Ko Selusalemi​—“Te Kolo ʼo Te Tuʼi Lahi”

“ ʼAua naʼa koutou fuakava . . . ʼaki ia Selusalemi, heʼe ko te kolo ʼo te Tuʼi lahi.”​—Mateo 5:​34, 35.

1, 2. Koteā ʼaē ʼe feala ke mata faikehe ki ʼihi ʼo ʼuhiga mo Selusalemi?

KO SELUSALEMI​—ʼe ko he higoa ʼe maʼuhiga ki te hahaʼi ʼo te ʼu lotu kehekehe. ʼI tona fakahagatonu, ʼe tou ʼiloʼi fuli te kolo ʼāfea ʼaia, heʼe tau talanoa kiai te ʼu tala logo. Kae meʼa fakaʼofaʼofa foki, heʼe lahi te ʼu logo ʼe nātou fakahā mai ʼe mole kei maʼu te tokalelei ʼi te kolo ʼaia.

² ʼE lagi mata faikehe te faʼahi ʼaia ki te hahaʼi ʼaē ʼe nātou lau te Tohi-Tapu, heʼe ʼi te temi muʼa, ko te higoa fakanounou ʼo Selusalemi neʼe ko Salemi, ʼaē ko tona faka ʼuhiga ko te “tokalelei.” (Senesi 14:18; Pesalemo 76:2; Hepeleo 7:​1, 2) Koia, ʼe lagi koutou feʼekeʼaki, ‘Pe koʼe, ʼi te ʼu temi ʼaenī, kua tokakovi te kolo ʼaia?’

3. Kofea ʼaē ʼe feala ke tou maʼu ai he ʼu fakamatala totonu ʼo ʼuhiga mo Selusalemi?

³ Moʼo tali ki te fehuʼi ʼaia, ʼe tonu ke tou toe vakaʼi pe neʼe feafeaʼi ia Selusalemi ʼi te temi muʼa. Kae ʼe lagi manatu fēnei ʼihi, ‘ ʼE mole maʼu homatou temi ke mātou ako te hisitolia ʼo te temi muʼa.’ Kae ʼe maʼuhiga ʼaupito kia tatou fuli ke tou mālama lelei ki te hisitolia ʼo Selusalemi ʼi te temi muʼa. ʼE fakahā mai e te Tohi-Tapu tona tupuʼaga ʼo ina ʼui fēnei: “Ko meʼa fuli ʼaē neʼe tohi ʼi te temi muʼa, neʼe tohi ia moʼo akoʼi ʼo tatou, koteʼuhi ke tou maʼu te ʼamanaki ʼaki tatatou faʼa kātaki pea mo te fakaloto fīmālie ʼaē ʼe haʼu mai te Tohi-Tapu.” (Loma 15:4) Ko te ʼatamai mālama ʼaē ʼe tou maʼu ʼi te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo Selusalemi, ʼe feala ke ina fakaloto fīmālieʼi tatou​—ei, pea ʼe tou maʼu ai he ʼamanaki ki te tokalelei ʼo mole gata pe anai ʼi te kolo ʼaia kae ʼi te kele katoa.

Neʼe Tuʼu Ai “Te ʼAfioʼaga ʼo Sehova”

4, 5. Koteā ʼaē neʼe fai e Tavite moʼo lagolago ki Selusalemi ke ʼi ai hona tuʼulaga maʼuhiga ʼi te fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua?

⁴ ʼI te 11 sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe ʼiloʼi ʼi te malamanei katoa ko Selusalemi neʼe ko te kolo tāfito ʼaē neʼe maʼuli fīmālie ai te hahaʼi ʼi te tokalelei. Neʼe fakanofo e Sehova ʼAtua te tagata tūpulaga ko Tavite ke Hau ki te puleʼaga ʼāfea​—ko Iselaele. Neʼe tuʼu te puleʼaga ʼaia ʼi Selusalemi, pea neʼe ko Tavite pea mo tona hōloga ʼaē neʼe nātou maʼu “te hekaʼaga hau ʼo Sehova,” peʼe ko “te ʼafioʼaga ʼo Sehova.”​—1 Fakamatala 28:5; 29:23.

⁵ Ko Tavite ʼaē neʼe manavasiʼi ki te ʼAtua​—ko te Iselaelite mai te telepi ʼo Suta​—neʼe ina faʼao ia Selusalemi mai te kau Sepusite ʼaē neʼe tauhi tamapua. ʼI te temi ʼaia, neʼe maʼu e te kolo ʼaia te moʼuga neʼe higoa ko Sione, kae neʼe liliu te higoa ʼaia ko te tahi higoa ʼo Selusalemi. ʼAki te temi, ko Tavite pea mo Iselaele neʼe nātou ʼolo ki Selusalemi ʼo nātou ʼave mo nātou te aleka ʼo te fuakava ʼa te ʼAtua ʼaē neʼe tuku ʼi te fale fehikitaki. ʼI te ʼu taʼu ki muʼa atu, neʼe palalau te ʼAtua ki tona polofeta ko Moisese ʼi te nunuʼa neʼe tuʼu ʼi te fuga Aleka taputapu. (Ekesote 25:​1, 21, 22; Levitike 16:2; 1 Fakamatala 15:​1-3) Neʼe fakatātā e te Aleka te ʼafio ʼa te ʼAtua ʼi Iselaele, he neʼe ko ia moʼoni te Hau ʼo te puleʼaga ʼaia. Koia, ʼi te ʼu ʼaluʼaga ʼaia e lua, neʼe feala pe ke ʼui neʼe pule ia Sehova ʼAtua ʼi te kolo ʼo Selusalemi.

6. Koteā te fakapapau ʼaē neʼe fai e Sehova ʼo ʼuhiga mo Tavite pea mo Selusalemi?

⁶ Neʼe fakapapau e Sehova kia Tavite, ʼe heʼegata anai te puleʼaga ʼo tona fale hau, ʼaē neʼe fakatātā e Sione peʼe ko Selusalemi. Ko tona faka ʼuhiga, ko he tahi ʼi te hōloga ʼo Tavite ʼe ina maʼu anai te tuʼulaga hau ʼo talu ai, ʼe ko te Fakanofo ʼa te ʼAtua​—te Mesia, peʼe ko Kilisito.a (Pesalemo 132:11-​14; Luka 1:​31-​33) ʼE toe fakahā e te Tohi-Tapu, ko ia ʼaē ka ina maʼu ʼo talu ai te tofiʼa ʼo “te ʼafioʼaga ʼo Sehova” ʼe ina puleʼi anai te ʼu puleʼaga fuli, kae mole gata pe anai ki Selusalemi.​—Pesalemo 2:​6-8; Taniela 7:​13, 14.

7. Neʼe faka mafola feafeaʼi e te Hau ko Tavite te tauhi maʼa?

⁷ Neʼe mole he fua ʼo te ʼu faiga ʼaē ke fakahifo te Hau ko Tavite, ia ia ʼaē neʼe fakanofo e te ʼAtua. Kae neʼe ina puleʼi te ʼu puleʼaga ʼaē neʼe fakafeagai kia ia, pea neʼe toe fakalahi ai te ʼu tuʼakoi ʼo te Kele ʼo te Fakapapau ʼaē neʼe kua hinoʼi e te ʼAtua. Neʼe fakaʼaogaʼi e Tavite te ʼaluʼaga ʼaia moʼo faka mafola te tauhi maʼa. Tahi ʼaē meʼa, ʼe lahi te ʼu pesalemo ʼa Tavite ʼe nātou fakavikivikiʼi ai ia Sehova, ko te Hau moʼoni ʼo Sione.​—2 Samuele 8:​1-​15; Pesalemo 9:​1, 11; 24:​1, 3, 7-​10; 65:​1, 2; 68:​1, 24, 29; 110:​1, 2; 122:​1-4.

8, 9. Neʼe mafola feafeaʼi te tauhi moʼoni ʼi Selusalemi ʼi te nofo Hau ʼa Salomone?

⁸ Lolotoga te nofo hau ʼa Salomone, te foha ʼo Tavite, neʼe toe mafola te tauhi kia Sehova. Neʼe fakalahi e Salomone ia Selusalemi ʼi te potu tokelau, ʼo kau kiai te moʼuga ʼo Molia (te koga meʼa ʼo te Dôme du Rocher ʼi te temi ʼaenī). ʼI te koga meʼa māʼoluga ʼaia, neʼe maʼu e Salomone te pilivilesio ʼaē ke ina laga te fale lotu fakatalakitupua moʼo fakavikiviki kia Sehova. Neʼe tuku te aleka ʼo te fuakava ʼi te Potu Taputapu ʼAupito ʼo te fale lotu.​—1 Hau 6:​1-​38.

⁹ Neʼe tokalelei te puleʼaga ʼo Iselaele ʼi tanatou lagolago ʼaki he loto katoa ki te tauhi ʼaē neʼe fai kia Sehova, ʼi Selusalemi. ʼE matalelei te fakamatala ʼa te Tohi-Tapu ia te ʼaluʼaga ʼaia, heʼe ina ʼui fēnei: “Neʼe kaugamālie ia Suta pea mo Iselaele, ohage tonatou kaugamālie ko te ʼu fisiʼi ʼone ʼo te matatai; neʼe nātou kakai, pea mo nātou ʼiʼinu pea mo nātou fakafiafia. . . . Pea neʼe tokalelei te ʼu fenua fuli pe [ʼaē neʼe maʼu e Salomone], ʼi ʼona tafaʼaki. Pea ko Suta mo Iselaele neʼe hoko atu pe tanā maʼuli fīmālie, ʼo tahi nofo pe ʼi tona lalo fuʼu vite pea mo tona lalo fuʼu fiku.”​—1 Hau 4:​20, 24, 25.

10, 11. ʼE fakamoʼoni feafeaʼi e te ʼu kumi ʼaē neʼe fai, ki te meʼa ʼaē ʼe ʼui e te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo Selusalemi ʼi te temi hau ʼo Salomone?

¹⁰ Ko te ʼu kumi faka akeolosia ʼaē neʼe fai ʼo ʼuhiga mo te kolo ʼaia, ʼe nātou fakamoʼoni ki te fakamatala ʼaia ʼo ʼuhiga mo te maʼuli lelei ʼa te hahaʼi lolotoga te temi hau ʼo Salomone. ʼI tona tohi The Archaeology of the Land of Israel, ʼe ʼui fēnei e te Polofesea ko Yohanan Aharoni: “Ko te ʼu koloā ʼaē neʼe foaki ki te hau mai te ʼu fenua kehekehe, pea mo te tuputupu ʼo te faifakatau . . . neʼe tupu ai he fetogi fakavilivili pea neʼe ʼiloga ʼi te ʼu faʼahi fuli ʼo te maʼuli ʼa te hahaʼi. . . . Ko te liliu ʼo tonatou maʼuli ʼo lelei . . . ʼe mole hā pe ʼi te ʼu koloā totogi kovi, kae ʼe hā tāfito ʼi te ʼu meʼa kehekehe ʼaē neʼe nātou faʼu ʼaki te kele. . . . Neʼe kua lelei ʼaupito ʼi te temi ʼaia te faʼahiga faʼu ʼo te ʼu ipu kele pea mo tonatou fakamoho.”

¹¹ ʼO toe feiā pe, neʼe tohi fēnei e Jerry M. Landay: “ ʼI te nofo hau ʼo Salomone, neʼe laka ki muʼa te faʼahiga maʼuli ʼo te kau Iselaelite ia taʼu e 30, ʼi te ʼu taʼu ia e 200 ki muʼa atu. ʼE tou maʼu te ʼu toega fale lalahi neʼe laga ʼi te temi ʼo Salomone pea mo te ʼu kolo lalahi neʼe ʼatakai e te ʼu kaupā mātolu, mo te ʼatu koga meʼa matalelei ʼaē neʼe nonofo ai te ʼu hahaʼi maʼu koloā ʼi te ʼu ʼapi matalelei, pea neʼe hā ai te kua haʼele ki muʼa ʼo te poto gāue ʼa te hahaʼi faʼu ipu maka pea mo tanatou faʼahiga fai te gāue ʼaia. ʼE tou toe maʼu ai foki mo te ʼu toega ʼo te ʼu meʼa neʼe faʼu ʼi te ʼu fale gāue, ohage la ko te ʼu meʼa neʼe totogi mai te tahi ʼu fenua mamaʼo, ʼo fakamoʼoni ai neʼe lahi te ʼu puleʼaga ʼaē neʼe faifakatau ʼi te malamanei.”​—The House of David.

Mai Te Tokalelei Ki Te Fakaʼauha

12, 13. He koʼe neʼe mole hoko atu te mafola ʼo te tauhi moʼoni ʼi Selusalemi?

¹² Neʼe talanoa ia Tavite ʼi tana faikole ki te tokalelei pea mo te koloaʼia ʼo Selusalemi, te kolo ʼaē neʼe tuʼu ai te sagatualio ʼa Sehova. Neʼe ina tohi fēnei: “Koutou kole ke tokalelei ia Selusalemi. Ko nātou ʼaē ʼe ʼoʼofa kia koe, Ê kolo, ʼe mole nātou tuʼania anai. Ke hoko atu te tokalelei ʼi tau kaupā, ke mole ʼi ai he tuʼania ʼi tou ʼu tule. ʼUhi ko toku ʼu tēhina pea mo toku ʼu kaumeʼa, ʼe ʼau fia palalau ʼi te temi ʼaenī: ‘Ke maʼu te tokalelei iō koe.’ ” (Pesalemo 122:​6-8) Logope la neʼe maʼu e Salomone te pilivilesio ʼaē ke ina laga te fale lotu matalelei ʼi te kolo ʼaia ʼaē neʼe tokalelei, kae ki muli age neʼe ʼohoana ia mo te ʼatu fafine pagani. ʼI tona temi matuʼa, neʼe nātou fakaneke ia ia ke ina faka mafola te tauhi ki te ʼu ʼatua loi ʼo te temi ʼaia. ʼAki te ʼapositasia ʼaia neʼe hoko ai te aga fakahehema ʼa te puleʼaga katoa, ʼo puli ai te tokalelei moʼoni.​—1 Hau 11:​1-8; 14:21-​24.

¹³ ʼI te kamata nofo hau ʼa Lopoame, te foha ʼo Salomone, neʼe agatuʼu te ʼu telepi e hogofulu pea neʼe nātou faʼu ai te puleʼaga ʼo te potu tokelau ʼo Iselaele. ʼUhi ko tanatou tauhi tamapua, neʼe tuku ai e te ʼAtua ke fakaʼauha nātou e te kau Asilia. (1 Hau 12:16-​30) Neʼe haga tuʼu aipe ʼi Selusalemi te puleʼaga ʼo te potu toga ʼo Suta, ʼaē ko ʼona telepi e lua. Kae ʼaki te temi, neʼe nātou toe līaki mo nātou te tauhi maʼa, pea neʼe tuku ai e te ʼAtua ke maumauʼi te kolo talagataʼa ʼaia e te kau Papiloni ʼi te taʼu 607 ʼi muʼa ʼo totatou temi. Lolotoga taʼu e 70, neʼe maʼuli mamahi te kau Sutea ʼaē neʼe maʼuli popūla ʼi Papiloni. Pea ʼi te loto manavaʼofa ʼo te ʼAtua, neʼe ina fakagafua ai leva ke nātou toe liliu ki Selusalemi pea ke nātou toe fakatuʼu ai te tauhi moʼoni.​—2 Fakamatala 36:15-​21.

14, 15. ʼI te hili ʼo tana ʼaunofo ʼi Papiloni, neʼe toe liliu feafeaʼi ia Selusalemi ʼo maʼuhiga, kae neʼe koteā te fetogi ʼaē neʼe hoko?

¹⁴ Hili kiai taʼu e 70 ʼo tana kua maumau, ʼe mahino ia neʼe kua vaoa te ʼu fale ʼaē neʼe maumauʼi. Neʼe maumauʼi mo te ʼu kaupā ʼo Selusalemi, pea neʼe ʼi ai mo te ʼu foʼi pu lalahi ʼi te ʼu faʼahi ʼaē neʼe tuʼu ʼāfea ai te ʼu matapā pea mo te ʼu pou lagolago. Kae neʼe lotomālohi te kau Sutea ʼaē neʼe nātou toe liliu kiai. Neʼe nātou laga te ʼaletale ʼi te faʼahi ʼaē neʼe tuʼu ai te fale lotu ʼāfea, pea nātou kamata momoli ai kia Sehova te ʼu sakilifisio ʼi te ʼaho fuli.

¹⁵ Neʼe ko he kamata lelei ʼaia, kae neʼe mole toe liliu te Selusalemi ʼaē neʼe toe laga ko te kolo tāfito ʼo he puleʼaga ʼe nofo hau ai he tahi ʼi te hōloga ʼo te Hau ko Tavite. Kailoa, kae neʼe puleʼi te kau Sutea e te kovana neʼe hinoʼi e te kau Papiloni, pea neʼe tonu ke nātou totogi te ʼu tukuhau ki tonatou ʼu pule Pelesia. (Nehemia 9:​34-​37) Logope la neʼe “molomoloki” ia Selusalemi, kae neʼe ko te kolo pe ʼaia e tahi ʼi te kele katoa, neʼe leleiʼia tāfito e Sehova ʼAtua. (Luka 21:24) Mai tona ʼaluʼaga ʼaē neʼe ko te potu tāfito ʼaia ʼaē neʼe fai ai te tauhi maʼa, koia neʼe toe fakatātā e te kolo ʼaia te pule faʼitaliha ʼa te ʼAtua ki te kele, ʼaē neʼe fakafofoga e he tahi ʼi te hōloga ʼo te Hau ko Tavite.

ʼE Fakafeagai Te ʼu Fenua Pagani Ki Te Kau Sutea

16. He koʼe neʼe tuku e te kau Sutea ʼaē neʼe toe liliu mai Papiloni tanatou toe laga ia Selusalemi?

¹⁶ Mole fualoa pea ko te kau Sutea ʼaē neʼe toe liliu mai tanatou ʼaunofo ki Selusalemi, neʼe nātou laga te ʼu tafitoʼaga ʼo te fale lotu foʼou. Kae ko te hahaʼi pagani ʼo te ʼu kolo tafaʼaki, neʼe nātou momoli te tohi ki te Hau Pelesia ko Artaxerxès, pea mo nātou fai ai te fasituʼu, ʼo nātou ʼui ʼe agatuʼu anai te kau Sutea. Pea neʼe tapuʼi e Artaxerxès te toe laga ʼo Selusalemi. Kanapaula neʼe koutou nonofo ʼi te kolo ʼaia, neʼe lagi koutou feʼekeʼaki anai pe koteā ʼaē ka hoko ki Selusalemi. Pea neʼe tuku e te kau Sutea tanatou laga ʼo te fale lotu kae nātou faiga tāfito ke nātou maʼu koloā.​—Esitalasi 4:​11-​24; Asea 1:​2-6.

17, 18. Ko ai ʼaē neʼe fakaʼaogaʼi e Sehova ke nā vakavakaʼi pe neʼe toe laga ia Selusalemi?

¹⁷ Hili kiai taʼu e 17 ʼi tanatou kua liliu mai, neʼe fekauʼi e te ʼAtua te ʼu polofeta ko Asea pea mo Sakalia ke nā fakatonutonuʼi te manatu ʼaia ʼa tana hahaʼi. ʼI tanatou fakahemala, neʼe toe kamata e te kau Sutea te laga ʼo te fale lotu. ʼI te temi ʼaia, neʼe ko Taliusi ʼaē neʼe hau ki Pelesia. Neʼe ina vakaʼi te fakatotonu ʼaē neʼe fai e te Hau ko Siliusi, ʼaē ke toe laga te fale lotu ʼo Selusalemi. Pea neʼe momoli ai e Taliusi te tohi ki te hahaʼi ʼo te ʼu tafaʼaki ʼa te kau Sutea, ʼo ina fakatokaga age kia nātou ke nātou ‘nofo mamaʼo mai Selusalemi’ pea ke nātou foaki he paʼaga ʼe nātou toʼo ʼi te ʼu tukuhau ʼo te hau, moʼo tokoni ki te fakaʼosi ʼo te laga ʼaia ʼo te fale lotu.​—Esitalasi 6:​1-​13.

¹⁸ Neʼe fakaʼosi e te kau Sutea te laga ʼo te fale lotu hili kiai tau e 22 ʼi tanatou toe liliu mai ki tonatou kolo. ʼE mahino papau ia neʼe tonu ke fai he fakafiafia lahi ʼo ʼuhiga mo te faʼahi ʼaia. Kae neʼe kei lahi te ʼu maumau ʼo Selusalemi pea mo tona ʼu kaupā. Neʼe hoki toe laga lelei te kolo “ ʼi te temi ʼo Nehemia te kovana pea mo Esitalasi te pelepitelo, te tagata hiki tohi.” (Nehemia 12:26, 27) Pea ʼi te fakaʼosi ʼo te nima sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe ʼosi katoa ai te toe laga ʼo Selusalemi, ʼo liliu ko he kolo lahi ʼo te temi muʼa.

Te Haʼu ʼa Te Mesia!

19. Neʼe fakahā feafeaʼi e te Mesia te ʼuhiga makehe ʼo Selusalemi?

¹⁹ Hili kiai ni ʼu sēkulō, neʼe hoko te meʼa maʼuhiga ʼaupito, ko te tupu ʼa Sesu Kilisito. Neʼe ʼui fēnei e te ʼaselo ʼa Sehova ʼAtua ki te taupoʼou, ʼaē ko te faʼe ʼa Sesu: “ ʼE foaki anai e Sehova ʼAtua kia te ia te hekaʼaga faka hau ʼo Tavite tana tāmai, . . . pea ko tona puleʼaga, ʼe mole ʼi ai anai hona gataʼaga.” (Luka 1:​32, 33) Hili kiai ni ʼu taʼu, pea fai e Sesu tana Akonaki ʼiloa ʼi te Moʼuga. ʼI tana akonaki ʼaia, neʼe ina fakaloto mālohiʼi pea mo foaki he ʼu tokoni ʼo ʼuhiga mo te ʼu puani kehekehe. Ohage la, neʼe ina uga te hahaʼi ʼaē neʼe fakalogo ki tana akonaki, ke nātou fakahoko tanatou ʼu fakapapau ki te ʼAtua, kae ke nātou tokakaga ke ʼaua naʼa nātou hoko fai he ʼu fakapapau. Neʼe ʼui fēnei e Sesu: “Neʼe koutou toe fagono foki neʼe ʼui fēnei kia nātou ʼaē ʼo te ʼu temi ʼāfea: ‘ ʼAua naʼa ke fai he fuakava pea mole ke fakahoko, kaʼe tonu ke ke fakahoko tau ʼu fakapapau kia Sehova.’ Kaʼe ʼau tala atu ʼau kia koutou: ʼAua naʼa koutou fuakava, peʼe ʼaki te lagi, heʼe ko te ʼafioʼaga ia ʼo te ʼAtua; peʼe ʼaki te kele, heʼe ko te tuʼuʼaga ia ʼo ʼona vaʼe; peʼe ʼaki ia Selusalemi, heʼe ko te kolo ʼo te Tuʼi lahi.” (Mateo 5:​33-​35) Koutou fakatokagaʼi neʼe fakamoʼoni ia Sesu ki te tuʼulaga makehe ʼo Selusalemi, ʼaē neʼe ina maʼu lolotoga ni ʼu sēkulō. ʼE moʼoni, neʼe ko “te kolo ʼo te Tuʼi lahi,” ia Sehova ʼAtua.

20, 21. Koteā te fetogi lahi ʼaē neʼe hoko ʼi te aga ʼa te tokolahi ʼa te hahaʼi ʼi Selusalemi?

²⁰ ʼI te kua vave ʼosi ʼo tona maʼuli ʼi te kele, neʼe haʼu totonu ia Sesu ki te hahaʼi ʼo Selusalemi ʼi tona ʼuhiga Hau fakanofo. ʼI te temi fakafiafia ʼaia, neʼe kalagaʼi fēnei e te tokolahi: “ ʼE manuʼia ia ia ʼaē ʼe haʼele mai ʼi te huafa ʼo Sehova! ʼE manuʼia te puleʼaga ʼaē ʼe haʼu, ʼo tatatou tāmai ko Tavite!”​—Maleko 11:​1-​10; Soane 12:12-​15.

²¹ Kae mole katoa kiai te vāhaʼa, pea fakafeagai te hahaʼi kia Sesu, ʼi te fakaneke ʼo nātou e te kau takitaki lotu ʼo Selusalemi. Neʼe tala e Sesu ko te kolo ʼo Selusalemi pea mo te puleʼaga katoa ʼe mole toe puipui anai e te ʼAtua. (Mateo 21:23, 33-​45; 22:​1-7) Koia neʼe ʼui ai e Sesu: “Selusalemi, Selusalemi, te kolo ʼaē ʼe ina matehi te kau polofeta pea mo ina taumakaʼi ia nātou ʼaē ʼe fekauʼi kia te ia,​—kua tuʼa fia taku fia tānaki tau ʼu fānau ohage ko he matuʼa moa ʼe ina tānaki tona ʼu ʼuhi ʼi tona lalo kapakau! Kae neʼe mole koutou loto kiai. Koʼeni ko tokotou ʼapi kua līaki atu kia koutou.” (Mateo 23:​37, 38) ʼI te Pāsikate ʼo te taʼu 33 ʼo totatou temi, neʼe matehi ia Sesu e tona ʼu fili ʼi tuʼa ʼo Selusalemi kae neʼe mole ina fai he meʼa ʼe kovi. Kae neʼe fakatuʼuake e Sehova tana Fakanofo pea mo ina faka kolōlia ia ia ʼaki te maʼuli fakalaumālie pea mo tuputupua ʼi Sione ʼaē ʼi selo, pea ko te faʼahi ʼaia ʼe feala ke ʼi ai hona ʼu fua lelei kia tatou fuli.​—Gāue 2:​32-​36.

22. ʼI te ʼosi mate ʼa Sesu, neʼe koteā te faka ʼuhiga ʼo te ʼu lea faka polofeta ʼaē neʼe fai ʼo ʼuhiga mo Selusalemi?

²² Talu mai te temi ʼaia, kua tou mahino ai ʼe lahi te ʼu lea faka polofeta ʼaē mole heʼeki hoko ʼo ʼuhiga mo Sione peʼe ko Selusalemi, neʼe faka ʼuhiga ki he ʼu fakatuʼutuʼu ʼi selo peʼe ki te kau tisipulo fakanofo ʼa Sesu. (Pesalemo 2:​6-8; 110:​1-4; Isaia 2:​2-4; 65:17, 18; Sakalia 12:3; 14:12, 16, 17) ʼI te ʼosi mate ʼa Sesu, ʼe lahi te ʼu vaega ʼo ʼuhiga mo “Selusalemi” peʼe ko “Sione” ʼe ʼi ai tonatou faka ʼuhiga fakatātā kae ʼe mole faka ʼuhiga ki te kolo moʼoni peʼe ki te koga meʼa ʼaē neʼe tuʼu ai. (Kalate 4:​26; Hepeleo 12:22; 1 Petelo 2:6; Fakahā 3:​12; 14:1; 21:​2, 10) ʼI te taʼu 70 ʼo totatou temi, neʼe fakamoʼoni lelei ai ko Selusalemi neʼe mole kei faka ʼuhiga ko “te kolo ʼo te Tuʼi lahi,” he neʼe maumauʼi e te ʼu kautau Loma, ohage ko tona fakakikite e Taniela pea mo Sesu Kilisito. (Taniela 9:​26; Luka 19:41-​44) Ko te ʼu tagata faitohi ʼo te Tohi-Tapu pea mo Sesu, neʼe mole nātou fakakikite ʼe toe maʼu anai e Selusalemi te ʼofa ʼa Sehova ʼAtua ʼaē neʼe ina maʼu ʼi te temi muʼa.​—Kalate 4:​25; Hepeleo 13:14.

Neʼe Ko Te Fakamelomelo ʼo He Tokalelei Heʼegata

23. He koʼe ʼe tonu ke tou ʼiloʼi te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi Selusalemi?

²³ ʼI tatatou ʼosi vakavakaʼi te hisitolia ʼo Selusalemi ʼo te temi muʼa, kua tou mahino fuli ai ʼe ʼi ai te pikipikiga ʼo te kolo pea mo te faka ʼuhiga ʼo tona higoa​—“Te Maʼu [peʼe ko te Tafitoʼaga] ʼo te Tokalelei ʼi hona ʼu ʼaluʼaga e Lua”​—ʼaē neʼe hoko lolotoga te nofo Hau ʼa Salomone, ʼi te tokalelei. Kae neʼe ko he fakamelomelo ʼaia ʼo te tokalelei ʼaē ka ʼamanaki maʼu e te hahaʼi ʼaē ʼe ʼoʼofa ki te ʼAtua, ia nātou ʼaē ka maʼuʼuli anai ʼi te kele ʼaē ka liliu ko he palatiso.​—Luka 23:43.

24. Koteā ʼaē ʼe feala ke tou ako ʼaki te ʼu agaaga ʼo te temi hau ʼa Salomone?

²⁴ ʼE fakahā e te pesalemo 72 te ʼu ʼaluʼaga ʼaē neʼe maʼu lolotoga te nofo Hau ʼo Salomone. Kae ko te hiva matalelei ʼaia ʼe ina fakakikite te ʼu tapuakina ʼaē ka maʼu ʼi te malamanei ʼi te pule ʼo te Mesia, ia Sesu Kilisito. ʼO ʼuhiga mo ia, neʼe hiva fēnei te tagata fai pesalemo: “ ʼI tona ʼu ʼaho ʼe tupu ai anai te agatonu, pea ʼe mahu anai te tokalelei ʼo aʼu ki te puli ʼo te māhina. . . . Heʼe ina hāofaki anai te masiva ʼaē ʼe pāui ke tokoni age ki ai, ʼo toe feiā mo ia ʼaē ʼe lotomamahi pea mo ia ʼaē ʼe mole he tahi ʼe tokoni age ki ai. ʼE fakaʼofaʼofa anai kia ia ʼaē ʼe veliveli pea mo ia ʼaē ʼe masiva, pea ʼe ina hāofaki anai te ʼu nefesi ʼo te kau masiva. Mai te taʼomia pea mo te agamālohi ʼe ina totogi anai tonatou ʼu nefesi, pea ko tonatou toto ʼe maʼuhiga anai ki ʼona mata. Pea ʼe mahu anai te ʼu pulapula ʼi te kele; ʼe lahi maumau anai ʼi te tumutumu ʼo te ʼu moʼuga.”​—Pesalemo 72:​7, 8, 12-​14, 16.

25. He koʼe ʼe tonu ke tou ako te tahi ʼu meʼa ʼo ʼuhiga mo Selusalemi?

²⁵ ʼE foaki e te ʼu palalau ʼaia he fakaloto fīmālie pea mo he ʼamanaki kia nātou ʼaē ʼe ʼoʼofa ki te ʼAtua ʼi Selusalemi pea mo te ʼu potu fuli pe ʼo te kele! ʼE feala ke koutou kau ia nātou ʼaē ka nātou maʼu anai te tokalelei ʼi te kele katoa ʼaē ka takitaki e te Puleʼaga Faka Mesianike ʼa te ʼAtua. Ko te ʼiloʼi ʼo te hisitolia ʼo Selusalemi ʼo te temi muʼa, ʼe tokoni mai kia tatou ke tou mahino ki te fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua ʼo ʼuhiga mo te malamanei. ʼE talanoa tāfito anai te ʼu alatike ʼaē ka hoa mai, ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko hili kiai taʼu e fitugofulu pea mo valugofulu ʼo te toe liliu mai ʼa te kau Sutea mai tanatou ʼaunofo ʼi Papiloni. Ko te faʼahi ʼaia ʼe ina foaki he fakaloto fīmālie kia nātou fuli ʼaē ʼe nātou loto ke leleiʼia tanatou tauhi e Sehova ʼAtua, te Tuʼi Lahi.

[Nota ʼi te lalo pasina]

ʼE Kei Koutou Manatuʼi Koa?

◻ Neʼe liliu feafeaʼi ia Selusalemi ko te potu ʼaē neʼe tuʼu ai “te ʼafioʼaga ʼo Sehova”?

◻ Koteā te gāue maʼuhiga ʼaē neʼe fai e Salomone moʼo fakahaʼele ki muʼa te tauhi moʼoni?

◻ ʼE tou ʼiloʼi feafeaʼi ʼe mole kei faka ʼuhiga ia Selusalemi ko te potu tāfito ʼaē ʼe fai ai te tauhi kia Sehova?

◻ He koʼe ʼe tou fia ʼiloʼi te tahi ʼu meʼa ʼo ʼuhiga mo Selusalemi?

[Paki ʼo te pasina 10]

Ko te Kolo ʼo Tavite neʼe tuʼu ʼi te moʼuga ʼi te potu toga, kae neʼe fakalahi e Salomone te kolo ʼaia ki te potu tokelau pea mo laga te fale lotu

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Haʼuʼaga ʼo te paki pasina 8]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.