Koteā Te Fakatuʼutuʼu ʼo Tokotou Maʼuli?

“Neʼe ʼau takitaki fakapotopoto toku loto . . . ʼo aʼu ki te hoki feala ʼaē e ʼau sio ki te meʼa ʼaē ʼe lelei ki te ʼu foha ʼo te hahaʼi . . . lolotoga te ʼu ʼaho ʼo tonatou maʼuli.”​—Tagata Tānaki 2⁠:⁠3.

1, 2. He koʼe ʼe mole kovi te tokaga ʼaē kia kita?

ʼE KOUTOU tokaga koa la kia koutou? Ko te meʼa ʼaia ʼe mole kovi ia. Koia ʼaē ʼe tou kakai ai ʼi te ʼaho fuli, ʼe tou momoe mokā tou gaʼegaʼe, pea mo tou fia fakatahi mo totatou ʼu kaumeʼa pea mo te ʼu hahaʼi ʼaē ʼe tou ʼofa mamahi ai. ʼI te tahi ʼu temi ʼe tou gaoʼi, mo tou ʼolo ʼo maʼanu tai, peʼe tou fai he tahi ʼu meʼa ʼe tou leleiʼia, ʼo hā ʼaki ai ʼe tou fakafuafua lelei te ʼu meʼa ʼaē ʼe ʼaoga kia tatou.

² Ko te faʼahiga tokaga ʼaia kia kita ʼe ʼalutahi mo te meʼa ʼaē neʼe uga e te ʼAtua ke tohi e Salomone: “Maʼa te tagata ʼe mole he meʼa ʼe lelei age ʼi te kai pea mo te ʼinu pea mo ina fakasio ki tona nefesi te meʼa ʼaē ʼe lelei ʼuhi ko tana gāue kinakina.” ʼO mulimuli ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko kia ia, neʼe toe ʼui fēnei e Salomone: “Ko te meʼa foki ʼaia neʼe ʼau sio kiai mo ʼau, ko te meʼa ʼaia ʼe haʼu mai te nima ʼo te ʼAtua moʼoni. Ko ai koa ʼaē ʼe kai pea mo ʼinu lelei age ia te ʼau?”​—Tagata Tānaki 2:24, 25.

3. Ko te ʼu fehuʼi fea ʼaē ʼe mole maʼu e te tokolahi hona ʼu tali kiai?

³ Kae ʼe mahino kia koutou ko te maʼuli ʼe mole gata pe ki te kai, mo te ʼinu, mo te moe, pea mo te fai ʼo te ʼu meʼa ʼaē ʼe lelei. ʼE tou tau mo he ʼu mamahi, ʼe tou meo, pea mo tou tuʼania. Pea ʼe hage ʼe tou maʼumaʼua fau ʼi tatatou fakakaukauʼi pe koteā te faka ʼuhiga ʼo totatou maʼuli. ʼE mole koutou feiā koa la? Ko Vermont Royster, ʼaē neʼe kau ki muʼa atu ki te tā ʼo te The Wall Street Journal, ʼi tana ʼosi fakatokagaʼi te lahi ʼo totatou ʼatamai pea mo totatou poto, neʼe ina ʼui fēnei: “Koʼeni te meʼa faikehe. Ka tou fakasiosio ki te tagata, tana ʼu tuʼania, pea mo tona nofoʼaga ʼi te mālama ʼaenī, ʼe mole lahi te ʼu meʼa ʼaē ʼe tou ʼiloʼi ohage ko tatatou mole ʼiloʼi pe neʼe kamata ʼanafea ia te maʼuli. ʼE kei tou fai pe te ʼu fehuʼi ʼaenī, ʼe tou ʼōmai koa maifea, pea koteā te meʼa ʼaē ka hoko ʼi te temi ka haʼu.”

4. He koʼe ʼe tonu ke tou fia maʼu te ʼu tali ki te ʼu fehuʼi ʼaē ʼe ʼi ai tona pikipikiga mo tatou?

⁴ ʼE feafeaʼi anai takotou tali ki te ʼu fehuʼi ʼaenī: ʼE tou ʼōmai koa maifea? He koʼe koa ʼe tou ʼi henī? Pea koteā totatou ka haʼu? Neʼe mate ia Royster ʼi Sūlio ʼo te taʼu kua hili. ʼI takotou manatu neʼe kua ina maʼu koa te ʼu tali ki tana ʼu fehuʼi? ʼO ʼuhiga mo te ʼu faʼahi ʼaia, ʼe feala koa ke koutou maʼu hona ʼu tali? Pea ʼe lava tokoni feafeaʼi atu te ʼu tali lelei ʼaia kia koutou ke koutou maʼuli fiafia, pea mo koutou maʼu te ʼuhiga moʼoni ʼo tokotou maʼuli? Tou vakaʼi te faʼahi ʼaia.

Te Matapuna Tāfito ʼo Te Fakasiosio Poto

5. He koʼe ʼe tonu ke tou haga ki te ʼAtua mokā tou kumi te fakasiosio poto ʼo ʼuhiga mo te ʼu fehuʼi ʼaē ʼe pipiki ki te faka ʼuhiga ʼo te maʼuli?

⁵ Kapau neʼe tou kumi totonu pe koteā te fakatuʼutuʼu ʼo ʼuhiga mo totatou maʼuli, ʼe mole lahi anai te ʼu meʼa ʼaē ka tou maʼu, peʼe mole tou maʼu he meʼa, ohage pe ko te meʼa ʼaē neʼe fai e te tokolahi ʼo te ʼu tagata pea mo te ʼu fafine, pea mo nātou ʼaē neʼe lahi te ʼu meʼa neʼe nātou ako pea mo te ʼu meʼa ʼaē kua nātou ʼiloʼi. Kae ʼe mole tuku ke tou kumi e tatou totonu. Neʼe foaki mai e totatou Tupuʼaga te tokoni. Ka koutou fakakaukauʼi te faʼahi ʼaia, ʼe mole ko ia koa la te Matapuna ʼo te fakasiosio poto pea mo te poto, “mai te ʼu temi ʼe mole ʼiloʼi honatou gataʼaga” pea mo ina ʼiloʼi ia meʼa fuli ʼo ʼuhiga mo te ʼatulaulau pea mo te hisitolia? (Pesalemo 90:​1, 2) Neʼe ina fakatupu te tagata pea neʼe ina sivi te ʼu meʼa fuli ʼaē neʼe fai e te tagata, koia ʼe tonu ke tou kumi te poto kia te Ia, kae mole tou kumi ki te ʼu hahaʼi heʼe haohaoa, ʼaē ʼe faka tuʼakoi te ʼu meʼa ʼaē ʼe feala ke nātou ʼiloʼi, pea mo te ʼu meʼa ʼaē ʼe feala ke nātou mahino kiai.​—Pesalemo 14:​1-3; Loma 3:​10-​12.

6. (a) ʼE foaki feafeaʼi mai e te Tupuʼaga te fakasiosio poto ʼaē ʼe ʼaoga kia tatou? (b) Neʼe hā feafeaʼi te faʼahi ʼaia ia Salomone?

⁶ ʼE mole tonu ke tou manatu, ʼe palalau fakahagatonu mai anai te Tupuʼaga, ʼo fakahā mai te faka ʼuhiga ʼo te maʼuli, ʼaē neʼe ina foaki mai te matapuna ʼo te fakasiosio poto​—tana Folafola. (Pesalemo 32:8; 111:10) Ko te tohi ʼo Tagata Tānaki ʼe maʼuhiga tāfito ʼi te faʼahi ʼaia. Neʼe takitaki e te laumālie ʼa te ʼAtua ia te tagata ʼaē neʼe ina fai te tohi ʼaia, ʼo ina ʼui “neʼe lahi age te poto ʼo Salomone ʼi te poto ʼo te hahaʼi ʼo te Potu Hahake.” (1 Hau 3:​6-​12; 4:​30-​34) Neʼe ōfo te fineʼaliki ʼi “te poto ʼo Salomone,” pea neʼe ina ʼui e mole heʼeki ina fakahā age te vaelua ʼo te ʼu meʼa ʼaē neʼe ina fai, pea ʼe fiafia moʼoni anai ia ia ʼaē ka logo ki tona poto.a (1 Hau 10:​4-8) ʼO toe feiā mo tatou, ʼe feala ke tou maʼu te fakasiosio poto pea mo te fiafia, mai te poto fakaʼatua ʼaē neʼe fakahā e totatou Tupuʼaga kia Salomone.

7. (a) Koteā te meʼa ʼaē neʼe ʼui e Salomone ʼo ʼuhiga mo te ʼu gāue ʼaē ʼe fai ʼi te lalo lagi? (b) Koteā ʼaē ʼe hā ʼaki ai te moʼoni ʼo te ʼu palalau ʼaē neʼe fai e Salomone?

⁷ Ko te tohi ʼo te Tagata Tānaki ʼe hā ai te poto ʼaē neʼe foaki e te ʼAtua, ʼaē neʼe lave ki te loto ʼo Salomone pea mo tona ʼatamai. Neʼe ina maʼu te temi, mo te ʼu koloā, pea mo te fakasiosio poto moʼo fai ʼo te faʼahi ʼaia, neʼe sivi e Salomone “te ʼu meʼa fuli ʼaē [neʼe] fai ʼi te lalo laʼā,” he neʼe ina maʼu tona temi, mo tona ʼu koloā pea mo te poto moʼo fai ia te faʼahi ʼaia. Neʼe ina fakatokagaʼi ko te ʼu meʼa ʼaia ʼe “vaʼiganoa pea ʼe ko he faiga ia ki te matagi,” pea ʼe tonu ke tou manatuʼi te tokoni fakaʼatua ʼaia, mokā tou fai he ʼu fakatuʼutuʼu ʼi totatou maʼuli. (Tagata Tānaki 1:​13, 14, 16) Neʼe fakahagatonu pea mo moʼoni te ʼu palalau ʼaē neʼe fai e Salomone. Ohage la, koutou metitasioʼi tana ʼu palalau ʼaē ʼe tou maʼu ia Tagata Tānaki 1:​15, 18. ʼE koutou ʼiloʼi lolotoga te ʼu sēkulō, ko te tagata neʼe ina ʼahiʼahi te ʼu puleʼaga kehekehe, pea ʼi ʼihi temi neʼe faiga ke ina fakatokatokaʼi te ʼu fihifihia, pea mo hikihiki te maʼuli ʼo te hahaʼi. Kae ʼe ʼi ai koa he ʼu puleʼaga, neʼe kua nātou fakatokatoka moʼoni te ʼu meʼa ʼaē “kua pikopiko” ʼo te tuʼu ʼo te ʼu faʼahiga meʼa heʼe haohaoa ʼaenī? Pea neʼe lagi koutou fakatokagaʼi, mokā lahi te ʼu meʼa ʼaē ʼe mālama kiai he tahi, pea ʼe toe lahi age tana mahino ʼaē, ʼe mole feala ke ina fakatonutonuʼi ia meʼa fuli, koteʼuhi ʼe nounou tona maʼuli. Ko te mahino ʼa te tokolahi ki te faʼahi ʼaia, ʼe tupu ʼaki ai hanatou lotomamahi, kae ʼe mole feiā ia tatou.

8. Koteā te ʼu meʼa ʼaē ʼe tou sio māhani kiai talu mai te temi muʼa?

⁸ Ko te tahi faʼahi ʼaē ʼe feala ke tou vakaʼi ʼe ko te ʼu meʼa ʼaē ʼe tou sio māhani kiai, ohage ko te hopo pea mo te tō ʼo te laʼā peʼe ko te ʼu feʼaluʼaki ʼo te matagi pea mo te takafoli ʼo te vai. Neʼe hoko te ʼu meʼa ʼaia ʼi te ʼu ʼaho ʼo Moisese, ʼo Salomone, ʼo Napoleone, pea mo tatatou ʼu kui. Pea ʼe kei hoko atu pe te ʼu meʼa ʼaia. ʼO toe feiā aipe, “ ʼe fakalaka he taʼiake, pea ʼe haʼu he tahi taʼiake.” (Tagata Tānaki 1:​4-7) ʼO ʼuhiga mo te tagata, ʼe mole lahi te ʼu meʼa ʼaē kua fetogi. Ko te hahaʼi ʼo te temi muʼa pea mo te hahaʼi ʼo totatou temi, ʼe tatau tanatou ʼu gāue, mo tanatou ʼu ʼamanaki, mo te ʼu meʼa ʼe nātou loto kiai, pea mo te ʼu meʼa ʼe nātou fakahoko. Tatau aipe pe ko he tahi neʼe logona peʼe neʼe makehe tona matalelei, pea mo tona poto, kae ʼe ʼifea koa ia ia ʼaia ʼi te temi nei? Kua mate ia pea kua lagi galoʼi ia. ʼE tonu te manatu ʼaia, heʼe ko te meʼa ʼaia ʼe hoko māhani. ʼE lahi te hahaʼi ʼe mole nātou ʼiloʼi te ʼu higoa ʼo tanatou ʼu kui, pe neʼe nātou tutupu ʼifea pea neʼe tanu nātou ʼifea. Kua feala hakotou mahino pe koʼe neʼe moʼoni te ʼui ʼaē e Salomone, ʼe vaʼiganoa te ʼu fakatuʼutuʼu pea mo te ʼu faiga ʼa te tagata.​—Tagata Tānaki 1:9-​11.

9. ʼE tokoni feafeaʼi kia tatou tatatou maʼu te fakasiosio poto ʼo ʼuhiga mo te ʼaluʼaga ʼo te malamanei?

⁹ Ko te fakasiosio poto fakaʼatua ʼaia ʼo ʼuhiga mo te ʼaluʼaga ʼo te malamanei, ʼe mole ina fakaloto mamahiʼi tatou, kae ʼe feala ke fua lelei kia tatou, ʼo ina uga tatou ke ʼaua naʼa tou pipiki ki he ʼu fakatuʼutuʼu hala, peʼe ko he ʼu gāue kua ʼamanaki ke pulinoa, pea mo galoʼi. Ko te fakasiosio poto fakaʼatua ʼaia ʼe tonu ke tokoni kia tatou ke tou fakafuafua te ʼu meʼa ʼaē ʼe tou maʼu ʼi totatou maʼuli pea mo te ʼu meʼa ʼaē ʼe tou faiga ke tou fakahoko. Moʼo fakatā ʼe feala ke tou fiafia ʼi hatatou kai pea mo ʼinu fakapotopoto, kae ʼe mole tou fai he ʼu fakatuʼutuʼu fefeka ʼo ʼuhiga mo te ʼu faʼahi ʼaia. (Tagata Tānaki 2:​24) Pea ohage ko te meʼa ʼaē ka tou sio anai kiai, ʼe talanoa tāfito ia Salomone ki te ikuʼaga ʼo te malamanei. Moʼo fakanounou, ʼe ʼui e tana ʼu palalau fakaʼosi ʼe tonu ke tou loto fakafetaʼi mālohi ʼo ʼuhiga mo tatatou ʼu felogoi mo totatou Tupuʼaga, ʼaē ʼe feala ke tokoni kia tatou ke tou maʼu hotatou ka haʼu ʼe ʼi ai hona ʼu fakatuʼutuʼu heʼegata pea mo fakafiafia. Neʼe faka maʼuhigaʼi fēnei e Salomone: “Ko te manatu fakaʼosi ʼo ʼuhiga mo te faʼahi ʼaia, mai tona ʼaluʼaga ʼaē kua tou fagono kia meʼa fuli: Manavasiʼi ki te ʼAtua moʼoni pea mo taupau tana ʼu fakatotonu. He koʼena te maʼua katoa ʼo te tagata.”​—Tagata Tānaki 12:13.

Te Fakatuʼutuʼu ʼo Te Agaaga ʼo Te Maʼuli

10. Ko te ʼaluʼaga feafeaʼi ʼaē neʼe ʼui ai e Salomone ʼe tatau ai te ʼu manu pea mo te tagata?

¹⁰ Ko te poto fakaʼatua ʼaē ʼe hā ia Tagata Tānaki, ʼe toe feala foki ke tokoni kia tatou ke tou vakaʼi pe koteā te ʼu meʼa ʼe tou fakatuʼutuʼu ʼi totatou maʼuli. ʼO feafeaʼi? Neʼe fakatokagaʼi e Salomone te tahi ʼu moʼoni ʼe lagi tahitahiga tatatou manatu kiai. ʼE kau ai te ʼu ʼaluʼaga ʼaē ʼe tatau ai te tagata pea mo te ʼu manu. Neʼe fakatatau e Sesu tana ʼu tisipulo ki he ʼu ōvi, kae ʼi te agamāhani ʼe mole leleiʼia e te hahaʼi tonatou fakatatau ʼaē ki te ʼu manu. (Soane 10:11-​16) Tahi ʼaē meʼa, neʼe fakahā e Salomone te ʼu moʼoni ʼe mole feala hona fakafihiʼi: “Ko te ʼAtua moʼoni ʼe ina fili ia nātou [te ʼu foha ʼo te tagata], ke feala hanatou sio ko nātou totonu ʼe ko te ʼu manu. Heʼe ʼi ai te fakaʼosi ʼo te ʼu foha ʼo te tagata pea mo te fakaʼosi ʼo te manu, pea ʼe tatau tonā fakaʼosi. Ohage ko te mate ʼa te tagata, ʼe toe feiā pe mo te mate ʼa te manu; . . . koia ʼe mole māʼoluga age te tagata ʼi te manu, heʼe ko meʼa fuli ʼe vaʼiganoa. . . . Neʼe nātou ʼōmai fuli mai te efu, pea ʼe nātou toe liliu fuli ki te efu.”​—Tagata Tānaki 3:​18-​20.

11. (a) E feafeaʼi te agaaga ʼo te maʼuli ʼo he manu? (b) Koteā takotou manatu ʼo ʼuhiga mo te faʼahi ʼaia?

¹¹ Koutou fakakaukauʼi he manu ʼe koutou leleiʼia tona sioʼi, lagi ko he tamane peʼe ko he lapino. (Teutalonome 14:7; Pesalemo 104:18; Tāʼaga Lea 30:26) Peʼe lagi koutou fakakaukauʼi he écureuil; ʼe ko te ʼu faʼahiga écureuil e 300 ʼi te malamanei katoa. E feafeaʼi te agaaga ʼo tona maʼuli? ʼI tona ʼosi fānauʼi, ʼe fafaga ia ia e tana faʼe lolotoga ni ʼu vāhaʼa. ʼI te temi ʼaē kua fulufulu ai, kua feala leva tana mavae ʼi tona fātaʼi. ʼE lagi koutou sio anai kiai ʼe lele pea mo akoako kumi tana meʼa kai. Kae ʼi ʼihi temi, ʼe hage ʼe gaoʼi pe ia, ʼo fakafiafia ʼi tana kei veliveli. ʼI tana lahilahi ake, ʼe ina maʼu tona hoa. Pea kua tonu ke ina faʼu te fātaʼi pea mo tokaga ia ki tana ʼu ʼuhi. Kapau ʼe feʼauga te ʼu kiʼi fuaʼi ʼakau, pea mo te ʼu tegaʼi ʼakau ʼaē ka ina maʼu, pea ʼe feala ke tuputupu te famili ʼo te écureuil pea mo nātou maʼu te temi moʼo fakalahi ʼo tonatou nofoʼaga. Kae ʼi te hili pe ʼo he ʼu taʼu, pea matuʼa te manu pea hoko kia ia he tuʼutāmaki pea mo mahamahaki. ʼE mate ia ʼi tona taʼu hogofulu. ʼE ʼi ai te ʼu kiʼi faʼahiga meʼa ʼe kehekehe ai te ʼu écureuils, kae ʼi te agamāhani ʼe ko te agaaga ʼaia ʼo te maʼuli ʼo te ʼu écureuils fuli.

12. (a) ʼI tona ʼuhiga moʼoni, he koʼe ko te agaaga ʼo te maʼuli ʼo te hahaʼi ʼe teitei ke tatau mo te maʼuli ʼo te manu? (b) Koteā te ʼu meʼa ʼaē ʼe feala ke tou manatuʼi ʼi he temi mokā tou sisio anai ki he manu?

¹² Tokolahi te hahaʼi ʼe mole nātou fakafihi anai te agaaga ʼaia ʼo te maʼuli ʼo te manu, pea ʼe mole feala anai ke nātou sio ki he écureuil ʼe ina fai hana fakatuʼutuʼu fakapotopoto ʼi tona maʼuli. Kae ʼe mole teitei tatau koa la te maʼuli ʼo te hahaʼi mo te maʼuli ʼo te ʼu manu? ʼE nātou tutupu pea ʼe gaohi leleiʼi nātou ʼi tonatou kei liliki. ʼE nātou kakai, ʼo nātou lalahi, pea ʼe nātou gaoʼi ʼi tonatou kei veliveli. Mole tuai pea nātou lalahi ake, ʼo nātou maʼu tonatou ʼohoana, pea nātou kumi leva he koga meʼa ke nātou nonofo ai pea mo nātou fai he puleʼaki ke nātou maʼu tanatou meʼa kai. Kapau ʼe lava lelei tonatou maʼuli, pea ʼe feala ke nātou tuputupu pea mo nātou fakalahi tonatou nofoʼaga (fātaʼi) ʼaē ʼe lalahi ai tonatou hōloga. Kae ʼe vave te hoholo ʼo te ʼu taʼu, pea ʼe nātou fakahaʼuhaʼu ʼo matutuʼa. Kapau ʼe nātou maʼuli loaloaga pea ʼe feala ke nātou mamate ʼi te hili ʼo te taʼu 70 peʼe 80 ʼaē neʼe fonu ko te “tuʼania pea mo te ʼu meʼa fakalialia.” (Pesalemo 90:​9, 10, 12) ʼE feala ke koutou manatuʼi te ʼu meʼa ʼaia mokā koutou sisio anai ki he écureuil (peʼe ko he tahi age manu).

13. Koteā te meʼa ʼaē ʼe hoko moʼoni ki te ʼu manu pea mo te tagata?

¹³ Kua lagi koutou mahino leva pe koʼe neʼe fakatatau e Salomone te maʼuli ʼo te hahaʼi ki te maʼuli ʼo te ʼu manu. Neʼe ina tohi fēnei: “Kia meʼa fuli ʼe ʼi ai tona temi kua fakakatofa, . . . ko he temi ke tupu ai pea mo he temi ke mate ai.” Ko te meʼa ʼaia, te mate, ʼe tatau ai te tagata pea mo te manu, “ohage ko te mate ʼa te tagata, ʼe toe feiā pe mo te mate ʼa te manu.” Neʼe ina toe ʼui fēnei: “Neʼe nātou haʼu fuli mai te efu, pea ʼe nātou toe liliu fuli ki te efu.”​—Tagata Tānaki 3:​1, 2, 19, 20.

14. ʼE faigaʼi feafeaʼi e ʼihi ke nātou fetogi te agaaga māhani ʼo te maʼuli, pea koteā tona ikuʼaga?

¹⁴ ʼE mole tonu ke tou fakatokagaʼi te faʼahi ʼaia ohage he meʼa moʼo fakatupu lotovaivai ai kia tatou. ʼE moʼoni, ko ʼihi ʼe nātou faigaʼi ke nātou fetogi te ʼaluʼaga ʼo tonatou maʼuli, ohage la ʼe nātou gāue fakalaka ke lahi age tanatou ʼu koloā ʼi te ʼu koloā ʼaē neʼe maʼu e tanatou ʼu mātuʼa. ʼE lagi ʼe hoko anai tanatou ako ʼo fualoa lolotoga he ʼu taʼu, ke feala ai he lelei age ʼo tonatou maʼuli, pea mo nātou faiga ai ke toe lahi age tanatou mahino ki te maʼuli. Peʼe lagi nātou tokakaga tāfito anai ki te faigaoʼi peʼe ki tanatou faʼahiga kai, ke lelei age tonatou maʼuli fakasino, pea mo tologa. Pea ʼaki te ʼu faiga ʼaia ʼe lagi feala ke nātou maʼu ai he ʼu fua lelei. Kae ko ai ʼaē ʼe feala ke ina ʼiloʼi papau peʼe fua lelei anai te ʼu faiga ʼaia? Tatau aipe peʼe fua lelei anai, kae ʼe tologa anai koa te ʼu fua lelei ʼaia?

15. Koteā te manatu tonu ʼe maʼu e te hahaʼi tokolahi ʼo ʼuhiga mo te maʼuli?

¹⁵ Neʼe fehuʼi fēnei e Salomone: “Mai tona ʼuhiga ʼaē ʼe lahi ʼaupito te ʼu meʼa ʼaē ʼe nātou fakalahi te vaʼiganoa, koteā koa te lelei ʼaē ʼe maʼu e he tagata? Heʼe ko ai ʼaē ʼe ina ʼiloʼi te meʼa lelei ʼaē ʼe maʼu e he tagata ʼi tona maʼuli, ʼi te lolotoga ʼo te ʼu ʼaho ʼo tona maʼuli ʼaē ʼe vaʼiganoa, ʼaē ʼe fakalaka ohage he malū? Heʼe ko ai ʼaē ʼe feala ke ina ʼui age ki he tagata te meʼa ʼaē ka hoko anai ki muli mai ia te ia?” (Tagata Tānaki 6:​11, 12) Mai tona ʼaluʼaga ʼaē ko te mate ʼe ko te fakaʼosi vave ʼaia ʼo te ʼu faiga ʼa he tahi, ʼe ʼaoga moʼoni koa tatatou faiga ʼaē ke lahi age tatatou ʼu koloā, peʼe ke hoko atu tatatou ako lolotoga ni ʼu taʼu ke lahi age te ʼu koloā ʼaē ʼe tou maʼu? Pea mai tona ʼaluʼaga ʼaē ʼe nounou te maʼuli, ʼo fakalaka ohage ko te malū, kua mahino ki te tokolahi ʼe mole maʼu he temi moʼo fakahaga ʼo tanatou ʼu faiga ki he tahi fakatuʼutuʼu faka tagata, heʼe nātou fakatokagaʼi ʼe mole hoko tanatou fakatuʼutuʼu; pea ʼe mole feala ke ʼiloʼi papau e he tagata te meʼa ʼaē ka hoko anai ki tana fānau “ki muli mai ia te ia.”

ʼE Ko He Temi ʼAenī Ke Tou Maʼu Ai He Higoa ʼe Lelei

16. (a) Ko te meʼa fea ʼaē ʼe tonu ke tou fai ʼe mole feala tona fai e te ʼu manu? (b) Koteā te tahi moʼoni ʼe tonu ke malave ki tatatou fakakaukau?

¹⁶ ʼO mole hage ko te ʼu manu, ʼe tou maʼu te fealagia ʼaē ke tou fakakaukau fēnei, ‘Koteā koa te faka ʼuhiga ʼo toku maʼuli? ʼE tonu pe koa ke ʼau tupu ake pea ʼau mate leva?’ ʼI te faʼahi ʼaia, ʼe koutou manatuʼi te moʼoni ʼo te ʼu palalau ʼa Salomone ʼo ʼuhiga mo te tagata pea mo te manu: “ ʼE nātou toe liliu fuli ki te efu.” Ko tona faka ʼuhiga koa ko te mate ʼe ko te fakaʼosi ʼaia ʼo te maʼuli ʼo he tahi? ʼE fakahā mai e te Tohi-Tapu ʼe mole ʼi ai he nefesi tuputupua ʼo te tagata ʼe hoko atu tona maʼuli mokā mate. Ko te tagata ʼe ko te nefesi, pea ko te nefesi ʼaē ʼe agahala ʼe mate ia. (Esekiele 18:​4, 20) Neʼe ʼui fēnei e Salomone: “Ko te kau maʼuʼuli ʼe nātou ʼiloʼi ʼe nātou mamate anai; kae ko te kau mate, ʼe mole kei nātou ʼiloʼi he meʼa e tahi, ʼe mole kei ʼi ai honatou totogi, heʼe kua galo te ʼu meʼa ʼaē neʼe nātou manatu kiai. Ko meʼa fuli ʼaē ʼe maʼu ʼe tou nima ke ina fai, fai koe ʼaki tou mālohi, heʼe mole he gāue, he fakatuʼutuʼu, he mālama, he poto ʼi te Seole, te potu ʼaē ʼe ke ʼalu ki ai.”​—Tagata Tānaki 9:​5, 10.

17. Ko te manatu ʼaē ʼe tuʼu ia Tagata Tānaki 7:​1, 2 ʼe tonu ke ina uga tatou ke tou fakakaukauʼi te meʼa fea?

¹⁷ Mai tona ʼuhiga ʼaē ʼe feala ke tou mamate ʼi he ʼaho, koia tou fakatokagaʼi te meʼa ʼaenī: “ ʼE maʼuhiga age he higoa ʼi he lolo magoni, pea ʼe lelei age te ʼaho ʼo te mate ʼi te ʼaho ʼaē ʼe kita tupu ai. ʼE lelei age takita ʼalu ki te ʼapi ʼo ia ʼaē ʼe putu ʼi takita ʼalu ki te ʼapi ʼe fai ai te kātoaga, koteʼuhi ʼe ko te fakaʼosiʼaga ʼaia ʼo te hahaʼi fuli pe; pea ko ʼaē ʼe maʼuli ʼe tonu ke ina manatuʼi te faʼahi ʼaia.” (Tagata Tānaki 7:​1, 2) ʼE tonu ke tou ʼiloʼi ko te mate ʼe ko “te fakaʼosiʼaga ʼaia ʼo te hahaʼi fuli pe.” ʼE mole he tagata ʼe feala ke ina maʼu te maʼuli heʼegata mokā ina ʼinu he faitoʼo, peʼe ina kai he faʼahiga meʼa, peʼe ko hana mulimuli ki he meʼa fakasino kovi, peʼe ko hana fai gaoʼi. Pea ʼi te agamāhani ka nātou mamate pea ʼe “galo [atu aipe] te ʼu meʼa ʼaē neʼe nātou manatuʼi.” Koia, he koʼe koa ʼe maʼuhiga age he higoa “ ʼi he lolo magoni, pea [mo] lelei age te ʼaho ʼo te mate ʼi te ʼaho ʼaē ʼe kita tupu ai”?

18. He koʼe ʼe feala ke tou ʼiloʼi papau neʼe tui ia Salomone ki te fakatuʼuake?

¹⁸ Ohage ko tatatou fakatokagaʼi, neʼe mahino ia Salomone ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe talanoa kiai. Neʼe ina ʼiloʼi te ʼu meʼa ʼaē neʼe fai e tana ʼu kui ko Apalahamo, mo Isaake, pea mo Sakopo, pea ʼe mahino papau ia neʼe nātou maʼu he higoa lelei ia muʼa ʼo totatou Tupuʼaga. ʼI tana felogoi mo Apalahamo, neʼe fakapapau age e Sehova ʼAtua ʼe ina tapuakina anai ia ia pea mo tona hōloga. (Senesi 18:18, 19; 22:17) ʼIo, neʼe maʼu e Apalahamo he higoa lelei ia muʼa ʼo te ʼAtua, ʼo liliu ai ko tona kaumeʼa. (2 Fakamatala 20:7; Isaia 41:8; Sake 2:​23) Neʼe ʼiloʼi e Apalahamo ko tona maʼuli pea mo te maʼuli ʼo tona foha neʼe mole tonu ke gata ʼaki pe te meʼa ʼaē ʼe hoko māhani ki te tagata, ke tupu pea mate. Kae ʼe mahino ia neʼe ʼi ai te tahi meʼa neʼe nā maʼu. Neʼe nā maʼu te ʼamanaki ʼaē ʼe nā toe maʼuʼuli anai, ʼo mole hoko te faʼahi ʼaia ʼuhi he neʼe nā maʼu he ʼu nefesi tuputupua, kae ʼuhi heʼe fakatuʼuake anai ia nāua. Neʼe ʼiloʼi papau e Apalahamo “ ʼe feala ke fakatuʼuake [ia Isaake] e te ʼAtua mai te kau mate.”​—Hepeleo 11:17-​19.

19. Koteā te meʼa ʼe feala ke tou maʼu mai te faʼifaʼitaki ʼo Sopo ʼo ʼuhiga mo te fakamahino ʼo te vaega ʼo Tagata Tānaki 7:1?

¹⁹ Ko te faʼahi ʼaia ʼe tokoni kia tatou ke tou mahino ai ki te ʼui ʼaē “ ʼe maʼuhiga age he higoa ʼi he lolo magoni, pea ʼe lelei age te ʼaho ʼo te mate ʼi te ʼaho ʼaē ʼe kita tupu ai.” Ohage ko Sopo ʼi muʼa atu, neʼe ʼiloʼi papau e Salomone ko Ia ʼaē neʼe ina fakatupu te maʼuli ʼo te tagata, ʼe feala ke ina toe foaki age ki ai te maʼuli. ʼE feala ke ina toe fakamaʼuli te hahaʼi ʼaē kua mamate. (Sopo 14:​7-​14) Neʼe ʼui fēnei e te tagata agatonu ko Sopo: “ ʼE ke [Sehova] pāui anai pea ʼe ʼau tali atu anai. ʼE ke holi mālohi anai ki te gāue ʼo tou ʼu nima.” (Sopo 14:15) Koutou fakakaukauʼi age muʼa te faʼahi ʼaia! ʼO ʼuhiga mo tana ʼu kaugana agatonu ʼaē kua mamate, ʼe “holi mālohi” totatou Tupuʼaga kia nātou. (“ ʼE ke toe fia sio anai ki te gāue ʼo tou ʼu nima.”​—La Bible de Jérusalem.) ʼI tana fakaʼaogaʼi te sakilifisio faitotogi ʼo Sesu Kilisito, ʼe feala anai ke toe fakatuʼuake e te Tupuʼaga ia te hahaʼi. (Soane 3:​16; Gāue 24:15) ʼE mahino mai ai, ʼe feala ke kehekehe te tagata mo te manu ʼi te temi ʼaē ʼe nā mamate ai.

20. (a) E feafeaʼi te lelei age ʼo te ʼaho mate ʼi te ʼaho ʼaē ʼe kita tupu ai? (b) Neʼe malave feafeaʼi ki te tokolahi ia te fakatuʼuake ʼo Lasalo?

²⁰ Ko tona faka ʼuhiga ʼe feala ke lelei age te ʼaho ʼo tokita mate ʼi te ʼaho ʼaē ʼe kita tupu ai, mo kapau ʼe maʼu e he tahi he higoa ʼe lelei ia muʼa ʼo Sehova, ʼaē ʼe feala ke ina fakatuʼuake te ʼu hahaʼi agatonu mokā mamate. Ko te Salomone Lahi, ia Sesu Kilisito, neʼe ina fakamoʼoni te faʼahi ʼaia. Ohage la, neʼe ina toe fakamaʼuli ia te tagata agatonu ko Lasalo. (Luka 11:31; Soane 11:​1-​44) ʼE feala ke koutou fakakaukauʼi, tokolahi ia nātou ʼaē neʼe sisio ki te toe fakamaʼuli mai ʼo Lasalo, neʼe malave ʼaupito te faʼahi ʼaia ki tonatou loto, ʼo nātou tui ai ki te ʼAlo ʼo te ʼAtua. (Soane 11:45) ʼE koutou manatu koa neʼe mole ʼi ai he fakatuʼutuʼu ʼo ʼuhiga mo tonatou maʼuli, ʼo mole nātou ʼiloʼi peʼe nātou ʼōmai maifea pea koteā tonatou ka haʼu? Kailoa, neʼe mahino kia nātou ʼe mole nātou hage ko te ʼu manu ʼaē ʼe tutupu, ʼo maʼuʼuli ʼi he kiʼi temi nounou, pea nātou mamate. Ko te fakatuʼutuʼu ʼo tonatou maʼuli neʼe pipiki tāfito ki tanatou ʼiloʼi ia te Tāmai ʼa Sesu pea mo tanatou fai ia Tona finegalo. Kae e feafeaʼi kia koutou? Ko te alatike ʼaenī neʼe tokoni koa kia koutou ke koutou mahino lelei peʼe lava feafeaʼi hakotou maʼu he fakatuʼutuʼu moʼoni ʼo ʼuhiga mo tokotou maʼuli?

21. Koteā te tahi meʼa ka tou vakaʼi anai ʼe tou maʼu tona faka ʼuhiga ʼi totatou maʼuli?

²¹ Kae, ko te fakatuʼutuʼu moʼoni pea mo maʼuhiga ʼo ʼuhiga mo te maʼuli ʼe lahi age ia ʼi te manatu pe ʼaē ki te mate pea mo te toe maʼuli ki ʼamuli. ʼE pipiki kiai te ʼu meʼa ʼaē ʼe tou fai ʼi totatou maʼuli ʼi te ʼaho fuli. Neʼe toe fakamahino lelei e Salomone te faʼahi ʼaia ia Tagata Tānaki, ʼaē ka tou vakaʼi anai ʼi te alatike ʼaē ka hoa mai.

[Nota ʼi te lalo pasina]

Kei Koutou Manatuʼi Koa?

◻ Ko te ʼu faʼahi fea ʼaē ʼe tatau ai te ʼu manu pea mo te tagata?

◻ He koʼe ʼe ʼui ko te faiga lahi ʼa te tagata pea mo tana gāue ʼe vaʼiganoa ʼuhi ko te mate?

◻ E feafeaʼi te lelei age ʼo te ʼaho mate ʼi te ʼaho ʼaē ʼe kita tupu ai?

◻ Kapau ʼe tou loto ke ʼi ai he ʼuhiga ʼo tatatou ʼu fakatuʼutuʼu ʼo ʼuhiga mo totatou maʼuli, koteā te ʼu felogoi ʼaē ʼe tonu ke tou maʼu?

[Paki ʼo te pasina 10]

E feafeaʼi te kehekehe ʼaupito ʼo tokotou maʼuli mo te maʼuli ʼa te ʼu manu?