Ko Te Tupuʼaga ʼe Feala Hana Tokoni Atu Ke ʼi Ai He ʼUhiga ʼo Tokotou Maʼuli

“Ke nātou fakavikiviki ki te huafa ʼo Sehova; he neʼe ina fakatotonu, pea neʼe fakatupu nātou.”​—Pesalemo 148:5.

1, 2. (a) Koteā te fehuʼi ʼaē ʼe tonu ke tou vakaʼi? (b) He koʼe ko te fehuʼi ʼaē neʼe fai e Isaia ʼe faka ʼuhiga ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe fakatupu e Sehova?

“NEʼE mole ke ʼiloʼi koa la koe?” Ko te fehuʼi ʼaia ʼe hage ko he meʼa noa pe, pea ʼe kita tali fēnei anai kiai, ‘Ke ʼau ʼiloʼi teā?’ Kae ʼe maʼuhiga te fehuʼi ʼaia. Pea ʼe tou mahino katoa anai ki tona tali mo kapau ʼe tou vakaʼi te koga Tohi-Tapu ʼaē ʼe talanoa kiai​—ko te kapite 40 ʼo te tohi faka Tohi-Tapu ʼa Isaia. Ko te tagata Hepeleo ʼo te temi muʼa ko Isaia ʼaē neʼe ina fai te tohi ʼaia, koia ʼe mahino kia tatou te kua ʼāfea ʼo te fehuʼi ʼaia. Kae ʼe kei maʼuhiga ki totatou temi, pea ʼe ʼi ai tona pikipikiga mo te tupuʼaga ʼo totatou maʼuli.

² ʼE maʼuhiga te fehuʼi ʼaē ʼe tuʼu ia Isaia 40:​28, koia ʼe tonu ai ke tou fakakaukauʼi fakalelei: “Neʼe mole ke ʼiloʼi koa la koe pe neʼe mole ke logoʼi koa la koe? Ko Sehova, te Tupuʼaga ʼo te ʼu potu taupotu ʼo te kele, ʼe ko he ʼAtua ki he ʼu temi heʼegata.” Koia, ko te meʼa ʼaē ʼe tonu ke tou ‘ ʼiloʼi,’ ʼe ʼi ai tona pikipikiga mo te Tupuʼaga ʼo te kele, pea mo te tahi ʼu meʼa ʼaē neʼe fakatupu, ohage ko tona fakahā mai e te tahi ʼu vaega ʼo te kapite. ʼI te ʼu vaega ʼaē e lua ki muʼa atu, neʼe tohi fēnei e Isaia ʼo ʼuhiga mo te ʼu fetuʼu: “Hiki ʼokotou mata ki ʼoluga pea koutou sio. Ko ai koa ʼaē neʼe ina fakatupu te ʼu meʼa ʼaia? Ko Ia ʼaē neʼe ina fakaʼasi mai ki tuʼa ʼonatou kautau ʼo fai pe ki tonatou kaugamālie . . . ʼI te lahi ʼo te mālohi, heʼe mālohi foki ia, ʼe mole puli he tahi ia nātou.”

3. Tatau aipe pe kua koutou ʼiloʼi ia te Tupuʼaga, he koʼe ʼe tonu ke koutou fia ʼiloʼi he tahi ʼu meʼa ʼo ʼuhiga mo ia?

³ Ei, ko te fehuʼi “Neʼe mole ke ʼiloʼi koa la koe?” ʼe fai ʼo ʼuhiga mo te Tupuʼaga ʼo te ʼatulaulau. ʼE lagi koutou tui papau ko Sehova ʼAtua ʼe ko “te Tupuʼaga ʼo te ʼu potu taupotu ʼo te kele.” Lagi kua koutou mālama ki tona ʼulugaaga pea mo tana ʼu ala. Kae e feafeaʼi mo kapau ʼe koutou felāveʼi mo he tagata pe ko he fafine ʼe lotolotolua ʼo ʼuhiga mo te Tupuʼaga, pea ʼe mole ina ʼiloʼi pe ko ai ia ia? ʼE mole tou punamaʼuli anai ki te faʼahi ʼaia, he kua lauʼi miliona te hahaʼi ʼaē ʼe mole nātou ʼiloʼi te Tupuʼaga peʼe mole nātou tui kia te ia.​—Pesalemo 14:1; 53:1.

4. (a) He koʼe ʼe lelei ʼi te temi ʼaenī ke tou fia ʼiloʼi pe ko ai te Tupuʼaga? (b) Koteā te ʼu meʼa ʼaē ʼe mole feala ke fakamahino ʼaki te ʼu meʼa fakapoto lalahi?

⁴ ʼI tanatou mavae ʼi te faleako, ʼe tokolahi te kau ako ʼe nātou lotolotolua, pea ʼe nātou manatu, ʼe maʼu anai (peʼe kua maʼu) ʼaki te ʼu meʼa fakapoto lalahi te ʼu tali ki te ʼu fehuʼi ʼo ʼuhiga mo te kamataʼaga ʼo te ʼatulaulau pea mo te maʼuli. ʼI te tohi Aux origines de la vie, neʼe tohi fēnei e Hagene pea mo Lenay: “ ʼI te ʼuafulu sēkulō ʼaenī, ʼe kei lahi te fakafihi ʼaē ʼe fai ʼo ʼuhiga mo te kamataʼaga ʼo te maʼuli. Ko te fihifihia ʼaia ʼaē ʼe faigataʼa ʼaupito tona fakatokatoka, ʼe maʼua ke fai he ʼu kumi ʼi te ʼu faʼahi fuli, mai te ʼatulaulau ʼaē ʼe lahi ʼaupito ʼo aʼu ki te ʼu meʼa veliveli ʼaupito ʼo te kele.” Kae ʼi te kapite fakaʼosi ʼo te tohi ʼaia ko tona kupu tāfito ʼaenī, “ ʼE Kei Fai Pe Te Fehuʼi,” ʼe ina fakamoʼoni fēnei: “Kua mātou maʼu ʼaki te ʼu meʼa fakapoto lalahi he ʼu tali ki te fehuʼi ʼaenī, Neʼe tupu feafeaʼi te maʼuli ʼi te kele? Kae koteā tona tupuʼaga? ʼE ʼi ai koa la he fakatuʼutuʼu ʼo te maʼuli? Ko te ʼu fehuʼi ʼaia, ʼe mole feala ke tou tali kiai ʼaki te ʼu meʼa fakapoto lalahi. Ko te ʼu kumi ʼaia ʼe gata pe tanatou fakamahino mai pe neʼe hoko ‘feafeaʼi’ te ʼu meʼa ʼaia. ʼE kehe ʼaupito te ʼiloʼi ʼo te ‘tupuʼaga’ ʼo he meʼa, pea mo te ʼiloʼi pe neʼe hoko ‘feafeaʼi’ te meʼa ʼaia. . . . Ko te fehuʼi ʼo ʼuhiga mo te ‘tupuʼaga’ ʼo te ʼu meʼa ʼaia, ʼe tonu ke tali kiai te filosofia, te lotu, pea mo tatou takitokotahi.”

Te Kumi ʼo He ʼu Tali Ki Te Faka ʼUhiga ʼo Te Maʼuli

5. Ko ai te ʼu hahaʼi ʼaē ʼe ʼaoga kia nātou ke nātou ʼiloʼi te Tupuʼaga?

⁵ Ei, ʼe tou fia mahino pe koʼe neʼe fakatupu te maʼuli​—pea tāfito pe koʼe neʼe fakatupu tatou. Tahi ʼaē meʼa, ʼe tonu ke tou fia tokoni ki te hahaʼi ʼaē ʼe mole heʼeki mahino ʼe ʼi ai he Tupuʼaga, pea ʼe mole heʼeki nātou mālama ki tona ʼu ala. Pea ʼe ʼi ai te hahaʼi ʼaē neʼe akoʼi age kia nātou he ʼu meʼa ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua, kae ʼe kehe ʼaupito te ʼu meʼa ʼaia mo te ʼu akonaki ʼa te Tohi-Tapu. Ko te toko lauʼi miliale hahaʼi, neʼe nātou tutupu ʼi te ʼu fenua ʼo te Potu Hahake ʼaē ʼe mole faka tui ai te hahaʼi ki he ʼAtua ʼe maʼuli moʼoni, pea ʼe ʼi ai tona ʼulugaaga. Kia nātou, ko te kupu “ ʼatua” ʼe faka ʼuhiga ki he mālohi pe ko he meʼa ʼe ina fakatupu te tahi ʼu meʼa. ʼE mole heʼeki nātou ‘ ʼiloʼi te Tupuʼaga’ pea mo tona ʼu ala. Kapau ʼe tou fakalotoʼi te hahaʼi ʼaia, pea mo te tahi ʼu hahaʼi ʼe toko lauʼi miliona, ke nātou tui ʼe ʼi ai he Tupuʼaga, pea ʼe feala anai ke fua lelei kia nātou, heʼe feala anai hanatou ʼamanaki ki te maʼuli heʼegata! Tahi ʼaē meʼa, ʼe feala ke nātou maʼu ai he meʼa ʼe tahitahiga tona maʼu​—ko he fakatuʼutuʼu moʼoni ʼi tonatou maʼuli, pea mo te tokalelei ʼo tonatou ʼatamai.

6. ʼE tatau feafeaʼi te maʼuli ʼo te tokolahi pea mo te maʼuli ʼo Paul Gauguin pea mo te paki ʼaē neʼe ina fai?

⁶ Koʼeni tona fakatā: ʼI te taʼu 1891, ko te tagata fai pena Falani ko Paul Gauguin, neʼe ʼalu ke maʼuli fīmālie ʼi Tahisi, ʼaē neʼe hage ko he palatiso. Kae ko ia pea mo ʼihi, neʼe liliu ʼo mahaki ʼuhi ko tona maʼuli heʼeʼaoga ʼi muʼa atu. ʼI tana logoʼi neʼe kua vave mate, neʼe ina pena te foʼi paki lahi ʼaē neʼe hage ‘neʼe ina fakamahino ai ko te maʼuli ʼe ko te misitelio lahi.’ ʼE koutou ʼiloʼi koa la pe neʼe fakahigoaʼi feafeaʼi e Gauguin te paki ʼaia? Neʼe ina fakahigoa fēnei, “ ʼE Tou ’Ōmai Maifea? Ko Ai Koa Ia Tatou? Kofea ʼAē ʼe Tou ʼOlo Kiai?” Lagi kua koutou logo ki ʼihi neʼe nātou fai te ʼu fehuʼi ʼaia, heʼe tokolahi te hahaʼi ʼe nātou fakakaukauʼi te faʼahi ʼaia. Kae kapau ʼe mole nātou maʼu hona ʼu tali ʼe lelei​—pea ʼe mole he ʼuhiga ʼo te maʼuli kia nātou​—ko ai ʼaē ʼe feala ke nātou haga ki ai? ʼE lagi nātou manatu anai, ʼe mole he kehekehe ʼo tonatou maʼuli pea mo te maʼuli ʼo te ʼu manu.​—2 Petelo 2:​12.a

7, 8. He koʼe ʼe mole he ʼuhiga ʼo te ʼu kumi ʼaē ʼe fai e te hahaʼi popoto?

⁷ Koia ʼe tou mahino ai pe koʼe neʼe tohi fēnei e te polofesea ko Freeman Dyson: “ ʼE ʼau kau ʼi te hahaʼi tokolahi ʼaē ʼe nātou toe fai mo nātou te ʼu fehuʼi ʼaē neʼe fai e Sopo. He koʼe koa ʼe tou maʼuli mamahi? He koʼe ʼe heʼe faitotonu feiā te malamanei? Koteā te ʼuhiga ʼo te mamahi pea mo te ʼu meʼa fakaʼofaʼofa ʼaē ʼe hoko?” (Sopo 3:​20, 21; 10:​2, 18; 21:7) Ohage ko tona fakahā ʼi muʼa atu, ko te tokolahi ʼe nātou kumi he ʼu tali ki te ʼu meʼa fakapoto lalahi, ka mole ki te ʼAtua. Ko te hahaʼi ʼaē ʼe nātou sivi te natula, te tai, pea mo ʼihi hahaʼi popoto ʼe nātou fakaʼāsili tatatou mahino ki te fakahaʼele ʼo te kele pea mo te maʼuli. ʼI te tahi faʼahi, ko te hahaʼi sivi fetuʼu pea mo te kau physiciens, ʼe nātou ʼāsili mahino ki te laʼā, mo te ʼu fetuʼu, pea mo te ʼu galaxies ʼaē ʼe mamaʼo ʼaupito. (Vakaʼi ia Senesi 11:6.) Koteā te manatu fakapotopoto ʼaē ʼe feala ke kita maʼu ʼi takita vakaʼi te ʼu faʼahi fuli ʼaia?

⁸ ʼE ʼui e ʼihi hahaʼi popoto, ʼe hā ʼi te ʼatulaulau te “manatu” peʼe ko te “faʼahiga gāue” ʼa te ʼAtua. Kae ʼe ko te faʼahi koa ʼaia ʼaē ʼe maʼuhiga tāfito? Neʼe ʼui fēnei e te nusipepa Science: “Ka ʼui e te hahaʼi popoto, ʼe hā ʼi te ʼu fetuʼu te ‘manatu’ pe ko te ‘faʼahiga gāue’ ʼa te ʼAtua, ʼe nātou faka maʼuhigaʼi te faʼahi ʼo te ʼatulaulau ʼaē ʼe mole maʼuhiga tāfito​—tona faʼahiga faʼu.” ʼI tona fakahagatonu, ko te tagata physicien ko Steven Weinberg ʼaē neʼe ina maʼu te Prix Nobel, neʼe ina tohi fēnei: “ ʼI tamatou ʼāsili mahino ki te faʼu ʼo te ʼatulaulau, ʼe hage ʼe mole hona fakatuʼutuʼu moʼoni.”

9. Koteā te faʼahi ʼaē ʼe feala ke tou tokoni ai ki te hahaʼi ke nātou ʼiloʼi ia te Tupuʼaga?

⁹ Kae lagi koutou kau ʼi te hahaʼi tokolahi ʼaē kua nātou fakakaukauʼi te faʼahi ʼaia, pea kua mahino kia koutou, ko te fakatuʼutuʼu moʼoni ʼo te maʼuli ʼe pipiki ki tatatou ʼiloʼi ia te Tupuʼaga. Koutou manatuʼi te meʼa ʼaē neʼe tohi e te ʼapositolo ko Paulo: “ ʼE mole feala ke ʼui e te tagata, ʼe mole ina ʼiloʼi ia te ʼAtua. Talu mai te kamataʼaga ʼo te malamanei, neʼe feala ki te tagata ke ina sio pe ko ai te ʼAtua ʼaki te ʼu meʼa fuli pe neʼe Ina faʼu. ʼE hā ʼaki ai Tona mālohi ʼaē ʼe heʼegata. ʼE hā ʼaki ai, ko Ia te ʼAtua.” (Loma 1:​20, Holy Bible, New Life Version) Ei, ʼe ʼi ai te ʼu meʼa ʼo ʼuhiga mo te ʼatulaulau pea mo tatou totonu, ʼe feala ke nātou tokoni ki te hahaʼi ke nātou ʼiloʼi te Tupuʼaga, pea ke nātou maʼu he fakatuʼutuʼu ʼo tonatou maʼuli ʼaki ia ia. Koutou vakaʼi te ʼu faʼahi ʼaenī e tolu: te ʼatulaulau, te kamataʼaga ʼo te maʼuli, pea mo tatatou ʼu fealagia fakakaukau.

Ko He ʼu Tupuʼaga Ke Tou Tui

10. He koʼe ʼe tonu ke tou fakakaukauʼi te “kamataʼaga” ʼo te malamanei? (Senesi 1:1; Pesalemo 111:10)

¹⁰ Neʼe tupu feafeaʼi te ʼatulaulau? Lagi kua koutou ʼiloʼi ʼi takotou lau te ʼu nusipepa ʼo ʼuhiga mo te ʼu télescopes, kua mahino ki te hahaʼi popoto neʼe ʼi ai he kamataʼaga ʼo te ʼatulaulau, pea ʼe hoko atu pe tona tuputupu. Koteā tona faka ʼuhiga? Koʼeni te ʼu palalau ʼaē neʼe fai e te tagata sivi fetuʼu ko Bernard Lovell: “Kapau ʼi te temi muʼa, ko te ʼatulaulau neʼe ko te kiʼi maka pe ia neʼe veliveli ʼaupito pea mo mamafa ʼaupito, pea ʼe maʼua ke tou feʼekeʼaki ai pe koteā te meʼa ʼaē neʼe ʼi muʼa atu . . . ʼE tonu ke tou maʼu he fakamahino ki te Kamataʼaga ʼo te ʼatulaulau.”

11. (a) ʼE lahi feafeaʼi te ʼatulaulau? (b) Koteā ʼaē ʼe hā ʼi te lelei ʼaupito ʼo tona fakaʼaluʼalu?

¹¹ ʼE hā ʼi te faʼu ʼo te ʼatulaulau, ʼo feiā mo te kele, te lelei ʼaupito ʼo tona fakaʼaluʼalu. Ohage la, ko te ʼu faʼahi e lua ʼaē ʼe makehe ai te laʼā pea mo te tahi ʼu fetuʼu, ʼe ko tanatou tologa pea mo tonatou mole fetogi. Ia ʼaho nei, ʼe fakafuafua ʼe ʼi ai ʼi te ʼatulaulau te ʼu galaxies e 50 miliale ki te 125 miliale. Pea ko te galaxie ʼaē ʼe tou kau ai ko te Voie Lactée, ʼe maʼu ai te ʼu fetuʼu ʼe lauʼi miliale. Koutou vakaʼi te faʼifaʼitaki ʼaenī: ʼE tou ʼiloʼi ʼo ʼuhiga mo te masini ʼo he motokā, ʼe maʼua ke fio fakalelei ai te penisini pea mo te ʼaele. Kapau ʼe ʼi ai hakotou motokā, pea ʼe koutou totogi anai te tagata gaohi motokā ke ina fakafuafua lelei te fakahaʼele ʼo te masini ʼo takotou motokā, ke lelei age hakotou uli motokā. Kapau ʼe maʼuhiga ke fakafuafua te fakahaʼele ʼo he masini ʼo he motokā, pea e feafeaʼi age la ʼo ʼuhiga mo te laʼā ʼaē ʼe “mū” tuʼumaʼu? ʼE hā mai, ko te ʼu mālohi ʼaia ʼe fakafuafua fakalelei ke feala ke ʼi ai he maʼuli ʼi te kele. Neʼe hoko feiā pe koa te faʼahi ʼaia? Neʼe fai te fehuʼi ʼaenī ki te tagata ʼo te temi muʼa ko Sopo: “Neʼe ke fai koa te ʼu lekula ʼaē ʼe nātou puleʼi te lagi, peʼe ke fakatuʼu koa te ʼu lao ʼo te natula ʼi te kele?” (Sopo 38:33, The New English Bible) Ko te ʼu faʼahi ʼaia neʼe mole fai e te tagata. Koia, neʼe feafeaʼi te fakafuafua ʼo te ʼu mālohi ʼaia?​—Pesalemo 19:1.

12. He koʼe ʼe fakapotopoto te ʼui ʼaē, ʼe ʼi ai he Poto mālohi neʼe ina fakatupu ia meʼa fuli?

¹² Neʼe fakahoko koa e he meʼa peʼe ko he tahi ʼe mole feala ke sio mata kiai te tagata? Koutou fakakaukauʼi te faʼahi ʼaia ʼo koutou vakaʼi te ʼu meʼa fakapoto lalahi. Ko te tokolahi ʼo te hahaʼi sivi fetuʼu, kua nātou fakamoʼoni ʼe ʼi ai ʼi te lagi te ʼu meʼa mālohi ʼaupito ʼe higoa ko te ʼu trous noirs. Ko te ʼu meʼa ʼaia ʼe mole feala ke tou sio kiai, kae ʼe ʼiloʼi papau e te hahaʼi sivi fetuʼu ʼe ʼi ai te ʼu trous noirs. ʼO toe feiā aipe, ʼe fakahā mai e te Tohi-Tapu ʼe ʼi ai te ʼu meʼa maʼuli ʼi te lagi, ʼe mole feala hakita sio ki ai​—ʼe ko te ʼu laumālie. Kapau ʼe maʼu ʼi te lagi he ʼu meʼa mālohi feiā ʼe lelei ʼaupito tona fakaʼaluʼalu, ʼe mole feala koa la ke tou ʼui ai, neʼe ʼi ai he faʼahiga Poto neʼe ina fakatuʼutuʼu te faʼahi ʼaia?​—Nehemia 9:6.

13, 14. (a) Koteā te meʼa ʼaē neʼe fakahā e te ʼu meʼa fakapoto lalahi ʼo ʼuhiga mo te haʼuʼaga ʼo te maʼuli? (b) Koteā ʼaē ʼe mahino kia tatou ʼaki tatatou sivi te maʼuli ʼi te kele?

¹³ Ko te lua fakamoʼoni ʼaē ʼe feala ke tokoni ki te hahaʼi ke nātou tali ʼe ʼi ai he Tupuʼaga, ʼe ko te haʼuʼaga ʼo te maʼuli. Talu mai te ʼu kumi ʼaē neʼe fai e te tōketā ko Louis Pasteur, kua faka tui te hahaʼi fuli, ʼe mole feala ke tupu feiā pe te maʼuli mai te noa. Koia, neʼe tupu feafeaʼi te maʼuli ʼi te kele? ʼI te ʼu taʼu 1950, neʼe faiga e te hahaʼi popoto ke nātou fakamoʼoni, neʼe tuputupu māmālie te maʼuli ʼi te tai, ʼi te fakamāfana tuʼumaʼu e te laʼā te ʼaele makehe ʼaē neʼe maʼu ʼi te kele ʼi te temi ʼaia. Kae mole heʼeki faʼa fualoa, pea neʼe fakahā neʼe mole lava tupu feiā te maʼuli ʼi te kele, he neʼe mole he temi neʼe maʼu ai te faʼahiga ʼaele makehe ʼaia. Koia, ʼe kumi nei e te hahaʼi popoto he fakamahino ʼe lelei age. Kae ʼe mole puli koa la kia nātou te faʼahi maʼuhiga?

¹⁴ ʼI tana ʼosi sivi te ʼatulaulau pea mo te maʼuli lolotoga ni ʼu taʼu, neʼe ʼui fēnei e te tagata poto Pilitania ko Fred Hoyle: “Neʼe mole mātou tali te ʼui ʼaē neʼe tupu feiā pe te maʼuli mai te ʼu mālohi ʼo te natula, he neʼe mole pe feala te faʼahi ʼaia, kae neʼe lelei age tamatou tui ʼaē, neʼe fakatuʼutuʼu e he faʼahiga poto ke maʼu te maʼuli ʼi te kele.” Ei, ʼi tatatou ʼāsili mahino ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe fakatupu, ʼe toe ʼāsili mo tatatou tui ʼaē, neʼe ʼi ai tona Tupuʼaga poto.​—Sopo 33:4; Pesalemo 8:​3, 4; 36:9; Gaue 17:28.

15. He koʼe ʼe feala ke tou ʼui, ʼe makehe te tagata?

¹⁵ Koia, neʼe tou vakaʼi ʼuluaki te ʼaluʼaga ʼo te ʼatulaulau, pea lua, te haʼuʼaga ʼo te maʼuli ʼi te kele. Tou vakaʼi nei te tolu faʼahi maʼuhiga​—te lelei ʼaupito ʼo totatou sino. ʼE lahi te ʼu faʼahi ʼaē ʼe makehe ai te tagata. Koteā tona faka ʼuhiga? Lagi kua koutou logo ki ʼihi ʼe nātou fakatatau te ʼuto ʼa te tagata ki he foʼi olotinatea. Kae mole heʼeki faʼa fualoa, pea neʼe fakahā te mole faʼa totonu ʼo te fakatātā ʼaia. Neʼe ʼui fēnei e te tagata poto ʼo te Institut de Technologie ʼo Massachusetts: “Ko te ʼu fealagia ʼo te ʼu olotinatea ʼo te temi ʼaenī, ʼe mole tatau pe la mo te ʼu fealagia ʼa he kiʼi toe e taʼu fā, heʼe feala ke sio, mo palalau, mo haʼele, pea mo fakakaukau. . . . Ko te faʼahiga gāue ʼaē ʼe feala ke fakahoko e he olotinatea ʼe mālohi ʼaupito, ʼe tatau mo te gāue ʼaē ʼe fai e te ʼu ivi ʼo te kiʼi escargot​—ko he kiʼi meʼa noa mokā fakatatau ki te meʼa ʼaē ʼe feala ke fai e [tokotou] ʼuto.”

16. Koteā ʼaē ʼe hā mai ʼaki takotou fealagia ʼaē ke koutou palalau?

¹⁶ ʼE faka fealagia atu e tokotou ʼuto ke koutou palalau. Ko ʼihi ʼe nātou palalau ia lea e lua, peʼe tolu, peʼe laka age, kae kua makehe te fealagia ʼaē ke tou palalau ʼi he lea e tahi. (Isaia 36:11; Gaue 21:37-​40) Ko te ʼu polofesea ko R. S. pea mo D. H. Fouts, neʼe nā fai te fehuʼi ʼaenī: “ ʼE gata pe koa ki te tagata . . . te fealagia ʼaē ke felogoi ʼaki te palalau? . . . ʼE moʼoni, ʼe felogoi te ʼu manu popoto . . . ʼo nātou fakagaūgaūe tonatou sino, peʼe ʼaki he ʼu faʼahiga mamanu, peʼe ko he ʼu hiva, peʼe ko he ʼu meʼe ohage ko te ʼu lago meli. Kae ʼe gata pe ki te tagata te fealagia ʼaē ke ina fakaʼaogaʼi he lea ʼe fakatuʼutuʼu fakalelei. Pea tahi, ʼe mole fai e te ʼu manu he ʼu paki matalelei ohage ko te tagata. Ko te meʼa pe ʼaē ʼe nātou lavaʼi, ko te puke ʼo te peni ʼo halu te pepa.” ʼE moʼoni, ʼe gata pe ki te tagata te lava fakaʼaogaʼi ʼo te ʼuto ke palalau pea ke ina fai he ʼu paki ʼe ʼi ai tona ʼuhiga.​—Vakaʼi ia Isaia 8:1; 30:8; Luka 1:3.

17. Koteā te kehekehe ʼo he manu pea mo he tagata mokā nā sioʼata, pea mo he tagata mokā ina fai te faʼahi ʼaia?

¹⁷ Tahi ʼaē faʼahi, ʼe koutou ʼiloʼi ia koutou totonu; ʼe koutou ʼiloʼi ʼe koutou maʼuli. (Tāʼaga Lea 14:10) Kua koutou fakasiosio he misi, pe ko he kuli, pe ko he pusi ʼe sioʼata pea ʼe ʼita pea hopo ki te sioʼata? ʼI tana manatu, ʼe sio ki he tahi manu, kae ʼe mole ina ʼiloʼi ʼe ko ia totonu. Kae ka koutou sioʼata, ʼe koutou ʼiloʼi ʼe ko koutou totonu. (Sakopo 1:​23, 24) ʼE lagi koutou vakaʼi peʼe feafeaʼi tokotou fofoga pea mo koutou feʼekeʼaki peʼe feafeaʼi anai ʼi te ka haʼu. Ei, ʼe koutou makehe ʼi te tahi ʼu meʼa maʼuli ʼuhi ko tokotou ʼuto. Ko ai ʼaē ʼe tonu ke vikiʼi ʼuhi ko te faʼahi ʼaia? ʼE mole koa la ko te ʼAtua ʼaē neʼe ina foaki atu te ʼu meʼa ʼaia?

18. Koteā te ʼu fealagia fakakaukau ʼaē ʼe koutou kehe ai mo te ʼu manu?

¹⁸ ʼE toe faka fealagia atu e tokotou ʼuto ke koutou leleiʼia te ʼu meʼa matalelei, mo te musika, pea ke koutou fakakeheʼi te meʼa ʼaē ʼe lelei pea mo te meʼa ʼaē ʼe kovi. (Ekesote 15:20; Kau Fakamāu 11:34; 1 Hau 6:​1, 29-​35; Mateo 11:16, 17) He koʼe ʼe koutou maʼu te fealagia ʼaia kae mole maʼu ia e te ʼu manu? ʼE nātou fakaʼaogaʼi pe tonatou ʼuto moʼo fai te meʼa ʼaē ʼe ʼaoga kia nātou​—ʼe nātou kumi meʼa kai, mo maʼu honatou hoa, pea mo nātou faʼu honatou kiʼi nofoʼaga. ʼE gata pe ki te tagata te fealagia ʼaē ke ina fai he ʼu fakatuʼutuʼu ki te ka haʼu. ʼE ʼi ai ʼihi ʼe nātou feʼekeʼaki peʼe lave feafeaʼi anai tanatou gāue ki te kele pea mo tonatou hōloga ʼi te ka haʼu. Koteā tona tupuʼaga? ʼE ʼui fēnei ia Tagata Tānaki 3:​11 ʼo ʼuhiga mo te tagata: “Māʼia mo te ʼu temi heʼegata, neʼe . . . ʼai [e te Tupuʼaga] ki tonatou loto.” Ei, ʼe makehe te fealagia ʼaē ke tou fakakaukauʼi te heʼegata ʼo te maʼuli.

Koutou Tali Ke Foaki Atu e Te Tupuʼaga He Fakatuʼutuʼu ʼi Tokotou Maʼuli

19. Koteā te ʼu faʼahi e tolu ʼaē ka koutou fakaʼaogaʼi moʼo tokoni ki te hahaʼi ke nātou manatu ki te Tupuʼaga?

¹⁹ Neʼe tou vakaʼi ia faʼahi pe e tolu: te lelei ʼaupito ʼo te fakaʼaluʼalu ʼo te ʼatulaulau, mo te haʼuʼaga ʼo te maʼuli ʼi te kele, pea mo te makehe ʼaupito ʼo te ʼuto ʼa te tagata, pea mo tona ʼu fealagia kehekehe. Koteā ʼaē ʼe mahino mai kia tatou ʼaki te ʼu faʼahi ʼaia e tolu? Koʼeni te faʼahiga palalau ʼaē ʼe feala ke koutou fai ki te hahaʼi moʼo tokoni kia nātou ke nātou fai he tonu ʼo ʼuhiga mo te fakatupu ʼo meʼa fuli. ʼE feala ke koutou fai ʼuluaki te fehuʼi ʼaenī: Neʼe ʼi ai koa he kamataʼaga ʼo te ʼatulaulau? Ko te tokolahi ʼe nātou ʼio ki te faʼahi ʼaia. ʼOsi ʼaia, pea koutou fai te fehuʼi ʼaenī: Neʼe hoko feiā pe koa te faʼahi ʼaia, pe neʼe ko he meʼa neʼe fakatuʼutuʼu? Ko te tokolahi ʼe nātou manatu, neʼe fakatuʼutuʼu te kamataʼaga ʼo te ʼatulaulau. Koia ʼe feala ke fai ai te fehuʼi fakaʼosi ʼaenī: Neʼe fakatuʼutuʼu koa e he meʼa heʼegata pe ko he Tahi ʼe heʼegata? ʼI takotou fakahā te ʼu faʼahi ʼaia ke faigafua pea mo mahino lelei, ʼe feala anai ki te tokolahi ke nātou ʼui: ʼE ʼi ai he Tupuʼaga! Pea kapau koia ʼaia, pea ʼe feala koa ke ʼi ai he fakatuʼutuʼu ʼo te maʼuli?

20, 21. He koʼe ʼe maʼuhiga ke tou ʼiloʼi te Tupuʼaga ke ʼi ai he fakatuʼutuʼu ʼo totatou maʼuli?

²⁰ Ko totatou maʼuli katoa, mo tatatou fai te ʼu aga ʼaē ʼe lelei pea ko te ʼu aga totonu ʼaia, ʼe tonu ke ʼi ai tona pikipikiga mo te Tupuʼaga. Neʼe tohi fēnei e te tōketā ko Rollo May: “Ko te tafitoʼaga pe e tahi ke tou ʼiloʼi te meʼa ʼaē ʼe lelei pea mo te meʼa ʼaē ʼe kovi, ʼe tonu ke ʼalutahi mo te ʼuhiga moʼoni ʼo te maʼuli.” ʼE maʼu ʼifea te tafitoʼaga ʼaia? ʼE ina hoko atu fēnei tana palalau: “Ko te tafitoʼaga moʼoni ʼe ko te ʼuhiga ʼo te ʼAtua. Ko te ʼu pelesepeto ʼa te ʼAtua ʼe ko te ʼu pelesepeto ʼaē ʼe maʼu ʼi te ʼu meʼa maʼuli fuli pe ʼaē neʼe fakatupu.”

²¹ Koia ʼe tou mahino lelei ai pe koʼe neʼe agavaivai pea mo agapoto te tagata fai pesalemo ʼi tana kole fēnei ki te Tupuʼaga: “Fakahā mai kia te ʼau tou ʼu ala totonu, Ê Sehova; akoʼi mai kia te ʼau tou ʼu haʼeleʼaga. Fakahaʼele ʼau ʼi tau moʼoni pea ke ke akoʼi ʼau, he ko koe ko toku ʼAtua ʼo te hāofaki.” (Pesalemo 25:​4, 5) ʼI tana ʼāsili ʼiloʼi ia te Tupuʼaga, neʼe ʼi ai he fakatuʼutuʼu ʼo te maʼuli ʼo te tagata fai pesalemo. ʼE feala mo tatou ke tou fai te faʼahi ʼaia.​—Ekesote 33:13.

22. Koteā tona faka ʼuhiga ʼo te ʼui ʼaē ke tou ʼiloʼi te ʼu ala ʼo te Tupuʼaga?

²² Ko tatatou ʼiloʼi te ʼu “ala” ʼa te Tupuʼaga, ko tona faka ʼuhiga ke tou ʼiloʼi lelei age pe ko ai ia ia, tona ʼulugaaga pea mo tana ʼu gāue. Kae mai tona ʼuhiga ʼaē ʼe fakapulipuli te Tupuʼaga pea ʼe māfimāfi ʼaupito, ʼe tou lava ʼiloʼi feafeaʼi ia ia? ʼE tou vakaʼi anai te faʼahi ʼaia ʼi te alatike ʼaē ka hoa mai.

[Nota ʼi te lalo pasina]

ʼE Koutou Tali Feafeaʼi Anai?

◻ He koʼe ʼe mole feʼauga tatatou vakaʼi te ʼatulaulau ʼaki pe te ʼu meʼa fakapoto lalahi?

◻ Koteā ʼaē ka koutou talanoa kiai mokā koutou tokoni anai ki te hahaʼi ke nātou manatu ki te Tupuʼaga?

◻ He koʼe ʼe maʼuhiga ʼaupito ke kita ʼiloʼi te Tupuʼaga ke ʼi ai he fakatuʼutuʼu ʼo tokita maʼuli?

[Talanoa ʼo te pasina 18]

Koteā Takotou Manatu?

Te ʼAtulaulau

↓ ↓

Neʼe Mole ʼi Ai Neʼe ʼi Ai

Hona Kamataʼaga Hona Kamataʼaga

↓ ↓

Neʼe Mole Neʼe

Fakatuʼutuʼu Fakatuʼutuʼu

↓ ↓

E He Meʼa E He Tahi

ʼe Heʼegata ʼe Heʼegata

[Paki ʼo te pasina 15]

ʼI te lelei ʼaupito ʼo te fakaʼaluʼalu ʼo te ʼatulaulau, neʼe manatu ai e te tokolahi ʼe ʼi ai he Tupuʼaga

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Pages 15 and 18: Jeff Hester (Arizona State University) and NASA