Neʼe Ko Ai Koa Te Kau Makape?
KI TE tokolahi, ʼe maʼuhiga te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te temi ʼaē neʼe maʼuʼuli ai te kau Makape, he neʼe hoko te ʼu meʼa ʼaia ʼi te ʼosi tohi katoa ʼo te ʼu Tohi Faka Hepeleo pea ʼi muʼa ʼo te haʼu ʼa Sesu Kilisito ki te kele. Ohage la, ka tō he vakalele ʼo paʼulu, ʼe lahi te ʼu meʼa ʼaē ʼe feala ke tou ʼiloʼi ʼo ʼuhiga mo te faʼahi ʼaia, mokā tou vakaʼi te kiʼi meʼa sivi ʼa te vakalele, pea ʼe toe feiā aipe mo te temi ʼaē neʼe maʼuʼuli ai te kau Makape, heʼe lahi te ʼu meʼa ʼaē ʼe feala ke tou ʼiloʼi ai ʼo ʼuhiga mo te ʼu fetogi ʼaē neʼe hoko ki te puleʼaga Sutea.
Neʼe ko ai koa te kau Makape? Koteā tonatou maʼuhiga ki te Lotu Faka Sutea ʼi muʼa ʼo te haʼu ʼa te Mesia ʼaē neʼe fakapapauʼi mai?—Taniela 9:25, 26.
Te Mafola ʼo Te Pule Faka Keleka
Neʼe ʼohofiʼi e Alexandre le Grand te ʼu telituale mai Heleni ʼo aʼu ki Initia (ʼi te taʼu 336 ʼi muʼa ʼo totatou temi ʼo aʼu ki te taʼu 323 ʼi muʼa ʼo totatou temi). ʼI te lahi ʼo tona puleʼaga, neʼe tupu ʼaki ai te mafola ʼo te Héllenisme—te lea pea mo te ʼu agaʼi fenua ʼo Keleka. Ko te ʼu ofisie pea mo te kau solia ʼo Alexandre neʼe nātou ʼohoana mo te ʼu fafine ʼo te ʼu fenua ʼaia, ʼo fefioʼaki ai te ʼu agaʼi fenua Keleka pea mo te ʼu agaʼi fenua ʼo te hahaʼi ʼaia. ʼI te ʼosi mate ʼa Alexandre, neʼe vaevae tona puleʼaga ʼo foaki ki tana ʼu senelale. ʼI te kamata ʼo te lua sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, ko Antiochus 3 mai te hōloga ʼa te kau Séleucides ʼi Silia, neʼe ina faʼao ia Iselaele mai te pule ʼa te kau Ptolémées ʼo Esipito. Neʼe malave feafeaʼi te pule ʼa te kau Keleka ki te hahaʼi Sutea ʼo Iselaele?
ʼE tohi fēnei e te tagata fai hisitolia: “Mai tona ʼuhiga ʼaē neʼe mole feala ke fakamamaʼo te hahaʼi Sutea ʼi te hahaʼi Keleka, pea tahi ʼaē neʼe mole kei nātou fakatahi mo te hahaʼi Sutea ʼo te tahi ʼu fenua, koia neʼe mole nātou lava tekeʼi te ʼu agaʼi fenua pea mo te faʼahiga maʼuli ʼa te kau Keleka. . . . Neʼe hage ʼi te temi ʼaia, mo kanapaula neʼe tou maʼuʼuli ai, neʼe maʼua ke tou tali te agaʼi fenua ʼa te kau Keleka!” Neʼe toʼo e te kau Sutea he ʼu higoa faka Keleka. Tokolahi ia nātou neʼe nātou faʼifaʼitakiʼi tanatou faʼahiga aga pea mo tanatou faʼahiga teu. Neʼe kamata kau ai te hahaʼi Sutea ki te faʼahiga maʼuli ʼa te kau Keleka.
Te ʼu Aga Kākā ʼa Te Kau Pelepitelo
Ko te kau Sutea ʼaē neʼe malave tāfito ki ai te ʼu agaʼi fenua faka Keleka, ʼe ko te kau pelepitelo. Ki te tokolahi ʼo nātou, kapau neʼe nātou tali te ʼu agaʼi fenua ʼaia, pea ʼe feala anai ʼaki te temi ke fetogi te Lotu Faka Sutea. Ia nātou ʼaia neʼe kau ai te Sutea ko Iasono (ʼaē neʼe higoa ko Sosue ʼi te faka Hepeleo), te tēhina ʼo te pelepitelo lahi ko Oniasi 3. ʼI te lolotoga nofo ʼa Oniasi ʼi Atiokia, neʼe fai e Iasono he meʼa ʼofa ki te kau pule Keleka. Koteā tona tupuʼaga? Neʼe ina fia fakaneke nātou ke nātou fakanofo ia ia ke pelepitelo lahi moʼo fetogi ia Oniasi. Neʼe tali atu aipe te meʼa ʼofa ʼaia e te pule Keleka Séleucide ko Antiochus Epiphane (neʼe pule ʼi te taʼu 175 ʼi muʼa ʼo totatou temi ʼo aʼu ki te taʼu 164 ʼi muʼa ʼo totatou temi). Neʼe mole heʼeki hoko he felogoi feiā ʼa te kau pule Keleka pea mo te kau pelepitelo lahi Sutea, kae neʼe ʼaoga kia Antiochus he falā moʼo faka paʼaga tana ʼu tau. Neʼe toe fiafia foki ʼi tana fakatahi mo he tagata takitaki Sutea neʼe tokoni ki te faka mafola ʼo te ʼu agaʼi fenua faka Keleka. ʼI te kole ʼa Iasono, neʼe fakaliliu e Antiochus ia Selusalemi ko te kolo Keleka (ko he polis). Pea neʼe laga leva e Iasono he fale faigaoʼi maʼa te kau tūpulaga Sutea pea mo ʼihi kau pelepitelo.
Kae ko te aga fakakākā ʼaia, neʼe tupu ʼaki ai te tahi ʼu aga fakakākā. Hili kiai taʼu e tolu, ko Menelaus ʼaē neʼe mole kau ki te hōloga faka pelepitelo, neʼe ina fai te tahi meʼa ʼofa neʼe lahi age, pea neʼe hola ia Iasono. Moʼo totogi ia Antiochus, neʼe toʼo e Menelaus te paʼaga lahi ʼi te ʼu koloā ʼo te fale lotu. ʼI te palalau fakafeagai ʼa Oniasi 3 ki te faʼahi ʼaia (he neʼe ʼaunofo ʼi Atiokia), neʼe fakatuʼutuʼu e Menelaus ke matehi ia ia.
ʼI te lau ʼa te hahaʼi kua mate ia Antiochus, neʼe toe liliu ia Iasono ki Selusalemi ʼaki tana toko afe tagata moʼo faʼao te tuʼulaga pelepitelo lahi ʼa Menelaus. Kae neʼe mole heʼeki mate ia Antiochus. ʼI tana logo ki te meʼa ʼaē neʼe fai e Iasono, pea mo te ʼu maveuveu ʼaē neʼe hoko ʼi te lotolotoiga ʼo te kau Sutea ʼuhi ko tanatou fakafeagai ki te mafola ʼo te ʼu agaʼi fenua ʼa te kau Keleka, neʼe lagavaka ai ia Antiochus.
ʼE Fefeka Te Pule ʼa Antiochus
ʼI tana tohi The Maccabees, ʼe tohi fēnei e Moshe Pearlman: “Logope la ʼe mole tohi fakalelei ʼi te ʼu fakamatala ʼaē ʼe tou maʼu, kae ʼe hā mai neʼe mahino kia Antiochus, neʼe faihala ʼi tana faka fealagia ki te kau Sutea ke nātou ʼāteaina ʼi te faʼahi faka lotu. Kia ia, ko te agatuʼu ʼaē neʼe hoko ʼi Selusalemi neʼe mole tupu ʼuhi pe ko ʼihi akonaki faka lotu, kae neʼe hoko koteʼuhi neʼe lagolago te hahaʼi Sutea ki te faʼahiga maʼuli ʼa te kau Esipito, pea ko te ʼu ʼaluʼaga faka politike ʼaia ʼaē neʼe tupu ʼaki ai te ʼu tuʼutāmaki koteʼuhi ko te hahaʼi Sutea, ʼo mole hage ko te tahi ʼu hahaʼi ʼo te puleʼaga ʼo Antiochus, neʼe nātou ʼāteaina ʼi te faʼahi faka lotu. . . . Koia neʼe ina fakatotonu ai leva, ke fakagata te ʼaluʼaga ʼaia.”
Ko te tagata fai politike pea mo sivi Tohi-Tapu ko Abba Eban, ʼe ina fakamatala fakanounou fēnei te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ki muli age: “Fokifā pe, ʼi te taʼu 168 pea mo te taʼu 167 [ʼi muʼa ʼo totatou temi], neʼe matematehi te kau Sutea, pea neʼe kaihaʼa te ʼu koloā ʼo te fale lotu, pea neʼe tapuʼi te Lotu Faka Sutea. Neʼe fakatūʼa ki te mate ia nātou ʼaē neʼe nātou fai te silikosisio, ʼo feiā mo nātou ʼaē neʼe nātou fai te Sapato. Ko te meʼa fakalialia tāfito neʼe hoko ʼi te māhina ʼo Tesepeli 167, ʼi te temi ʼaē neʼe fakatotonu ai e Antiochus ke fakatuʼu he ʼaletale maʼa Zeus ʼi te Fale Lotu, pea neʼe fakamaʼua ki te kau Sutea ke nātou sakilifisioʼi he ʼu puaka ki te ʼAtua ʼa te kau Keleka—kae neʼe ko he manu ʼe heʼemaʼa ʼi te lao faka Sutea.” Lolotoga te temi ʼaia, ko Menelaus pea mo ʼihi pelepitelo ʼaē neʼe nātou tali te ʼu agaʼi fenua ʼa te kau Keleka, neʼe hoko atu tanatou tauhi faka pelepitelo ʼi te fale lotu ʼaē neʼe kua ʼulihi.
Logope la neʼe tokolahi te kau Sutea neʼe nātou tali te ʼu agaʼi fenua ʼa te kau Keleka, kae ko te kūtuga foʼou ʼaē neʼe higoa ko te kau Hassidim—te hahaʼi ʼaē ʼe aga faka lotu—neʼe nātou fakaloto mālohiʼi te hahaʼi ke nātou mulimuli pe ki te Lao Faka Moisese. ʼI te kua fehiʼa ʼa te hahaʼi ki te kau pelepitelo ʼaē neʼe mulimuli ki te kau Keleka, neʼe tuputupu ai te hahaʼi ʼaē neʼe nātou lagolago ki te kau Hassidim. Neʼe kamata ai te temi ʼaē neʼe lahi ai te kau maletile Sutea ʼi te fenua, he neʼe fakakinauʼi nātou ke nātou mulimuli ki te ʼu agaʼi fenua pea mo te ʼu sakilifisio faka pagani naʼa matematehi nātou. ʼI te tohi ʼa te kau Makape ʼaē ʼe mole kau ʼi te Tohi-Tapu, ʼe maʼu ai te ʼu fakamatala ʼo ʼuhiga mo te ʼu tagata, mo te ʼu fafine, pea mo te kau tamaliki ʼaē neʼe nātou tali ke matehi nātou, he neʼe mole nātou fia tauhi fakatahi mo te kau pagani.
ʼE Tau Mālohi Te Kau Makape
ʼI te agamālohi ʼa Antiochus, neʼe tupu ai te tau ʼa te tokolahi ʼo te kau Sutea moʼo taupau tonatou lotu. ʼI Modiʼin, ʼi te potu tokelau-hihifo ʼo Selusalemi ʼaē ʼe tuʼu ōvi ki te kolo foʼou ʼo Lod, neʼe pāuiʼi te pelepitelo neʼe higoa ko Mattathias ke haʼu ki te lotomalie ʼo te kolo. Mai tona ʼuhiga ʼaē neʼe fakaʼapaʼapaʼi ia Mattathias e te hahaʼi, koia neʼe faiga ai te tagata fakafofoga ʼo te hau ke kau ia Mattathias ki te sakilifisio faka pagani—ke feala ai hana hāofaki tona maʼuli pea mo tuku he faʼifaʼitaki ki te hahaʼi. ʼI te fakafisi ʼa Mattathias ki te faʼahi ʼaia, neʼe haʼu te tahi tagata Sutea moʼo fakahoko te sakilifisio ʼaia. Neʼe ʼita kovi ai ia Mattathias, pea neʼe ina toʼo te mahafu ʼo matehi te tagata ʼaia. Neʼe mole gaūgaūe pe la te kau solia Keleka, he neʼe nātou punamaʼuli ʼaupito ki te agamālohi ʼo te tagata matuʼa ʼaia. ʼI he ʼu kiʼi sekonita pe, pea toe matehi e Mattathias mo te tagata ofisie Keleka. Ko te ʼu foha e toko nima ʼa Mattathias pea mo te hahaʼi ʼo te kolo, neʼe nātou mālohi age ʼi te kau solia Keleka ʼaē neʼe mole feala ke nātou puipui ia nātou totonu.
Neʼe kalaga fēnei ia Mattathias: ‘Ke mulimuli kia te ʼau ia nātou fuli ʼaē ʼe tauhi fakamalotoloto ki te Lao.’ Moʼo hāofaki ʼo nātou mai te lagavaka ʼa te kau Keleka, neʼe hola mo tona ʼu foha ki he potu moʼugaʼia. ʼI te mafola ʼo te ʼu fakamatala ʼo ʼuhiga mo te ʼu meʼa ʼaē neʼe nātou fai, neʼe kau ai kia nātou te hahaʼi Sutea (ʼo kau ai mo te kau Hassidim).
Neʼe hinoʼi e Mattathias tona foha ko Suta ke ina takitaki tana ʼu tau. Lagi ʼuhi ko tana poto ʼi te tau, neʼe fakahigoa ia Suta ko Makape, ko tona faka ʼuhiga ko te “hāmale.” Ko Mattathias pea mo tona ʼu foha neʼe fakahigoa nātou ko te kau Asmonéens, ko he higoa ʼe haʼu mai te kolo ko Heshmon peʼe mai hanatou kui neʼe higoa feiā. (Sosue 15:27) Kae mai tona ʼuhiga ʼaē neʼe maʼuhiga tāfito ia Suta Makape lolotoga tanatou agatuʼu, neʼe fakahigoa ai te famili katoa ko te kau Makape.
ʼE Nātou Toe Maʼu Te Fale Lotu
Lolotoga te ʼuluaki taʼu ʼo te agatuʼu, neʼe lava fakatuʼutuʼu e Mattathias pea mo tana ʼu foha he foʼi solia. Ko te meʼa ʼaē neʼe tau hoko, neʼe ʼohofiʼi e te ʼu kautau Keleka ia te hahaʼi tau Hassidim ʼi te lolotoga ʼo te Sapato. Tatau aipe pe neʼe feala ke nātou tauʼi nātou, kae neʼe mole nātou fia maumauʼi te lao ʼo te Sapato. ʼO tupu ai te matematehi ʼa te tokolahi ʼi te ʼu ʼaho ʼaia. Ko Mattathias—ʼaē neʼe lau ko te tagata takitaki lotu—neʼe ina fakatuʼutuʼu he lao neʼe fakagafua ai ki te kau Sutea ke nātou tau ʼi te ʼaho ʼo te Sapato. Ko te lao ʼaia, neʼe mole gata ʼaki pe tana faka fealagia ʼaē ke toe lahi age te agatuʼu, kae neʼe toe liliu foki ko he takuʼaki ki te kau takitaki lotu Sutea ke nātou fetogi te Lao Faka Sutea ke mulimuli ki he ʼu ʼaluʼaga foʼou. ʼE fakamoʼoni te Talmud ki te manatu ʼaia ʼi tana ʼui fēnei ki muli age: “Koutou tuku ke nātou maumauʼi te Sapato pe e tahi, pea ʼe nātou tāpuhā anai he tuʼuga Sapato.”—Yoma 85b.
ʼI te ʼosi mate ʼo tana tāmai ʼaē kua matuʼa, neʼe liliu ia Suta Makape ko te tagata takitaki ʼo te agatuʼu. ʼI tana mahino ʼaē ʼe mole feala anai ke mālo ʼi tona ʼu fili mokā ina tauʼi fakahagatonu ia nātou, neʼe ina fakaʼaogaʼi ai te ʼu puleʼaki tau foʼou, ohage ko te meʼa ʼaē ʼe fai e te kau fai fakapō ia ʼaho nei. Neʼe ina fakalotoʼi te kautau ʼa Antiochus ke nātou ʼolo ki he ʼu koga meʼa neʼe mole feala ai ke nātou fakaʼaogaʼi tanatou ʼu puleʼaki tau māhani. ʼI te ʼu tau kehekehe ʼaē neʼe hoko, neʼe mālo ia Suta ʼi he ʼu kautau neʼe kaugamālie ʼaupito age ʼi tana foʼi solia.
ʼUhi ko te ʼu maveuveu ʼaē neʼe hoko ʼi te lotolotoiga ʼo te puleʼaga ʼa te kau Séleucides pea mo te tuputupu ʼo te puleʼaga Loma, neʼe mole tokagaʼi ai e te kau takitaki Keleka te ʼu fakatuʼutuʼu ʼaē neʼe tonu ke fai moʼo fakafeagai ki te kau Sutea. Ko te faʼahi ʼaia neʼe ina faka fealagia ai kia Suta ke fakaōvi ʼo aʼu ki te ʼu matapā ʼo Selusalemi. ʼI te māhina ʼo Tesepeli ʼo te taʼu 165 (peʼe lagi 164) ʼi muʼa ʼo totatou temi, ko ia pea mo tana foʼi solia neʼe nātou ʼohofiʼi te fale lotu, mo nātou fakamaʼa tana ʼu meʼa taputapu, pea neʼe nātou toe fakatapuʼi te fale lotu—hili kiai taʼu e tolu ʼi tona ʼosi faʼao mai te kau Sutea. ʼE fakamanatu e te kau Sutea te meʼa ʼaia ʼi te taʼu fuli ʼi te lolotoga ʼo te Hanukkâh, ko te lafeti ʼo te fakatapuʼi.
ʼE Maʼuhiga Age Te Politike ʼi Te Lotu
Neʼe kua fakahoko te ʼu fakatuʼutuʼu ʼo te agatuʼu. Neʼe kua molehi te ʼu lao ʼaē neʼe nātou tapuʼi te tauhi faka Sutea. Neʼe toe fakatuʼutuʼu te tauhi pea mo te ʼu sakilifisio ʼaē neʼe fai ʼi te fale lotu. Neʼe kua fīmālie te kau Hassidim, ʼo nātou mavae ʼi te foʼi solia ʼa Suta Makape pea mo toe liliu ki tonatou ʼu ʼapi. Kae neʼe ʼi ai te tahi ʼu fakatuʼutuʼu ʼa Suta. Neʼe ʼi ai tana foʼi solia kua poto ʼi te tau, koia ʼe mole lelei koa la hana fakaʼaogaʼi te foʼi solia ʼaia moʼo fakatuʼu he puleʼaga faʼitaliha ʼa te kau Sutea? Ko te ʼu tupuʼaga faka lotu ʼo tanatou agatuʼu, neʼe kua fetogi ʼaki te ʼu fakatuʼutuʼu faka politike. Koia neʼe toe hoko atu ai te agatuʼu.
ʼI tana kumi tokoni moʼo tauʼi te pule ʼa te kau Séleucides, neʼe felogoi ia Suta Makape pea mo te kau Loma. Logope la neʼe matehi ʼi te taʼu 160 ʼi muʼa ʼo totatou temi, kae neʼe hoko atu aipe e tona ʼu tēhina te tau. Ko te tēhina ʼo Suta ko Sonatane, neʼe ina faigaʼi ke hinoʼi ia ia e te kau takitaki Séleucides ke pelepitelo lahi pea mo pule ki Sutea, logope la neʼe kei fakalogo kia nātou. ʼI te temi ʼaē neʼe kākāʼi ai ia Sonatane, mo puke, pea mo matehi ʼuhi ko te fonofono ʼa te kau Silia, neʼe hoko atu pe te tau e tona tēhina ko Simeone—te foha fakamuli ʼaia ʼa te kau Makape. ʼI te pule ʼa Simeone, neʼe puli katoa te pule ʼa te kau Séleucides kia nātou (ʼi te taʼu 141 ʼi muʼa ʼo totatou temi). Neʼe toe fai e Simeone te fuakava mo te kau Loma, pea neʼe tali e te kau takitaki Sutea ke pule pea mo pelepitelo lahi. Koia neʼe tupu ai te hōloga ʼo te puleʼaga faʼitaliha ʼa te kau Asmonéens ʼaki te famili ʼa te kau Makape.
Neʼe toe fakatuʼu e te kau Makape te tauhi ʼi te fale lotu ʼi muʼa ʼo te haʼu ʼa te Mesia. (Vakaʼi ia Soane 1:41, 42; 2:13-17.) Kae ohage pe ko te mole kei falala ʼa te hahaʼi ki te kau pelepitelo ʼuhi ko tanatou tali ia te ʼu agaʼi fenua ʼa te kau Keleka, ʼo toe feiā aipe neʼe mole kei nātou falala ki te kau pelepitelo ʼuhi ko te aga ʼa te kau Asmonéens. Ei, neʼe mole maʼu he ʼu tapuakina moʼoni e te hahaʼi Sutea, ʼi tonatou takitaki e he kau pelepitelo neʼe kau ki te politike, ka mole ko he hau neʼe kau ki te hōloga ʼo Tavite.—2 Samuele 7:16; Pesalemo 89:3, 4, 35, 36.
[Paki ʼo te pasina 21]
Ko Mattathias, te tāmai ʼo Suta Makape, neʼe kalaga fēnei: ‘Ke mulimuli kia te ʼau ia nātou fuli ʼaē ʼe tauhi fakamalotoloto ki te Lao’
[Haʼuʼaga ʼo te paki]
Mattathias appealing to the Jewish refugees/The Doré Bible Illustrations/Dover Publications