Ko Te Fakataga ʼe Ina Uga Te Tuputupu ʼi Atioke

ʼI TE temi ʼaē neʼe kamata kovi ai te fakataga ʼi te hili ʼaē ʼo te mate faka maletile ʼo Setefano, tokolahi te kau tisipulo ʼa Sesu neʼe feholaki ki Selusalemi. Ko te koga meʼa ʼaē neʼe nātou hola kiai, neʼe ko Atioke ʼo Silia, ʼaē ʼe tuʼu ia kilometa e 550 ʼo te potu tokelau. (Gaue 11⁠:19) Ko te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ki muli mai, neʼe ʼi ai tonatou mafuliʼaga mo te maʼuli katoa ʼo te hisitolia faka Kilisitiano. Ke tou mahino ki te meʼa ʼaē neʼe hoko, ʼe ʼaoga anai ke ʼi ai hatatou kiʼi mahino ʼo ʼuhiga mo Atioke.

ʼO ʼuhiga mo te ʼu kolo ʼo te Puleʼaga Loma ʼi tonatou lahi, mo tonatou koloaʼia, pea mo tonatou maʼuhiga, neʼe gata pe ki Loma pea mo Alexandrie ʼaē neʼe taulaka ʼi te kolo ʼo Atioke. Ko te kolo maʼuhiga ʼaia ʼo Silia, neʼe tuʼu ʼi te potu tokelau-esite ʼo te tai ʼo Metitelanea. Ko Atioke (ko te kolo ʼo Antakya ʼi te temi nei, ʼi Tulukia) neʼe tuʼu ʼi te Liuʼa ʼo Oronte ʼaē neʼe feʼaluʼaki ai te ʼu vaka, ʼaē neʼe fakaʼalu ki te ʼuafu, ko Séleucie de Piérie, ʼaē neʼe tuʼu ia kilometa e 32. Neʼe ko ia ʼaē neʼe ina leʼoleʼo te ala maʼuhiga ʼo te ʼu feʼoloʼaki mai Loma pea mo te Liuʼa ʼo Eufalate. Mai te ʼaluʼaga ʼaē neʼe ko te koga meʼa tāfito ʼo te ʼu fakatau koloā, neʼe ina fai tana ʼu faifakatau ki te puleʼaga katoa pea neʼe sio ki te ʼu feʼoloʼaki ʼa te ʼu hahaʼi kehekehe, ʼaē neʼe ʼōmai mo te ʼu logo ʼi te faʼahi faka lotu ʼo te ʼu potu kehekehe ʼo te Puleʼaga Loma.

Ko te lotu pea mo te filosofia faka Keleka neʼe tuputupu ʼi Atioke. Kae ʼe ʼui fēnei e Glanville Downey te tagata fai hisitolia, “ ʼi te temi ʼo Kilisito, ko te ʼu tauhi faka lotu ʼāfea pea mo te ʼu filosofia neʼe liliu ko he ʼu faʼahi neʼe nātou tahi faʼufaʼu tana lotu, pea ko te hahaʼi neʼe nātou kumi faʼifaʼitaliha he fīmālie faka lotu ki ʼonatou ʼu fihifihia totonu pea mo te ʼu meʼa ʼaē neʼe nātou holi kiai.” (A History of Antioch in Syria) Tokolahi neʼe nātou leleiʼia te Lotu Faka Sutea koteʼuhi ʼe tauhi ki te ʼatua e tahi, pea ʼe nātou leleiʼia mo tona ʼu toʼotoʼoga pea mo tona ʼu pelesepeto.

Neʼe kaugamālie te kau Sutea neʼe nonofo ʼi Atioke talu mai te fakatuʼu ʼo te kolo ʼi te taʼu 300 ʼi muʼa ʼo totatou temi. Neʼe lau pe ki te toko 20 000 ʼo aʼu ki te 60 000 hahaʼi, ʼo fakafuafua neʼe ko te 10 tupu ʼi te teau ʼo te hahaʼi ʼo te kolo ʼaia. ʼE ʼui e te tagata fai hisitolia ko Josèphe, neʼe fakaloto mālohiʼi te kau Sutea e te ʼu hōloga hau ʼo Séleucus ke nātou nonofo ʼi te kolo, ʼo nātou maʼu ai te ʼu fealagia fuli ʼaē ʼe foaki ki he tahi ʼe nofo ʼi te kolo. ʼAki te temi, neʼe maʼu leva Te ʼu Tohi Faka Hepeleo ʼi te lea faka Keleka. Ko te potu ʼaia neʼe ina fakatupu ai te fia fai ʼa te hahaʼi ki te ʼu fakatalitali Faka Mesianike ʼa te kau Sutea. Koia, neʼe kaugamālie te kau Keleka ʼaē neʼe nātou liliu ko te kau poloselite. Ko te ʼu faʼahi fuli ʼaia neʼe nātou faka fealagia ai he gāue lahi moʼo fai ʼo ni ʼu tisipulo Kilisitiano.

Ko Te Fai Faka Mafola Ki Te Kau Senitile

Tokolahi ʼo te kau tisipulo ʼa Sesu ʼaē neʼe fakatagaʼi neʼe nātou mavetevete mai Selusalemi, pea neʼe nātou fakagata pe te vaevae ʼo tanatou tui ki te kau Sutea. Kae, ʼi Atioke, neʼe ʼi ai te kau tisipulo mai Sipele mo Silenea neʼe nātou palalau “ki te hahaʼi ʼaē ʼe lea faka Keleka.” (Gaue 11⁠:​20, MN ) Logola ko te fagonogono ki te kau Sutea ʼo feiā ki te kau poloselite ʼaē ʼe lea faka Keleka neʼe kamata ʼi te Penikosite ʼo te taʼu 33 ʼo totatou temi, kae ko te fagonogono ʼi Atioke neʼe hage ko he meʼa foʼou. Neʼe mole fai pe ki te kau Sutea. ʼE moʼoni, ko te tagata Senitile ko Kolonelio pea mo tona famili neʼe kua nātou liliu ko te ʼu tisipulo. Kae neʼe hoki hā te meʼa mai te ʼAtua ki te ʼapositolo ko Petelo, pea hoki mahino ai ki te mata feʼauga ʼaē ke ina fakahoko te fagonogono ki te kau Senitile, peʼe ko te hahaʼi ʼo te ʼu puleʼaga.​—⁠Gaue 10⁠:​1-48.

ʼI te kolo ʼe lahi ʼaupito ai te kau Sutea kua fualoa tanatou nonofo ai, pea ʼe mole lahi te ʼu vāhaʼa kovi ʼa te kau Sutea pea mo te kau Senitile, neʼe fai ai te fagonogono kia nātou ʼaē ʼe mole ko te kau Sutea pea neʼe nātou tali lelei te logo lelei. ʼE mahino ia neʼe maʼu e Atioke te ʼaluʼaga lelei moʼo faka fealagia he toe tuputupu feiā, pea ‘tokolahi te hahaʼi neʼe nātou liliu ko te hahaʼi tui.’ (Gaue 11⁠:21) Pea ʼi te temi ʼaē neʼe liliu ai ko te kau Kilisitiano ia te kau poloselite, ʼaē neʼe tauhi ʼāfea atu ki te ʼu ʼatua pagani, neʼe makehe age leva tanatou fakahoko te fagonogono ki ʼihi Senitile neʼe kei nātou fai te tauhi ʼaia.

ʼI te logo ʼa te kokelekasio ʼi Selusalemi ki te ʼu tuputupu ʼi Atioke, neʼe fekauʼi ai ia Palenapasi ke ʼalu kiai ʼo vakaʼi. Neʼe ko he filifili neʼe fakapotopoto pea neʼe fai ʼaki he lotoʼofa. Neʼe ko te tagata mai Sipele, ohage ko ʼihi ʼaē neʼe kua nātou kamata fai faka mafola ki te hahaʼi ʼaē ʼe mole Sutea. Ko Palenapasi neʼe logo fīmālie ʼi te lotolotoiga ʼo te kau Senitile ʼo Atioke. Pea kia nātou ʼaia, neʼe nātou faka ʼuhiga ia ia ohage ko he tahi ʼe haʼu mai he kolo ʼe nātou ʼiloʼi lelei.a Neʼe feala hana fakafuafua te gāue ʼaē neʼe nātou fai. Koia “ ʼi tana tau ki ai, nee fakafiafia i tana mamata ki te [“ ʼofa makehe,” MN ] o te Atua, pea nee ina fakalotomalohi natou ke pipiki tuumau onatou loto ki te Aliki,” pea “nee ina fakatafoki he hahai kaugamalie ki te Aliki.”​—⁠Gaue 11⁠:​22-24.

ʼE fakafuafua e te tagata fai hisitolia ko Downey, “ ʼe mahalo pe ko te ʼu tupuʼaga ʼo te maui mālie ʼo te ʼuluaki gāue faka misionea ʼi Atioke, ʼe ko te mole tuʼania ʼa te kau misionea ki he kau Sutea ʼe nātou tauhi fakavale ohage ko te kau Sutea ʼaē neʼe nātou felāveʼi mo nātou ʼi Selusalemi; pea tahi, mai te ʼaluʼaga ʼaē ko te kolo hau ʼo Silia, neʼe takitaki e te kamutoa ʼo te solia, koia neʼe maʼu ai te tokalelei, ʼo mole lahi he ʼu agamālohi ʼa te hahaʼi ohage ko tona hoko ʼaē ʼi Selusalemi, ʼaē neʼe hage neʼe mole lava tātāʼofi e te kau takitaki kolo ʼo Sutea te kau Sutea ʼaē neʼe tauhi fakavale.”

ʼI he ʼu ʼaluʼaga lelei feiā pea mo te gāue lahi ʼaē neʼe tonu ke fai, neʼe mahino kia Palenapasi neʼe ʼaoga ke ʼi ai hona tokoni, pea neʼe ina manatuʼi tona kaumeʼa ko Saulo. He koʼe neʼe manatu kia Saulo, peʼe ko Paulo? Mai tona ʼuhiga ʼaē ko Paulo, logola neʼe mole kau ʼi te kau ʼapositolo e toko 12, neʼe tuku age te gāue faka apositolika ki te ʼu puleʼaga. (Gaue 9:​15, 27; Loma 1⁠:5; Apokalipesi 21⁠:14) Koia neʼe mata feʼauga ai kia Paulo ke kau ki te tala ʼo te logo lelei ʼi te kolo Senitile ʼo Atioke. (Kalate 1⁠:16) Koia neʼe ʼalu ai ia Palenapasi ki Talesi, ʼo ina maʼu ia Saulo, pea nā kaugā ʼolo ki Atioke.​—⁠Gaue 11⁠:​25, 26; vakaʼi te talanoa ʼi te ʼu pasina 26, 27.

Neʼe Fakahigoaʼi Nātou e Te ʼAtua Ko Te Kau Kilisitiano

Lolotoga te taʼu katoa, ko Palenapasi pea mo Saulo “nee ’na faiʼakonaki ki he hahai kaugamalie aupito, pea i Atioke nee uluaki fakahigoa ai [“e te ʼAtua,” MN ] te kau tisipulo, ko te hahai Kilisitiano.” ʼE mole feala ke ʼui neʼe ko te kau Sutea ʼaē neʼe nātou fakahigoaʼi ʼuluaki te kau tisipulo ʼa Sesu ko te kau Kilisitiano (ʼi te faka Keleka) peʼe ko te kau tisipulo faka Mesianite (ʼi te faka Hepeleo), koteʼuhi neʼe nātou situʼa kia Sesu ʼi tona ʼuhiga Mesia, peʼe Kilisito, pea mo kapau neʼe nātou fakahigoaʼi tana ʼu tisipulo ko he kau Kilisitiano, pea neʼe fakahā ʼaki ai ʼe nātou fakamoʼoni ki tona ʼuhiga ʼaia, kae neʼe mole nātou loto kiai. Ko ʼihi ʼe nātou manatu ko te hahaʼi pagani neʼe lagi nātou fakahigoaʼi fakakākā te kau tisipulo ko te kau Kilisitiano moʼo nātou vāʼi peʼe manukinukiʼi. Kae ʼe fakahā mai e te Tohi-Tapu ko te higoa Kilisitiano neʼe ko he higoa ia neʼe foaki e te ʼAtua.​—⁠Gaue 11⁠:​26.

ʼI te Tauhi Foʼou, ko te kupu ʼaē ʼe fakaʼaogaʼi ki te higoa foʼou, ʼaē ʼe fakaliliu māhani ʼaki te kupu “neʼe fakahigoaʼi,” ʼe faka ʼuhiga tuʼumaʼu ki he meʼa fakamanamana, peʼe ki he meʼa mai te ʼAtua. Koia ko te hahaʼi fakaliliu Tohi-Tapu ʼe nātou fakaliliu fēnei te kupu ʼaia “ko te tala ʼo he lea fakakikite,” “ko he fagonogono fakaʼatua,” peʼe “ko he foaki ʼo he fakatotonu fakaʼatua peʼe ko he fakatokaga, ko he ako mai lagi.” Kapau neʼe fakahigoaʼi “e te ʼAtua” te kau tisipulo ʼa Sesu ko te kau Kilisitiano, ʼe mahalo pe neʼe fakatotonu e Sehova kia Saulo pea mo Palenapasi ke nā foaki te higoa ʼaia.

Neʼe hoko atu te fakaʼaogaʼi ʼo te higoa foʼou ʼaia. Neʼe mole kei feala ke ʼi ai he faihala ʼi te kau tisipulo ʼa Sesu mai he magaʼi lotu faka Sutea, ʼaē neʼe nātou kehekehe ʼaupito. Lagi ʼi te taʼu 58 ʼo totatou temi, neʼe kua ʼiloʼi lelei e te hahaʼi maʼu tuʼulaga Loma peʼe ko ai te kau Kilisitiano. (Gaue 26⁠:28) ʼE fakamatala e te tagata fai hisitolia ko Tacite, ʼi te taʼu 64 ʼo totatou temi, ko te higoa ʼaia neʼe kua māhani kiai mo te hahaʼi ʼo Loma.

ʼE Fakaʼaogaʼi e Sehova Tana ʼu Kaugana Agatonu

Neʼe tuputupu lelei te logo lelei ʼi Atioke. ʼAki te tapuakina ʼa Sehova pea mo te loto papau ʼa te kau tisipulo ʼa Sesu ke hoko atu tanatou fai faka mafola, neʼe liliu ia Atioke ko he kolo tāfito ʼo te Lotu Faka Kilisitiano ʼo te ʼuluaki sēkulō. Neʼe fakaʼaogaʼi e te ʼAtua te kokelekasio ʼaē neʼe tuʼu ʼi te kolo ʼaia, ko he tafitoʼaga ki te faka mafola ʼo te logo lelei ki te ʼu fenua mamaʼo. Ohage la ko te ʼu folau misionea fuli ʼa Paulo, neʼe ina kamata tuʼumaʼu ʼi Atioke.

ʼI te temi nei, neʼe faka fealagia e te gāue fakamalotoloto pea mo te lotomālohi, logo aipe te ʼu fakafeagai, ke tuputupu te Lotu Faka Kilisitiano moʼoni, ʼo tupu ai he logo ʼa he tokolahi ki te logo lelei pea mo nātou tali.b Koia mo kapau ʼe koutou tau mo he fakafeagai ʼuhi ko te tauhi moʼoni, koutou manatuʼi ʼe ʼi ai te ʼu tupuʼaga ʼo te fakagafua e Sehova te ʼaluʼaga ʼaia. Ohage ko te ʼuluaki sēkulō, ʼe tonu ke tuku he faigamālie ki te hahaʼi ʼo te temi nei ke nātou logo ʼo ʼuhiga mo te Puleʼaga ʼo te ʼAtua pea ke nātou lagolago kiai. Ko takotou lotomālohi ʼaē ke hoko atu takotou tauhi agatonu kia Sehova, ʼe lagi ko te faʼahi tonu ʼaia ʼaē ʼe ʼaoga moʼo tokoni ki he tahi ke ina maʼu te ʼatamai mālama totonu ʼo te moʼoni.

[Kiʼi nota]

[Talanoa ʼo te pasina 26-27]

“Te ʼu Taʼu Fakalogologo” ʼa Saulo

KO TE lakaga fakamuli ʼaē ʼe talanoa ai te tohi ʼo Gaue ʼo ʼuhiga mo Saulo, ʼi muʼa ʼo tana ʼalu ki Atioke ʼi te teitei taʼu 45 ʼo totatou temi, ʼe ko te temi ʼaē neʼe fakatuʼutuʼu ai e te ʼu hahaʼi ke nātou matehi ia ia ʼi Selusalemi, pea neʼe ʼōmai tana ʼu kaugā tui ʼo fekauʼi ke ʼalu ki Talesi. (Gaue 9⁠:​28-30; 11⁠:25) Kae ko te faʼahi ʼaia neʼe hoko ia taʼu e hiva ki muʼa atu, ʼi te taʼu 36 ʼo totatou temi. Koteā ʼaē neʼe ina fai ʼi te lolotoga ʼo te ʼu taʼu ʼaia​—⁠te temi ʼaē ʼe fakahigoaʼi ko te ʼu taʼu fakalogologo ʼa Saulo?

Mai Selusalemi, ko Saulo neʼe hū ki te ʼu potu fenua ʼo Silia pea mo Silisia, pea koʼeni te meʼa ʼaē neʼe logo ki ai te ʼu kokelekasio ʼo Sutea: “Ko [“te tagata,” MN ] ae nee ina fakatagai muà tatou, e ina fagonogono i te temi-nei te tui nee ina gaohi koviʼi afea.” (Kalate 1⁠:​21-23) ʼE lagi faka ʼuhiga te fakamatala ʼaia ki te gāue ʼaē neʼe ina fai mo Palenapasi ʼi Atioke, kae ʼe mahino ia ʼi muʼa ʼo te temi ʼaia, neʼe kua gāue ia Saulo. Kae ʼi te taʼu 49 ʼo totatou temi, neʼe kua lahi te ʼu kokelekasio ʼi Silia pea mo Silisia. Neʼe ʼi ai te kokelekasio ʼi Atioke, kae ʼe manatu ʼihi neʼe ʼi ai te ʼu kokelekasio ʼuhi ko te gāue ʼaē neʼe fakahoko e Saulo ʼi te temi ʼaē ʼe ʼui ko te ʼu taʼu fakalogologo.​—⁠Gaue 11⁠:26; 15⁠:​23, 41.

Ko ʼihi tagata fai fakaliliu, ʼe nātou fakafuafua te ʼu ʼaluʼaga fakamataku ʼaē neʼe hoko ʼi te maʼuli ʼa Paulo ki te lakaga ʼaia ʼaē neʼe fakapulipuli ai. ʼE faigataʼa te fakapipiki ʼo te ʼu fihifihia lahi ʼaē neʼe tau mo ia ʼi tona ʼuhiga “minisi ʼa Kilisito,” ki te lakaga ʼaē neʼe gāue misionea ai. (2 Kolonito 11⁠:​23-27, MN ) Ko te temi fea ʼaē neʼe tuʼa nima ai te haha ʼo Saulo e te kau Sutea ʼo taki tolugofulu-ma-hiva? Kofea koa te koga meʼa ʼaē neʼe tuʼa tolu ai tona tā ʼaki te ʼu kauʼi ʼakau? Kofea koa te koga meʼa ʼaē neʼe ‘tuʼa lahi ai’ tona pilisoniʼi? Ko tona pilisoniʼi ʼi Loma neʼe hoki hoko ki muli mai. ʼE tou maʼu te fakamatala ʼe talanoa ai ki te lakaga e tahi ʼaē neʼe haha pea mo pilisoniʼi ai​—⁠ʼi Filipe. Kae e feafeaʼi ki tona ʼu haha fuli ʼaē? (Gaue 16⁠:​22, 23) Koʼeni te manatu ʼa te tagata faitohi ʼo ʼuhiga mo te meʼa ʼaē neʼe fai e Saulo ʼi te lakaga ʼaia, “neʼe fagonogono ʼo ʼuhiga mo Kilisito ʼi te ʼu sinakoka ʼo te Diaspora, ʼo lagi tupu ai tona fakatagaʼi e te kau takitaki lotu pea mo te kau takitaki faka puleʼaga.”

Neʼe moū vaka e fā ʼaē neʼe folau ai ia Saulo, kae ʼe fakamatalatala e te Tohi-Tapu te moū ʼa te vaka pe e tahi, ʼaē neʼe hoko ki muli age ʼi tona ʼu fihifihia ʼaē neʼe talanoa kiai ʼi tana faitohi ki te kau Kolonito. (Gaue 27⁠:​27-44) Koia ki te ʼu vaka e tolu ʼaē neʼe moū kae neʼe folau ai ia Paulo, ʼe mole tou ʼiloʼi pe ko te ʼu lakaga fea ʼaē neʼe hoko ai. ʼE feala pe ke fakapipiki he ʼaluʼaga e tahi pe ko te ʼu ʼaluʼaga fuli ʼaia ki te ʼu “taʼu fakalogologo.”

Ko te tahi ʼaluʼaga ʼe feala ke fakapikipiki ki te lakaga ʼaia, ʼe ko ia ʼaē ʼe fakamatala ia 2 Kolonito 12⁠:​2-5. Neʼe ʼui e Saulo: ‘ ʼE ʼau ʼiloʼi te tagata ʼo fakatahi mo Kilisito, kua hili nei kiai taʼu e hogofulu-ma-fā, neʼe hiki ake ki te tolu lagi, ki te palatiso, pea neʼe logo ki he ʼu folafola mole faʼa fakamatala pea ʼe mole gafua ki he tagata ke ina fakahā.’ ʼE mahino ia, neʼe palalau ia Saulo kia ia totonu. Kapau neʼe ina tohi te ʼu palalau ʼaia ʼi te taʼu 55 ʼo totatou temi, ko te ʼu taʼu ʼaia e hogofulu-ma-fā ʼe fakakaku ki te taʼu 41 ʼo totatou temi, ʼi te vaelua ʼo “te ʼu taʼu fakalogologo.”

ʼE mahino ʼaki te meʼa ʼaē neʼe hā kia Saulo, neʼe ina maʼu ai he fakasiosio poto makehe. Neʼe ko he meʼa koa moʼo teuteuʼi ia ia ki tona ʼuhiga “ ʼapositolo ʼo te ʼu puleʼaga”? (Loma 11⁠:13) Ko te faʼahi ʼaia neʼe ina fetogi koa tana faʼahiga manatu, mo tana faʼahiga faitohi, pea mo tana faʼahiga palalau? Neʼe ʼaoga koa te ʼu vāhaʼa taʼu ʼaē talu mai te tafoki ʼa Saulo ʼo aʼu ki tona pāui ki Atioke, moʼo akoʼi ia ia pea mo fakaliliu ia ia ke poto ki te ʼu maʼua ki muli age? Logo aipe he faʼahiga tali ki te ʼu fehuʼi ʼaia, kae ʼe tou ʼiloʼi papau ʼi te temi ʼaē neʼe fakaafe ai ia ia e Palenapasi moʼo tokoni age ki te takitaki ʼo te gāue faka mafola ʼi Atioke, ko Saulo ʼaē neʼe faʼafai, neʼe kua faiva katoa moʼo fakahoko te gāue ʼaia.​—⁠Gaue 11⁠:​19-26.

[Mape ʼo te pasina 25]

(Vakaʼi te nusipepa)

SYRIE

Oronte

Antioche

Séleucie

CHYPRE

MER MÉDITERRANÉE

Jérusalem

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Paki ʼo te pasina 24]

ʼI ʼoluga: Ko Atioke ʼi te temi nei

ʼI lotomalie: Ko Séleucie mai te potu toga

ʼI lalo: Te kaupā ʼaē ʼe ina puipui Séleucie