau ke ʼau maʼu he ʼamanaki ki te temi ka haʼu.

Neʼe ʼui e te hahaʼi ki taku faʼe, kapau ʼe ʼau ʼalu ki he tahi ʼe palalau mo te ʼu ʼatua, ke ina momoli he sakilifisio, pea ʼe ʼau lelei ai anai. Neʼe mole ʼau fia ʼalu ki ai, he neʼe ʼau ʼiloʼi ʼe mole leleiʼia anai e Sehova te faʼahi ʼaia. ʼI tanatou sio ʼaē neʼe ʼau fakafisi ki te faʼahi ʼaia, neʼe ʼui ai e te ʼu kaumeʼa ʼo taku faʼe ke ina toʼo he noix de kola pea mo ina fāfā ʼaki toku laʼe. Pea neʼe tonu ke ina ʼave te noix de kola ki te tagata ʼaē ʼe felogoi mo te ʼu ʼatua, ke ina fakaʼaogaʼi moʼo fai ʼaki he sakilifisio ke lelei ai toku kilia. Neʼe mole ʼau loto ke fai te faʼahi ʼaia, pea neʼe ʼau fakahā age kia ia. Moʼo fakaʼosi, neʼe tuku ai e taku faʼe tana faiga ʼaē ke ʼau kau ki te lotu pagani.

ʼI te temi ʼaē neʼe ʼave ʼau ki te fale mahaki neʼe kua kovi toku kilia. Neʼe papala toku sino katoa. ʼI te fale mahaki neʼe nātou foaki mai te ʼu faitoʼo, pea neʼe fakahaʼuhaʼu ʼo lelei toku kili.

Neʼe Nātou Manatu Kua ʼAu Mate

Kae neʼe toe ʼāsili kovi toku mahaki. Neʼe fakahaʼuhaʼu ʼo kovi ʼaupito toku vaʼe mataʼu, pea ʼi te taʼu 1962 neʼe tonu ai ke tuʼusi. Neʼe toe hoko te tahi ʼu fihifihia ʼi toku ʼosi tafa. Neʼe manatu e te kau tōketā ʼe ʼau mate anai. Neʼe haʼu te patele misionea papālagi ʼo ʼai toʼotoʼogaʼi te kau mahaki. Neʼe mole feala haku palalau he neʼe ʼau gaʼegaʼe ʼaupito, kae neʼe ʼui age e te fafine taupau mahaki ko ʼau ko te Fakamoʼoni ʼa Sehova.

Neʼe ʼui fēnei mai e te patele: “ ʼE ke fia fetogi tau lotu ʼo liliu ʼo Katolika ke feala hau ʼalu ki selo?” Neʼe ʼau kata ʼi toku loto. Neʼe ʼau faikole kia Sehova ke ina foaki mai he mālohi ke feala haku tali kia ia. Neʼe ʼau fakamāmālohi pea neʼe ʼau ʼui fēnei kia ia: “Kailoa!” Pea neʼe ʼalu ai te patele.

Neʼe kua kovi ʼaupito toku mahaki, pea neʼe ʼui e te hahaʼi ʼo te fale mahaki kua ʼau mate. Neʼe nātou pūlouʼi ʼau ʼaki he kie. Kae neʼe mole nātou ʼave ʼau ki te fale mate, he neʼe tonu muʼa ki he tōketā pe ko he afilimie ke ina fakamoʼoni kua ʼau mate. Neʼe mole gāue he tōketā ʼi te ʼaho ʼaia, pea neʼe kua ʼolo fuli te hahaʼi taupau mahaki ki te lafeti. Koia, neʼe nātou tuku ai ʼau ʼi te kogafale ʼi te po katoa. ʼI te uhu ake, ʼi te ʼaʼahi ʼa te tōketā te hahaʼi mahaki, neʼe mole he tahi neʼe haʼu ʼo fakasiosio mai he neʼe kei pūlouʼi ʼau ʼaki te kie pea ʼi tanatou manatu neʼe kua ʼau mate. Ki muli age, neʼe fakatokagaʼi e te tahi te gaūgaūe ʼo te “sino mate” ʼaē ʼe pūlouʼi ʼaki te kie!

Talu mai ai neʼe ʼau toe māmālohi, pea ʼi Tesepeli 1963 neʼe nātou ʼave ʼau ki te Fale Mahaki ʼo Te Kau Kilia ʼi Abeokuta, ʼi te potu toga hahake ʼo Niselia. ʼE ʼau nofo ai talu mai ai.

ʼE Nātou Fakafeagai Ki Taku Fai Faka Mafola

ʼI taku tau atu kiai, neʼe ko hahaʼi kilia e teitei 400 ʼaē neʼe nonofo ʼi te nofoʼaga ʼaia, pea ko ʼau tokotahi pe neʼe ko te Fakamoʼoni. Neʼe ʼau faitohi ki te Sosiete, pea neʼe ina tali vave mai ʼo ina fakatuʼutuʼu ke felogoi mo ʼau te Kokelekasio ʼo Akomoje. Koia neʼe ʼau felogoi tuʼumaʼu mo te ʼu tēhina.

Neʼe ʼau kamata fai faka mafola atu aipe ʼi taku tau atu ki te nofoʼaga ʼaia. Neʼe ʼita ai te pasitea ʼo te kolo, pea neʼe palalau ai ʼo ʼuhiga mo ʼau ki te pule ʼaē neʼe tokaga ki te nofoʼaga. Ko te tagata ʼaia neʼe kua matuʼa, pea neʼe haʼu mai Siamani. Neʼe ina ʼui mai kia ʼau neʼe mole tonu ke ʼau akoʼi te Tohi-Tapu ki te hahaʼi he neʼe mole ʼau ako pea neʼe mole ʼau maʼu pepa ke feala haku fai te faʼahi ʼaia, ʼi taku mole poto ʼe mole lelei anai taku akoʼi ʼo te hahaʼi. Kapau ʼe ʼau hoko atu te gāue ʼaia, pea neʼe feala hoku fakamavae ʼi te nofoʼaga ʼaia, pea mo fakagata toku ʼu faitoʼo. Neʼe mole ina loto ke ʼau fai age haku tali.

Ki muli age, neʼe ina fakatotonu ke mole ako e he tahi te Tohi-Tapu mo ʼau. ʼO tupu ai te mole kei ʼōmai ʼo nātou ʼaē neʼe nātou fia ʼiloʼi te moʼoni.

Neʼe ʼau faikole kia Sehova ʼo ʼuhiga mo te faʼahi ʼaia, ʼo ʼau kole kia te ia te poto pea mo tana takitaki. ʼI te ʼAhotapu ʼaē neʼe hoa kiai, neʼe ʼau ʼalu ki te ʼēkelesia ʼo te kau Baptistes ʼo te nofoʼaga pe ʼaia, kae neʼe mole ʼau kau ki tanatou ʼu toʼotoʼoga faka lotu. Neʼe ʼi ai te temi lotolotoga tanatou fono, neʼe feala ai ki te hahaʼi ke nātou fai he ʼu fehuʼi. Neʼe ʼau hiki toku nima, pea neʼe ʼau fehuʼi fēnei: “Kapau ʼe ʼolo te kau agalelei fuli ki selo kae ʼolo te kau agakovi fuli ki he tahi potu, he koe ʼe ʼui ia Isaia 45⁠:18 neʼe fakatupu e te ʼAtua te kele ke nofoʼi?”

Tokolahi ʼi te fakatahi ʼaia neʼe nātou muhumuhu. Moʼo fakaʼosi, neʼe ʼui e te pasitea misionea ʼe mole feala hatatou mahino ki te ʼu ala ʼo te ʼAtua. ʼI tana ʼu palalau ʼaia, neʼe ʼau tali totonu ki taku fehuʼi, ʼo ʼau lau te ʼu vaega ʼaē ʼe fakahā ai ko te toko 144 000 ʼaē ka ʼolo anai ki selo, ko te kau agakovi ʼe fakaʼauha anai, pea ko te hahaʼi agatonu ʼe nātou maʼuʼuli anai ʼi te kele ʼo talu ai.​—Pesalemo 37:10, 11; Fakahā 14:​1, 4.

Neʼe nātou pasipasi fuli he neʼe nātou leleiʼia te tali ki te fehuʼi ʼaia. Pea neʼe ʼui fēnei e te pasitea: “Koutou toe pasipasi heʼe ʼiloʼi lelei e te tagata ʼaenī te Tohi-Tapu.” ʼI te hili ʼo te fono, neʼe ʼōmai ʼihi pea mo nātou ʼui fēnei: “ ʼE lahi age te ʼu meʼa ʼaē ʼe ke ʼiloʼi ʼi te pasitea!”

ʼE Kei Hoko Atu Pe Te Uga ʼAē Ke Fakamavae ʼAu

Neʼe fakasiʼisiʼi ai toku fakatagaʼi, pea neʼe toe ʼōmai te hahaʼi ʼo ako mo ʼau te Tohi-Tapu. Kae neʼe kei ʼi ai pe te hahaʼi fakafeagai neʼe nātou uga te pule ke ina fakamavae ʼau. Hili kiai lagi māhina e tahi ki te fono ʼaē neʼe fai ʼi te ʼēkelesia, neʼe ina pāui ʼau pea ina ʼui fēnei mai: “He koʼe ʼe ke hoko atu tau fai faka mafola? ʼI toku fenua, ʼe mole leleiʼia e te hahaʼi te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova, pea ʼe toe feiā mo te nofoʼaga ʼaenī. He koʼe koa ʼe ke fakatupu maveuveu? ʼE mole ke ʼiloʼi koa la ʼe feala haku fakamavae koe?”

Neʼe ʼau tali fēnei: “Papa, ʼe ʼau fakaʼapaʼapa kia koe ʼuhi ko faʼahi e tolu. ʼUluaki, heʼe ke matuʼa age ia ʼau, pea ʼe ʼui e te Tohi-Tapu ʼe tonu ke mātou fakaʼapaʼapa ki te hahaʼi ʼulu hina. Lua, ʼe ʼau fakaʼapaʼapa kia koe, heʼe ke tuku ki te hahaʼi ʼo tou kolo ke tokoni mai kia mātou ʼaē ʼe nonofo ʼi henī. Tolu, heʼe ke agalelei, mo agaʼofa, pea ʼe ke tokoni kia nātou ʼaē ʼe maʼuli mamahi. Kae ko ai koa ʼaē ʼe ina fakagafua atu ke ke kapu ʼau? ʼE mole kapu e te pelesita ʼo te fenua te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova. Ko te pule faka talatisio ʼo te potu ʼaenī ʼe mole ina kapu mātou. Pea tatau aipe peʼe ke fakamavae ʼau ʼi te nofoʼaga ʼaenī, kae ko Sehova ʼe ina taupau anai ʼau.”

Neʼe mole heʼeki ʼau palalau fakahagatonu age feiā ki muʼa atu, pea neʼe ʼau sio neʼe malave kia ia. Neʼe ʼalu ai kae mole gū mai. Ki muli age, mokā meo he tahi ʼo ʼuhiga mo ʼau, neʼe ina tali fakaʼita age: “ ʼE mole ʼau fia ʼiloʼi he meʼa ʼo ʼuhiga mo te faʼahi ʼaia. Kapau ʼe mole koutou leleiʼia tana gāue fai faka mafola, koutou palalau mo ia ʼo ʼuhiga mo te faʼahi ʼaia!”

Te Kalasi Ako Lautohi Pea Mo Faitohi

Ko te hahaʼi ʼo te ʼēkelesia Baptiste ʼo te nofoʼaga ʼaia, neʼe nātou hoko atu tanatou fakafeagai ki taku fai faka mafola. Pea neʼe ʼau maʼu ai te fakakaukau ʼaenī. Neʼe ʼau ʼalu ki te pule ʼo kole age peʼe feala haku fakatuʼu he kalasi ako lautohi pea mo faitohi. ʼI tana fehuʼi mai ʼaē te totogi ʼaē ʼe ʼau loto kiai, neʼe ʼau ʼui age ʼe ʼau fai anai kae mole totogi.

Neʼe nātou foaki mai te fale ke ʼau faiako ai, mo te laupapa faitohi, pea mo te craie, ʼo ʼau kamata ako ai te lautohi ki ʼihi hahaʼi mahaki. Neʼe fai te ako ʼi te ʼaho fuli. ʼI te ʼu ʼuluaki minuta e 30, neʼe ʼau akoʼi age kia nātou te lautohi, pea neʼe ʼau fakamatala age pea mo fakamahino age he hisitolia ʼo te Tohi-Tapu. ʼOsi ʼaia, pea neʼe mātou lau te hisitolia ʼaia ʼi te Tohi-Tapu.

ʼI te kalasi ʼaia neʼe kau ai te fafine ʼe higoa ko Nimota. Neʼe lahi tana fia ako te ʼu meʼa fakalaumālie, pea neʼe ina fai tana ʼu fehuʼi ʼo ʼuhiga mo te lotu, ki te ʼēkelesia ʼo te Keletiate pea mo te lotu Mahometa. Neʼe mole ina maʼu he tali ki tana ʼu fehuʼi ʼi te ʼu lotu ʼaia, pea neʼe haʼu ʼo fehuʼi mai kia ʼau. Ki muli age, neʼe ina foaki tona maʼuli kia Sehova pea neʼe papitema. ʼI te taʼu 1966 neʼe ma ʼohoana ai.

Tokolahi ʼi te temi ʼaenī ʼi tomatou kokelekasio neʼe nātou ako te lautohi pea mo te faitohi ʼi te kalasi ako ʼaia. Neʼe mole ko ʼau ʼaē neʼe ina maʼu te manatu fakapoto ʼaia ʼaē ke fakatuʼu he kalasi. Kae ʼe mahino mai, ʼe ko te tapuakina ʼa Sehova. Hili te meʼa ʼaia, neʼe mole toe faiga ai he tahi ke ina tāʼofi ʼau ʼi taku fai faka mafola.

Te Fale ʼo Te Puleʼaga ʼi Te Nofoʼaga

ʼI te temi ʼaē neʼe ʼau ʼohoana ai mo Nimota, ko te toko fā neʼe fakatahitahi tuʼumaʼu ki te ako ʼo Te Tule Leʼo. Lagi lolotoga taʼu katoa, neʼe mātou fakatahi ʼi te faʼahi ʼaē neʼe fufulu ai te ʼu lavea ʼo te hahaʼi kilia. Ko te pule ʼo te nofoʼaga ʼaia, ʼaē kua liliu ko toku kaumeʼa, neʼe ina ʼui fēnei mai: “ ʼE mole lelei ke koutou tauhi ki takotou ʼAtua ʼi te faʼahi ʼaia.”

Neʼe ina ʼui mai ʼe feala ke mātou fakatahi ʼi te fale gāue tufuga ʼakau ʼe mole fakaʼaogaʼi. ʼAki te temi, neʼe fakaliliu te fale gāue ʼaia ko he Fale ʼo te Puleʼaga. ʼI te taʼu 1992, ʼaki te tokoni ʼo te ʼu tēhina ʼo te kolo, neʼe mātou fakaʼosi ai te ʼu gāue. Ohage ko takotou sio ki te paki ʼi te pasina 24, ko tomatou fale ʼe ko he fale simā: neʼe pena, mo kule tona tale pea mo tona ʼato mālohi.

Te Fai Faka Mafola Ki Te Hahaʼi Kilia

Lolotoga taʼu e 33 ko taku telituale neʼe ko te nofoʼaga ʼo te kau kilia. E feafeaʼi te fai faka mafola ki te hahaʼi kilia? ʼI henī, ʼi Afelika, ʼe tui e te hahaʼi tokolahi ko meʼa fuli ʼe fakahoko e te ʼAtua. Koia, ka nātou maʼu te kilia ʼe nātou tui ai ʼe tupu ko te ʼAtua. Ko ʼihi ʼe nātou lotomamahi ʼaupito ʼi te ʼaluʼaga ʼaē ʼe tau mo nātou. Ko ʼihi ʼe nātou ʼiʼita pea mo nātou ʼui fēnei: “ ʼAua te palalau mai ki he ʼAtua ʼofa pea mo manavaʼofa. Kanapaula neʼe moʼoni te faʼahi ʼaia, kanaʼauala kua puli te mahaki ʼaenī!” Koia ʼe mātou lau kia nātou te vaega ʼo Sake 1⁠:13 pea uga ai nātou ke nātou fakakaukauʼi, ʼe ʼui fēnei e te vaega ʼaia: ‘ ʼE mole ʼahiʼahiʼi e te ʼAtua he tahi ʼaki he ʼu meʼa kovi.’ Pea ʼe mātou fakamahino age kia nātou pe koʼe ʼe fakagafua e Sehova ke hoko te mahaki, pea mo fakatokagaʼi age tana fakapapau ʼo he palatiso ʼi te kele, ʼaē ʼe mole toe mahaki ai anai he tahi.​—Isaia 33:24.

Ko te tokolahi neʼe nātou tali lelei te logo lelei. Talu taku haʼu ki te nofoʼaga ʼaia, neʼe fakaʼaogaʼi ʼau e Sehova ke ʼau tokoni ki te toko 30 ke nātou foaki tonatou maʼuli kia ia pea mo papitema, ko te ʼu hahaʼi kilia fuli. Tokolahi neʼe nātou toe liliu ki tonatou ʼapi ʼi te kua lelei ʼo tonatou mahaki, pea ko te tokosiʼi kua mamate. ʼI te temi ʼaenī, ko tamatou ʼu kaugā fai faka mafola ʼe toko 18, pea ko hahaʼi ʼe teitei toko 25 ʼe nātou kau tuʼumaʼu ki te ʼu fono. Ko tamatou ʼu tagata ʼāfea ʼe toko lua, pea mo tamatou tagata faifekau faka minisitelio e tahi pea mo te pionie katoa e tahi. ʼE ʼau fiafia ʼaupito ʼi taku sio ki te tokolahi ʼi te temi ʼaenī, ʼe nātou tauhi agatonu kia Sehova ʼi te nofoʼaga ʼaia! ʼI taku haʼu ki henī, neʼe ʼau mataku ʼi taku manatu ʼaē ʼe ʼau tokotahi anai, kae neʼe tapuakina ʼau e Sehova ʼi hona ʼaluʼaga fakatalakitupua.

ʼE ʼAu Fiafia ʼi Te Tauhi Ki Toku ʼu Tēhina

Neʼe ʼau toʼo te ʼu faitoʼo ki toku kilia ʼi te taʼu 1960 ʼo fakagata ʼi te ʼu taʼu e nima ʼaenī kua hili. Ia ʼaho nei, kua ʼau lelei, ohage ko nātou ʼo te kokelekasio. ʼE ʼiloga te ʼu lavea ʼo te kilia​—neʼe tuʼusi toku vaʼe, pea ʼe mole feala ke ʼau avahi toku ʼu nima​—kae kua puli te mahaki.

ʼI te kua lelei ʼo toku mahaki, neʼe fehuʼi mai e ʼihi pe koʼe ʼe mole ʼau mavae ʼi te nofoʼaga ʼaia pea ke ʼau toe liliu ki toku ʼapi. ʼE lahi te ʼu meʼa ʼaē ʼe tupu ai taku nofo, kae ko te tupuʼaga tāfito heʼe ʼau fia hoko atu taku tokoni ki toku ʼu tēhina ʼi henī. ʼE ʼau fiafia ʼaupito age ʼi taku taupau te ʼu ōvi ʼa Sehova ʼi te ʼu meʼa fuli ʼaē ʼe feala ke foaki mai e toku famili mo kapau ʼe ʼau toe liliu kia nātou.

ʼE ʼau loto fakafetaʼi ʼaupito he neʼe ʼau ʼiloʼi ia Sehova ʼi muʼa ʼo toku kilia. Kanaʼauala, neʼe kua ʼau fakamate. Neʼe lahi toku ʼu faigataʼaʼia pea mo toku ʼu fihifihia lolotoga te ʼu taʼu, kae neʼe mole ko te ʼu faitoʼo ʼaē neʼe nātou fakafimālieʼi ʼau, kae neʼe ko Sehova. Mokā ʼau fakakaukauʼi te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ki muʼa atu, ʼe ʼau loto fiafia; pea mo ʼau manatu ki te temi ka haʼu ʼi te takitaki ʼo te Puleʼaga ʼa te ʼAtua, ʼe toe ʼāsili ai toku loto fiafia.

[Talanoa ʼo te pasina 25]

He ʼu Naunau ʼo ʼUhiga Mo Te Kilia

Koteā Koa Te Kilia?

Ko te kilia ʼi totatou temi ʼe ko he mahaki ʼe tupu ko te mikolope neʼe maʼu ʼi te taʼu 1873 e Armauer Hansen. Moʼo fakamoʼoni ki tana gāue, ʼe toe fakahigoaʼi e te ʼu tōketā te kilia ʼe ko te mahaki ʼo Hansen.

ʼE maumauʼi e te mikolope ʼaia te ʼu ivi, mo te ʼu hui, mo te ʼu mata, pea mo ʼihi koga ʼo te sino. ʼE mole kei kita logoʼi he meʼa, ʼi te ʼu nima pea mo te ʼu vaʼe. Kapau ʼe mole faitoʼo, pea ʼe feala ki te mahaki ke ina kaina tokita fofoga, te ʼu nima pea mo te ʼu vaʼe. ʼE tahitahiga te hahaʼi ʼaē ʼe mamate ʼi te mahaki ʼaia.

ʼE ʼi Ai Koa Hona Faitoʼo?

Ko te hahaʼi ʼaē ʼe nātou maʼu te faʼahiga kilia ʼaē ʼe mole faʼa kovi ʼe mole ʼaoga kia nātou honatou faitoʼo. Ko te faʼahiga kilia leva ʼaē ʼe kovi ʼosi, ʼe ʼi ai tona ʼu faitoʼo.

Ko te ʼuluaki faitoʼo ki te kilia, ʼaē neʼe fakaʼaogaʼi ʼi te ʼu taʼu 1950, neʼe mole maʼu vave hona ʼu fua pea ʼaki te temi neʼe mole kei ʼi ai hona ʼaoga, he neʼe toe ʼāsili mālohi age te mikolope ʼo te kilia. Neʼe maʼu te ʼu faitoʼo foʼou, pea talu mai te kamata ʼo te ʼu taʼu 1980, neʼe liliu te faitoʼo ʼaē ko te Multi-Drug Therapy (MDT) ko te faitoʼo ʼaia ʼaē ʼe fakaʼaogaʼi ʼi te malamanei katoa. ʼE fakatahiʼi e te faitoʼo ʼaia te ʼu meʼa faitoʼo e tolu: te dapsone, te rifampicine pea mo te clofazimine. Logope la ʼe matehi e te ʼu faitoʼo ʼaia te mikolope kae ʼe mole toe lelei mo te ʼu lavea.

ʼE ʼaoga ʼaupito te MDT moʼo faitoʼo te mahaki. Koia, ko te kaugamālie ʼo te kau kilia neʼe hifo vave mai te toko 12 miliona ʼi te taʼu 1985 ʼo aʼu ki te teitei toko 1,3 miliona ʼi te vaelua ʼo te taʼu 1996.

ʼE Lava Feafeaʼi Hakita Pikisia Ai?

ʼE faigataʼa hakita pikisia ʼi te mahaki ʼaia; ʼe feʼauga te mālohi ʼo te ʼu meʼa ʼaē ʼi totatou sino ʼaē ʼe nātou puipui tatou, moʼo tauʼi te mahaki ʼaia. ʼI te agamāhani ʼe pikisia he tahi he neʼe nofo fualoa mo nātou ʼaē ʼe nātou maʼu te mahaki ʼaia.

ʼE mole ʼiloʼi papau e te ʼu tōketā peʼe hū feafeaʼi te mikolope ki te sino ʼo te tagata, kae ʼe nātou manatu ʼe hū ʼi te kili peʼe ko te ihu.

Te ʼu ʼAmanaki Ki Te Temi Ka Haʼu

ʼI te taʼu 2000, ʼe ʼamanaki ke “pulihi [te kilia], ʼaē ʼe ko he faigataʼaʼia ki te maʼuli mālōlō ʼo te hahaʼi fuli.” Ko tona faka ʼuhiga ʼe ko te tokotahi pe ʼi te toko 10 000 ʼaē ka ina maʼu anai te kilia ʼi te ʼu fenua kehekehe. ʼI te Puleʼaga ʼo te ʼAtua ʼe pulihi katoa anai.​—Isaia 33:⁠24.

Sources: World Health Organization; International Federation of Anti-Leprosy Associations; and Manson’s Tropical Diseases, 1996 Edition.

[Talanoa ʼo te pasina 27]

ʼE Tatau Koa Te Kilia Ia ʼAho Nei Pea Mo Te ʼu Temi Faka Tohi-Tapu?

Ko te ʼu tohi faka tōketā ia ʼaho nei, ʼe nātou fakamahino fakalelei pe koteā te kilia; ko te higoa faka scientifique ki te mikolope ʼaia ʼe ko Mycobacterium leprae. ʼE mahino papau ia ko te Tohi-Tapu ʼe mole ko he tohi faka tōketā. Ko te ʼu kupu faka Hepeleo pea mo faka Keleka ʼaē neʼe fakaliliu ʼaki te kupu “kilia” ʼe ʼi ai tona faka ʼuhiga kehekehe. Ohage la, ko te kilia ʼaē ʼe talanoa kiai te Tohi-Tapu neʼe ʼasi ʼi te hahaʼi, kae neʼe toe hā foki ʼi te ʼu kofu pea mo te ʼu ʼapi, kae ʼe mole feiā ʼo ʼuhiga mo te mikolope.​—Levitike 13:​2, 47; 14:34.

Pea tahi ʼaē meʼa, ia ʼaho nei, ko te ʼu meʼa ʼaē ʼe ʼuluaki ʼasi mokā kilia he tagata, ʼe mole faʼa ʼalutahi mo te kilia ʼo te ʼu temi faka Tohi-Tapu. ʼE manatu e ʼihi ʼe feala ke fakamahino te faʼahi ʼaia heʼe fetogi te mahaki ʼaki te temi. ʼE manatu e ʼihi ko te kilia ʼaē ʼe talanoa kiai te Tohi-Tapu ʼe ko he ʼu faʼahiga mahaki kehekehe, ʼe lagi kau kiai te mahaki ʼaē ʼe fakatupu e te mikolope ʼo te kilia peʼe kailoa.

ʼE ʼui e te tohi Theological Dictionary of the New Testament ko te ʼu kupu faka Keleka pea mo faka Hepeleo ʼaē neʼe fakaliliu ʼi te agamāhani ʼaki te kupu kilia, “ ʼe faka ʼuhiga ki te mahaki pe ʼaia peʼe ki te ʼu faʼahiga mahaki ʼe tatau mo te mahaki ʼaia . . . Kae ʼe mole ʼiloʼi papau peʼe ko te mahaki ʼaia ʼe ko te mahaki ʼaē ʼe higoa ʼi te temi nei ko te kilia. Kae ko te ʼu fakamahino ʼaē ʼe fai e te ʼu tōketā ʼo ʼuhiga mo te mahaki ʼaia, ʼe mole ina fetogi tatatou faka maʼuhigaʼi ʼo te ʼu fakamatala ʼo te ʼu fakamālōlō [ʼaē neʼe fai e Sesu pea mo tana kau tisipulo ki te kau kilia].”

[Paki ʼo te pasina 24]

Te kokelekasio ʼi tuʼa ʼo te Fale ʼo te Puleʼaga ʼi te nofoʼaga ʼo te kau kilia

[Paki ʼo te pasina 26]

Ko Isaiah Adagbona pea mo tona ʼohoana, ia Nimota