Kapite 2

Te Tohi ʼAē ʼe Ina Fakahā Te ʼAtamai Mālama ʼo ʼUhiga Mo Te ʼAtua

1, 2. He koʼe ʼe ʼaoga kia tatou te takitaki ʼo totatou Tupuʼaga?

ʼE FAKAPOTOPOTO totatou Tupuʼaga manavaʼofa ʼi tana foaki mai te tohi moʼo ako pea mo takitaki ʼo te malamanei. Pea ʼi takotou manatu ʼe mole koa la ʼaoga te takitaki ʼaia ki te hahaʼi?

² ʼI te ʼu taʼu e 2 500 tupu kua hili, neʼe tohi fēnei e te tagata polofeta pea mo fai hisitolia: “ ʼE mole ʼa te tagata ʼaē ʼe haʼele te takitaki ʼo tana haʼele.” (Selemia 10:23) Ia ʼaho nei, ko te moʼoni ʼo te talanoa ʼaia ʼe lahi age tona ʼiloga! Koia, ko te tagata fai hisitolia ko William H. McNeill, neʼe ina tokagaʼi te faʼahi ʼaenī: “Ko te maʼuli ʼo te tagata ʼi te kele neʼe teitei pe ke felāveʼi tuʼumaʼu mo te ʼu lakilisi hoholo pea mo te ʼu maveuveu ʼo te tuʼu ʼaē ʼi te sosiete fakatagata.”

3, 4. (a) E feafeaʼi hatatou kamata ako te Tohi-Tapu? (b) E feafeaʼi hatatou vakaʼi te Tohi-Tapu?

³ ʼE lahi te ʼu meʼa ʼi te Tohi-Tapu ʼe ʼaoga kia tatou ke feala ai hatatou maʼu he taki fakapotopoto. ʼE moʼoni, ʼe tokolahi te hahaʼi neʼe punamaʼuli ʼi tanatou ʼuluaki vakaʼi te Tohi-Tapu. ʼE ko he tohi mātolu, pea ʼe mole faigafua te mahino ki tona tahi ʼu koga. Kae kapau neʼe foaki atu he pepa ʼe tohi ai te meʼa ʼaē ʼe tonu ke koutou fai ke koutou maʼu ai he tofiʼa maʼuhiga, ʼe mole koutou toʼo anai koa he temi ke feala ai hakotou sivi fakalelei te pepa ʼaia? Kapau neʼe koutou tokagaʼi he ʼu koga ʼo te pepa ʼe faigataʼa takotou mahino kiai, e lagi ʼe koutou kumi anai te tokoni ʼa he tahi ʼe poto lelei ʼi te faʼahi ʼaia. He koʼe koa ʼe mole koutou kamata vakaʼi te Tohi-Tapu ʼaki te faʼahiga manatu ʼaia? (Gāue 17:11) ʼE lahi age ia ʼi he tofiʼa fakamālama. Ohage ko tatatou ako ʼi te ʼuluaki kapite, ko te ʼatamai mālama ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua ʼe feala ke ina taki ki te maʼuli heʼegata.

⁴ Tou vakaʼi te tohi ʼaē ʼe ina fakahā mai te ʼatamai mālama ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua. ʼE tou ʼuluaki vakaʼi fakavilivili muʼa te Tohi-Tapu katoa. ʼOsi ʼaia pea tou palalau anai ki te ʼu tupuʼaga ʼo te ʼui ʼa te tokolahi, ko te Tohi-Tapu ʼe ko te Folafola ʼa te ʼAtua.

TE ʼU MEʼA ʼAĒ ʼE MAʼU ʼI TE TOHI-TAPU

5. (a) Koteā te meʼa ʼe tuʼu ʼi te ʼu Tohi Faka Hepeleo? (b) Koteā te meʼa ʼe tuʼu ʼi te ʼu Tohi Faka Keleka?

⁵ Ko te Tohi-Tapu ʼe faʼufaʼu ʼaki te ʼu tohi e 66 pea ʼe ko ʼona koga e lua, ʼaē ʼe fakahigoa māhani ko te Tauhi Foʼou pea mo te Tauhi ʼĀfea. Ko te ʼu tohi e tolugofulu-ma-hiva neʼe tohi tāfito ʼi te lea faka Hepeleo pea ko te ʼu tohi e 27 ʼi te lea faka Keleka. Ko te ʼu Tohi Faka Hepeleo, ʼaē ʼe kamata mai ia Senesi ʼo aʼu kia Malakia, ʼe talanoa ki te fakatupu ʼo te meʼa fuli, ʼo feiā aipe mo te ʼu ʼuluaki taʼu e 3 500 ʼo te hisitolia ʼo te tagata. Lolotoga tatatou vakavakaʼi te koga ʼaia ʼo te Tohi-Tapu, ʼe tou ʼiloʼi ai te ʼu felogoi ʼa te ʼAtua mo te kau Iselaelite—ʼo kamata ʼi te temi ʼaē neʼe faʼufaʼu ai nātou ko te puleʼaga ʼi te 16 sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, ʼo aʼu ki te 5 sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi.a Ko te ʼu Tohi Faka Keleka, ʼaē ʼe kamata mai te tohi ʼa Mateo ʼo aʼu ki te tohi ʼo te Fakahā, ʼe fakatokagaʼi tāfito ai te ʼu akonaki pea mo te ʼu gāue ʼa Sesu Kilisito pea mo tana kau tisipulo ʼi te lolotoga ʼo te ʼuluaki sēkulō ʼo totatou temi.

6. He koʼe koa ʼe tonu ke tou ako te Tohi-Tapu katoa?

⁶ ʼE ʼui e ʼihi ko te “Tauhi ʼĀfea” neʼe fai maʼa te kau Sutea pea ko te “Tauhi Foʼou” neʼe fai maʼa te kau Kilisitiano. Kae ʼo mulimuli kia 2 Timoteo 3:16, “ko te Tohi-Tapu katoa ʼe haʼu ia mai te ʼAtua pea ʼe ʼaoga.” Koia la ʼaē, ko he ako fakalelei ʼo te ʼu tohi faka Tohi-Tapu ʼe tonu ke kau kiai te Tohi-Tapu katoa. ʼI tona fakahagatonu, ko te ʼu koga e lua ʼo te Tohi-Tapu ʼe nā fefakakatoaʼaki, ʼe nā felogoi lelei ʼo nā talanoa ki te kupu tāfito pe e tahi.

7. Koteā te kupu tāfito ʼo te Tohi-Tapu?

⁷ E lagi neʼe koutou kau ki te ʼu tauhi faka lotu lolotoga he ʼu taʼu pea neʼe koutou logo ki te lau leʼolahi ʼo te Tohi-Tapu. Peʼe lagi neʼe koutou lau totonu he ʼu vaega ʼo te Tohi-Tapu. Neʼe kua koutou ʼiloʼi koa ko te Tohi-Tapu ʼe ʼi ai tona kupu tāfito mai te Senesi ʼo aʼu ki te tohi ʼo te Fakahā? ʼIo, ʼe ʼi ai te kupu tāfito ʼi te Tohi-Tapu. Koteā koa te kupu tāfito ʼaia? Ko te faka lākatonuʼi ʼo te pule ʼa te ʼAtua ki te malamanei pea mo te fakahoko ʼo tana fakatuʼutuʼu fonu ʼi te ʼofa ʼaki ia tona Puleʼaga. Ki muli age, ʼe tou vakaʼi anai peʼe feafeaʼi te fakahoko e te ʼAtua tona finegalo ʼo ʼuhiga mo te fakatuʼutuʼu ʼaia.

8. Ko te meʼa fea ʼe fakahā mai e te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo te ʼulugaaga ʼo te ʼAtua?

⁸ ʼO mole gata ʼaki pe ki te fakahā ʼo te fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua, ʼe toe fakahā mai e te Tohi-Tapu tona ʼulugaaga. Ohage la, ʼe tou ako ʼi te Tohi-Tapu ʼe ʼi ai te ʼu meʼa ʼe lave ki te loto ʼo te ʼAtua pea ko te ʼu tonu ʼaē ʼe tou fai ʼe malave kia te ia. (Pesalemo 78:40, 41; Tāʼaga Lea 27:11; Esekiele 33:11) ʼE ʼui mai ia Pesalemo 103:8-14 ko te ʼAtua ʼe “agaʼofa pea mo fakamolemole gafua, tuai ʼi te ʼita pea mo mohu ʼi te lotoʼofa.” ʼE tokaga lelei ia kia tatou ʼaki te agaʼofa, ‘ ʼo ina manatuʼi neʼe faʼu tatou ʼaki te efu’ pea ʼe tou liliu pe kiai ʼi totatou mate. (Senesi 2:7; 3:19) ʼI ʼu kalitate fakatalakitupua leva ʼe ina maʼu! ʼE mole ko te taʼi ʼAtua koa la ʼaia ʼe koutou fia tauhi ki ai?

9. E feafeaʼi te fakahā fakalelei mai e te Tohi-Tapu te ʼu lekula ʼa te ʼAtua, pea e feafeaʼi hatatou maʼu he fua lelei mai te ʼatamai mālama ʼaia?

⁹ ʼE fakamahino lelei mai e te Tohi-Tapu te ʼu lekula ʼa te ʼAtua. Ko te ʼu lekula ʼaia ʼe tautau fakamahino ohage he ʼu lao. Kae, ʼe tautau fakahāhā te ʼu lekula ʼaia ʼi te ʼu fakatuʼutuʼu ʼe akoʼi ʼaki te ʼu faʼifaʼitaki lelei. Ko ʼihi faʼahiga meʼa neʼe fai e te ʼAtua ki te kau Iselaelite neʼe tohi moʼo akoʼi ʼo tatou. Ko te ʼu fakamatala fakahagatonu ʼaia ʼe nātou fakahā mai te ʼu meʼa ʼaē ʼe hoko mokā gāue te hahaʼi ʼo mulimuli ki te fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua, ʼo feiā aipe ki te ʼu malaʼia ʼaē ʼe hoko kia nātou ʼi tanatou fia faʼifaʼitaliha. (1 Hau 5:4; 11:4-6; 2 Fakamatala 15:8-15) Ko te lau ʼo te ʼu fakamatala ʼaia neʼe hoko, ʼe lave moʼoni anai ki totatou ʼu loto. Kapau ʼe tou faiga ke tou mahino lelei ki te fakamatala ʼo te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko, ʼe feala hatatou kau ki te hahaʼi ʼaē ʼe tou lau ʼi te ʼu fakamatala ʼaia. Koia, ʼe ʼaoga anai kia tatou ke tou mulimuli ki te ʼu faʼifaʼitaki lelei pea ke ʼaua naʼa tou tō ki te ʼu hele ʼaē neʼe tō kiai te kau agakovi. Kae, ko te fehuʼi maʼuhiga ʼaenī ʼe fakamaʼuaʼi ke tou tali kiai: E feafeaʼi hatatou ʼiloʼi papau ko te ʼu meʼa ʼaē ʼe tou lau ʼi te Tohi-Tapu ʼe haʼu moʼoni ia mai te ʼAtua?

ʼE FEALA KOA HAKOTOU FALALA KI TE TOHI-TAPU?

10. (a) He koʼe ʼe ʼui e ʼihi kua ʼāfea te Tohi-Tapu? (b) Koteā ʼaē ʼe fakahā mai ia 2 Timoteo 3:16, 17 ʼo ʼuhiga mo te Tohi-Tapu?

¹⁰ E lagi neʼe koutou fakatokagaʼi ʼe lahi te ʼu tohi ʼe nātou foaki mai he ʼu tokoni kua liliu ʼo ʼāfea ʼi te ʼu kiʼi taʼu pe ʼaenī. E feafeaʼi koa la ia te Tohi-Tapu? Ko te tohi kua ʼāfea ʼaupito, pea kua teitei katoa kiai te ʼu taʼu e 2 000 talu mai te temi ʼaē neʼe tohi ai te ʼu kupu fakamuli. Koia la ʼaē ʼe ʼui ai e ʼihi ʼe mole hona ʼaoga ki totatou temi. Kae kapau ko te Tohi-Tapu ʼe haʼu ia mai te ʼAtua, ko tana ʼu tokoni ʼe tonu ke lelei tuʼumaʼu tatau aipe pe kua ʼāfea. Ko te Tohi-Tapu ʼe kei “ ʼaoga moʼo akoʼi, moʼo fakatonutonuʼi, moʼo fakatokatoka ʼo te ʼu meʼa, moʼo akonakiʼi ʼi te faitotonu, koteʼuhi ke poto lelei ʼosi te tagata ʼa te ʼAtua, ke ina maʼu lelei ia meʼa fuli ʼe ʼaoga ki te gāue lelei fuli pe.”—2 Timoteo 3:16, 17.

11-13. He koʼe ʼe feala ke tou ʼui ko te Tohi-Tapu ʼe ʼaoga ki totatou temi?

¹¹ Ko he sivisivi fakalelei ʼe ina fakahā mai ko te ʼu fakatuʼutuʼu ʼa te Tohi-Tapu ʼe kei ʼaoga ki totatou temi ohage pe ko tona ʼaoga ʼi te temi ʼaē neʼe ʼuluaki tohi ai. Ohage la, ʼo ʼuhiga mo te agaaga ʼo te tagata, ʼe fakahā e te Tohi-Tapu he faʼahiga mahino ʼe ʼaoga ki te taʼi tupu fuli ʼo te malamanei. ʼE faigafua tatatou vakaʼi te faʼahi ʼaia ʼi te Akonaki ʼa Sesu ʼi te Moʼuga, ʼaē ʼe maʼu ʼi te tohi ʼa Mateo, ʼi te kapite 5 ki te 7. Ko te akonaki ʼaia neʼe lave ki te tagata takitaki Initia ko Mohandas Gandhi ʼo feala ai tana ʼui fēnei ki te tagata pule Pilitania: “Ka liliu anai tou fenua ʼo felogoi lelei mo toku fenua ʼo ʼuhiga mo te ʼu akonaki ʼa Kilisito ʼaē ʼe ʼi tana Akonaki ʼi te Moʼuga, pea hoki feala anai ke tā fakatokatoka te ʼu faigataʼaʼia ʼo totā ʼu fenua ʼo feiā mo te ʼu faigataʼaʼia ʼo te malamanei katoa.”

¹² Neʼe ōfo te hahaʼi ʼi te ʼu akonaki ʼa Sesu! ʼI te Akonaki ʼi te Moʼuga, neʼe ina fakahā mai kia tatou te ala ʼaē ke tou maʼu ai te fīmālie moʼoni. Neʼe ina fakamahino peʼe feafeaʼi te fakatokatoka ʼo te ʼu fihifihia. Neʼe foaki e Sesu he ako ʼo ʼuhiga mo te faikole. Neʼe ina fakahā te aga fakapotopoto ʼo ʼuhiga mo te ʼu meʼa fakasino ʼaē ʼe ʼaoga kia tatou, pea neʼe ina foaki mai te Lekula Aulo ʼo ʼuhiga mo te ʼu felogoi lelei mo ʼihi. ʼI te ʼu puani ʼaē neʼe tuʼu ʼi te akonaki ʼaia, neʼe toe fakahā ai foki peʼe feafeaʼi te ʼiloʼi ʼo te ʼu kākā faka lotu pea mo te maʼu ʼo he ka haʼu fīmālie.

¹³ ʼI te Akonaki ʼi te Moʼuga pea mo te toe ʼo te ʼu pasina ʼaē, ʼe fakahā lelei mai e te Tohi-Tapu kia tatou te meʼa ʼaē ke tou fai pea mo te meʼa ʼaē ke tou tekeʼi ke feala ai hatatou tuputupu ʼi te ʼu ʼaluʼaga ʼo totatou maʼuli. ʼI te ʼaoga ʼaupito ʼo tana ʼu tokoni, neʼe fakatupu ʼaki te ʼui fēnei e te tagata faiako: “Logope la ko ʼau ko he tagata foaki tokoni ʼi te univelesitē ʼi taku maʼu pepa pea neʼe lahi te ʼu tohi neʼe ʼau lau ʼo ʼuhiga mo te maʼuli mālōlō ʼo te ʼatamai pea mo te fakakaukau, neʼe ʼau fakatokagaʼi ko te ʼu tokoni ʼa te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo te fīmālie ʼo te nofo ʼohoana, mo te tāʼofi ʼo te aga fakalialia ʼa te kau tūpulaga pea mo te kumi ʼo he ʼu kaumeʼa, ʼe lahi age tona maʼuhiga ʼi te ʼu meʼa fuli ʼaē neʼe ʼau lau pea mo ʼau ako ʼi te faleako.” ʼE mole gata pe te ʼaoga ʼo te Tohi-Tapu ki totatou maʼuli pea mo totatou temi, kae ʼe toe feala pe foki hatatou falala kiai.

ʼE TOTONU PEA ʼE TĀU MO TE FALALA

14. Koteā ʼaē ʼe ina fakahā mai ai ʼe totonu te Tohi-Tapu ʼi te ʼu meʼa fakapoto lalahi?

¹⁴ Logope la ko te Tohi-Tapu ʼe mole ko he tohi ia ʼo he ʼu meʼa fakapoto lalahi, kae ʼe totonu ia ʼi te ʼu faʼahi ʼaia. Ohage la, neʼe ʼi ai te temi neʼe ʼui e te tokolahi ko te kele ʼe halafalafa, kae neʼe talanoa te polofeta ko Isaia ki te kele ʼo ʼui maʼana ʼe “takafuafua” (faka Hepeleo, chugh, ʼaē ʼe faka ʼuhiga ʼi henī ki he meʼa ʼe “takafoli”). (Isaia 40:22) Ko te manatu ʼaē ki te takafuafua ʼo te kele neʼe mole tali lelei ʼo hili kiai taʼu e afe ki te temi ʼo Isaia. Tahi ʼaē meʼa, ʼi te tohi ʼa Sopo 26:7—ʼaē neʼe tohi kua hili kiai taʼu e 3 000 tupu—ʼe fakahā ai ko te ʼAtua “ ʼe ina tautau te kele ʼi te noa.” Neʼe ʼui fēnei e te tagata ako Tohi-Tapu: “Neʼe ʼiloʼi feafeaʼi e Sopo te moʼoni, ʼaē neʼe fakahā e te gāue sivi fetuʼu, ʼaē ko te kele ʼe tautau ia ʼi te noa? ʼE ko he manatu ʼe mole faigafua hona tali kiai e nātou ʼaē ʼe fakafisi ki te ʼui ʼaē ko te Tohi-Tapu ʼe haʼu mai te ʼAtua.”

15. ʼE fakamālohiʼi feafeaʼi te falala ki te Tohi-Tapu e tana faʼahiga fakamatala?

¹⁵ Ko te ʼu faʼahiga fakamatala ʼe tou maʼu ʼi te Tohi-Tapu ʼe ina fakaloto mālohiʼi ai foki tatatou falala ki te tohi ʼāfea ʼaia. ʼE kehe ia mo te ʼu fagana, heʼe ko te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼaē ʼe tuʼu ʼi te Tohi-Tapu ʼe ʼi ai tonatou pikipikiga mo te hahaʼi pea mo te ʼu ʼaho. (1 Hau 14:25; Isaia 36:1; Luka 3:1, 2) Pea logope la ko te ʼu tagata fai hisitolia ʼāfea neʼe nātou fakalahi te fakamatala ʼo te ʼu mālo ʼo tonatou ʼu hau ka mole nātou fakahā tanatou lavā pea mo tanatou ʼu hala, ko te ʼu tagata ʼaē neʼe nātou tohi te Tohi-Tapu neʼe nātou fai fakahagatonu pea neʼe nātou fakahā te moʼoni—ʼo nātou tohi ʼanatou ʼu agahala ʼaē neʼe nātou fai.—Faka au 20:7-13; 2 Samuele 12:7-14; 24:10.

KO HE TOHI ʼE TUʼU AI TE ʼU LEA FAKA POLOFETA

16. Ko te fakamoʼoni tāfito fea ʼaē ʼe hā ʼaki ai ko te Tohi-Tapu ʼe haʼu ia mai te ʼAtua?

¹⁶ Ko te ʼu lea faka polofeta ʼaē kua hoko ʼe nātou foaki mai he fakamoʼoni ko te Tohi-Tapu ʼe haʼu ia mai te ʼAtua. ʼE lahi te ʼu lea faka polofeta ʼe tuʼu ʼi te Tohi-Tapu neʼe hoko katoa ʼi tona ʼu faʼahi fuli. ʼE mahino ia, ʼe mole ko te tagata ʼaē neʼe ina fai te faʼahi ʼaia. Kae, ko ai ʼaē neʼe ina fai te ʼu lea faka polofeta ʼaia? ʼE ʼui totonu e te Tohi-Tapu, ko te “lea faka polofeta neʼe mole fai ʼaki te finegalo ʼo te tagata, kae neʼe palalau te ʼu tagata ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua ʼaki te laumālie maʼoniʼoni,” peʼe ko te mālohi gāue ʼaē ʼo te ʼAtua. (2 Petelo 1:21) Tou fakatokagaʼi he ʼu faʼifaʼitaki.

17. Ko te ʼu lea faka polofeta fea ʼaē neʼe fakakikite ai mo te tō ʼo Papiloni, pea neʼe feafeaʼi te hoko ʼo te ʼu meʼa ʼaia?

¹⁷ Ko te tō ʼo Papiloni. Neʼe fakakikite e Isaia pea mo Selemia te tō ʼo Papiloni ʼi te kau Metia pea mo te kau Pelesia. ʼE tou tokagaʼi ko te lea faka polofeta ʼa Isaia ʼo ʼuhiga mo te meʼa ʼaia, neʼe fakahā kua hili kiai taʼu e 200 ʼi muʼa ʼo te tō ʼo Papiloni. ʼI te temi nei, ʼe lahi te ʼu meʼa ʼi te hisitolia ʼe nātou fakamoʼoni ki te ʼu meʼa ʼaenī ʼo te lea faka polofeta: te fakamamaha ʼo te Liuʼa ʼo te Eufalate ʼi te afeʼi ʼo te ʼu vai ʼo faʼufaʼu ʼaki ai he ano (Isaia 44:27; Selemia 50:38); te mole leʼohi fakalelei ʼo te ʼu matapā ʼo te liuʼa ʼo Papiloni (Isaia 45:1); pea mo tona tauʼi e te hau neʼe higoa ko Siliusi.—Isaia 44:28.

18. Neʼe hoko feafeaʼi te lea faka polofeta ʼa te Tohi-Tapu ʼi te tuʼu pea mo te tō ʼo “te hau ʼo Heleni”?

¹⁸ Ko te tuʼu pea mo te tō ʼo “te hau ʼo Heleni.” ʼI he meʼa neʼe hā fakatomuʼa, neʼe sio ia Taniela ki he tao tagata ʼe ina matehi te matuʼaʼi akeno, ʼo ina fasiʼi tona ʼu tala ʼaē e lua. ʼOsi ʼaia, pea neʼe fasi te tala lahi ʼo te tao, pea neʼe fetogi e te ʼu tala e fā. (Taniela 8:1-8) Neʼe fakamahino fēnei age kia Taniela: “Ko te matuʼaʼi akeno ʼaē neʼe ke mamata kiai pea mo tona ʼu tala e lua ʼe ina fakatātā te ʼu hau ʼo Metia pea mo Pelesia. Pea ko te tao tagata ʼaē ʼe fulufulu ʼe ina fakatātā te hau ʼo Heleni; pea ʼo ʼuhiga mo te tala lahi ʼaē neʼe tuʼu ʼi te vaha ʼo tona ʼu mata, ʼe ina fakatātā te ʼuluaki hau. Pea ʼi te kua fasi ʼo te tala ʼaia, ʼo tutuʼu ake ai te ʼu tala e fā ʼi tona tuʼuʼaga, koia ʼe tutuʼu ake anai te ʼu puleʼaga e fā ʼo tona puleʼaga, kae ʼe mole nātou maʼu anai tona mālohi.” (Taniela 8:20-22) ʼO mulimuli ki te lea faka polofeta ʼaia, ʼi he ʼu sēkulō e lua ki muli age, ko “te hau ʼo Heleni,” ia Alexandre le Grand, neʼe ina ʼohofi te Puleʼaga ʼaē ʼe tala lua ko Metia mo Pelesia. Neʼe mate ia Alexandre ʼi te taʼu 323 ʼi muʼa ʼo totatou temi, pea neʼe fetogi ia ki muli age e te toko fā ʼo tana ʼu senelale. Kae, ko te ʼu puleʼaga ʼaia ki muli mai neʼe mole tatau tonatou mālolohi mo te mālohi ʼo te puleʼaga ʼo Alexandre.

19. Ko te ʼu lea faka polofeta fea ʼaē neʼe hoko ia Sesu Kilisito?

¹⁹ Te maʼuli ʼo Sesu Kilisito. ʼI te ʼu Tohi Faka Hepeleo ʼe tuʼu ai te ʼatu ʼu lea faka polofeta neʼe hoko ʼi te tupu ʼa Sesu, ʼi tona minisitelio, mo tona mate, pea mo tona fakatuʼuake. Ohage la, ia taʼu e 700 tupu ki muʼa atu, neʼe fakakikite e Mikea ko te Mesia, peʼe ko Kilisito, ʼe tupu anai ʼi Petelehemi. (Mikea 5:2; Luka 2:4-7) Neʼe fakakikite e Isaia, te tagata ʼo te temi ʼo Mikea, ko te Mesia ʼe tā anai pea mo hukiʼi. (Isaia 50:6; Mateo 26:67) ʼI te ʼu taʼu e nimageau ki muʼa atu, neʼe fakakikite e Sakalia ʼe tonu anai ke lavakiʼi te Mesia kia foʼi piesi siliva e tolugofulu. (Sakalia 11:12; Mateo 26:15) ʼI te ʼu taʼu ʼe lauʼi afe ki muʼa atu, neʼe fakakikite e Tavite te ʼu ʼaluʼaga ʼaē ʼe ʼalutahi mo te mate ʼo Sesu te Mesia. (Pesalemo 22:7, 8, 18; Mateo 27:35, 39-43) Pea ʼi he ʼu sēkulō e nima ki muʼa atu, neʼe fakahā fakatomuʼa e te lea faka polofeta ʼa Taniela te temi ʼaē ka hā ai te Mesia, ʼo toe feiā ai mo te loaloaga ʼo tona minisitelio pea mo te temi ʼaē ka mate ai. (Taniela 9:24-27) Ko te meʼa ʼaia neʼe ko he meʼa veliveli pe ia ʼo te ʼu lea faka polofeta ʼaē neʼe hoko ʼo ʼuhiga mo Sesu Kilisito. ʼE koutou fakatokagaʼi anai ʼe lelei ʼaupito ke koutou lau te tahi ʼu meʼa ʼo ʼuhiga mo ia ki muli age.

20. Ko te falala fea ʼaē ʼe tonu ke tou maʼu ʼaki te fakamatala ʼa te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo te ʼu lea faka polofeta ʼaē kua hoko?

²⁰ ʼE lahi te tahi ʼu lea faka polofeta loaloaga kua ʼosi hoko katoa. ‘Kae,’ e lagi ʼe koutou ʼui fēnei, ‘koteā koa tona pikipikiga mo toku maʼuli?’ Kae, kapau ʼe ʼui atu e he tahi te moʼoni lolotoga he ʼu taʼu, ʼe tonu anai koa ke koutou mahalohalo ki ai mokā ʼe ina ʼui atu he meʼa foʼou? Kailoa! Neʼe fakahā mai e te ʼAtua te moʼoni ʼi te Tohi-Tapu. ʼE mole tonu koa la ke fakamālohi ai takotou falala ki te ʼu fakapapau ʼa te Tohi-Tapu, ʼo toe feiā aipe mo tana ʼu lea faka polofeta ʼo ʼuhiga mo he palatiso fakakelekele ʼi he temi ka haʼu? ʼE mahino ia, ʼe feala ke tou falala ohage ko Paulo, ʼaē ko te tisipulo ʼa Sesu ʼi te ʼuluaki sēkulō, ʼaē neʼe ina tohi fēnei ‘Ko te ʼAtua ʼe mole feala ke loi.’ (Tito 1:2) Tahi ʼaē meʼa, ka tou lau te Tohi-Tapu pea mo tou maʼuliʼi tana ʼu tokoni, ʼe tou maʼu ai te poto ʼaē ʼe mole feala ke maʼu e te tagata ʼi tanatou falala pe ʼaē kia nātou totonu, heʼe ko te Tohi-Tapu ʼe ko te tohi ʼaē ʼe ina fakahā mai te ʼatamai mālama ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua ʼaē ʼe ina taki ki te maʼuli heʼegata.

“KOUTOU HOLI” KI TE ʼATAMAI MĀLAMA ʼO ʼUHIGA MO TE ʼATUA

21. Koteā te meʼa ʼe feala ke koutou fai mokā koutou ako ʼi te Tohi-Tapu he meʼa ʼe mata faigataʼa kia koutou?

²¹ Lolotoga takotou ako te Tohi-Tapu, e lagi ʼe koutou ako he ʼu meʼa ʼe kehe ia mo te ʼu meʼa ʼaē neʼe koutou ako ki muʼa atu. E lagi ʼe koutou fakatokagaʼi ko ʼihi ʼu aga ʼe fai e te lotu ʼaē ʼe koutou leleiʼia ʼe mole lelei ki te ʼAtua. ʼE koutou akoʼi anai ʼe ʼi ai te ʼu lekula ʼa te ʼAtua ʼo ʼuhiga mo te meʼa ʼaē ʼe totonu pea mo te meʼa ʼaē ʼe kovi, ʼe māʼoluga age ia ʼi te ʼu lekula ʼo te mālama ʼaenī ʼaē ʼe ina fakagafua te meʼa fuli. Ko te meʼa ʼaenī e lagi ʼe mata faigataʼa kia koutou ʼi te kamataʼaga. Kae ke koutou faʼa kātaki! Koutou tokagaʼi fakalelei te Tohi-Tapu ke feala hakotou maʼu ia te ʼatamai mālama ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua. Koutou faka fealagia ki te ʼu tokoni ʼa te Tohi-Tapu ke nātou fakatonutonu ʼakotou manatu pea mo takotou ʼu aga.

22. He koʼe ʼe koutou ako te Tohi-Tapu, pea e feafeaʼi hakotou tokoni ki niʼihi ke nātou mahino ki te meʼa ʼaia?

²² Ko te ʼu kaumeʼa pea mo tokotou ʼu famili ʼaki he lotolelei e lagi ʼe nātou fakafeagai ki takotou ako ia te Tohi-Tapu, kae neʼe ʼui e Sesu: “Ko ʼaē ʼe ina fakahā tana fakatahi mo ʼau ia muʼa ʼo te tagata, ʼe ʼau toe fakahā anai mo ʼau taku fakatahi mo ia ia muʼa ʼo taku Tāmai ʼaē ʼe ʼi selo; kaʼe ko ʼaē ʼe fakafisi kia te ʼau ia muʼa ʼo te tagata, ʼe ʼau toe fakafisi mo ʼau kia te ia ia muʼa ʼo taku Tāmai ʼaē ʼe ʼi selo.” (Mateo 10:32, 33) Ko ʼihi ʼe nātou tuʼania naʼa koutou kau ki he magaʼi lotu peʼe koutou liliu ko he tahi ʼe tauhi fakavale ki te lotu. Kae, ʼi tona fakahagatonu, ʼe koutou faiga pe ke koutou maʼu ia te ʼatamai mālama totonu ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua pea mo tana ʼu moʼoni. (1 Timoteo 2:3, 4) Moʼo tokoni ki niʼihi ke nātou mahino ki te meʼa ʼaia, ʼe ʼaoga ke koutou aga fakapotopoto, ke ʼaua naʼa koutou fakafifihi, mokā koutou palalau mo nātou ʼo ʼuhiga mo te meʼa ʼaē ʼe koutou ako. (Filipe 4:5) Koutou manatuʼi ʼe tokolahi te hahaʼi ʼe nātou “tafoki mai, kae heʼeki fai he palalau” ʼi tanatou sisio ʼaē ki te ʼu fua lelei moʼoni ʼo te ʼatamai mālama ʼo te Tohi-Tapu ki te maʼuli ʼo te hahaʼi.—1 Petelo 3:1, 2.

23. ʼE lava feafeaʼi hakotou “holi mālohi” ki te ʼatamai mālama ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua?

²³ ʼE fakatokagaʼi mai kia tatou e te Tohi-Tapu: “Ohage ko he ʼu kiʼi toe neʼe hoki fānauʼi, koutou holi mālohi ki te huʼa pipi ʼaē ʼe mole fio ʼa te folafola.” (1 Petelo 2:2) Ko te kai ʼa te kiʼi tamasiʼi ʼe fakalogo ki te meʼa ʼe foaki age e tana faʼe pea ʼe fakakinau ke foaki age te meʼa ʼaē ʼe ʼaoga ki ai. ʼO toe feiā aipe mo tatou, ʼe tou fakalogo ki te ʼatamai mālama ʼaē ʼe haʼu mai te ʼAtua. Ke koutou “holi mālohi” ki tana Folafola ʼaki te hoko atu ʼo takotou ako. ʼIo, ke koutou fakatuʼutuʼu ke koutou lau te Tohi-Tapu ʼi te ʼaho fuli pe. (Pesalemo 1:1-3) Ko te faʼahi ʼaia ʼe ina ʼaumai anai he ʼu fua lelei kia koutou, heʼe ʼui mai e te Pesalemo 19:11 ʼo ʼuhiga mo te ʼu lao ʼa te ʼAtua: “ ʼE ʼi ai te fakapale lahi ʼi tonatou taupau.”

[Nota ʼi te lalo pasina]

TE SIVI ʼO TOKOTOU ʼATAMAI MĀLAMA

Ko te faʼahi fea ʼaē ʼe makehe ai te Tohi-Tapu ʼi te ʼu tohi ʼaē?

He koʼe ʼe feala ke koutou falala ki te Tohi-Tapu?

Koteā te ʼu fakamoʼoni ʼe koutou ʼiloʼi ai ko te Tohi-Tapu ʼe haʼu ia mai te ʼAtua?

[Talanoa ʼo te pasina 14]

KE KOUTOU FAKAMĀMĀHANI MO TAKOTOU TOHI-TAPU

Ko te fakamāmāhani mo te Tohi-Tapu ʼe mole faigataʼa. Koutou fakaʼaogaʼi te tānakiʼaga ʼo te ʼu kupu tāfito ʼi te Tohi-Tapu ʼo koutou ako ke koutou ʼiloʼi te fakahoahoa pea mo te tuʼuʼaga ʼo te ʼu tohi ʼo te Tohi-Tapu.

Ko te ʼu tohi ʼo te Tohi-Tapu ʼe tuʼu ai te ʼu kapite pea mo te ʼu vaega ʼe faigafua tona fakaʼaogaʼi. Ko te vaevae ʼo te ʼu kapite neʼe hoki fai lolotoga te 13 sēkulō, pea ʼi te 16 sēkulō neʼe vaheʼi e te tagata Falani tā tohi te ʼu vaega ʼi te ʼu Tohi Faka Keleka. Ko te ʼuluaki Tohi-Tapu katoa ʼaē ʼe maʼu ai te ʼu numelo ʼo te ʼu kapite pea mo te ʼu vaega, neʼe ko te Tohi-Tapu Fakafalani neʼe tā ʼi te taʼu 1553.

ʼI te fakaʼaogaʼi ʼo te ʼu vaega faka Tohi-Tapu ʼi te tohi ʼaenī, ko te ʼuluaki numelo ʼe ina fakahā te kapite pea ko te numelo ʼe hoa mai kiai, ʼe ina fakahā te vaega. Ohage la, ko te “Tāʼaga Lea 2:5” ʼe faka ʼuhiga ki te tohi ʼo te ʼu Tāʼaga Lea, kapite 2, vaega 5. ʼI takotou kumi te ʼu vaega faka Tohi-Tapu ʼaē ʼe tuʼu ʼi ai, ʼe koutou fakatokagaʼi anai kua faigafua takotou maʼu te ʼu vaega ʼi te Tohi-Tapu.

Ko te faʼahi lelei ʼaē ke feala ai hakotou fakamāmāhani mo te Tohi-Tapu ko tona lau ʼaē ʼi te ʼaho fuli. ʼI te kamata, e lagi ʼe mata faigataʼa anai te meʼa ʼaia kia koutou. Kae kapau ʼe koutou lau he ʼu kapite e tolu peʼe nima ʼi te ʼaho, ʼo fakalogo pe ki te loaloaga ʼo te ʼu kapite, ʼe koutou lau anai te Tohi-Tapu katoa ʼi te taʼu e tahi. He koʼe ʼe mole koutou kamata fai te faʼahi ʼaia ʼi te ʼaho ʼaenī?

[Talanoa ʼo te pasina 19]

TE TOHI-TAPU—KO HE TOHI MAKEHE

• Ko te Tohi-Tapu ʼe “haʼu mai te ʼAtua.” (2 Timoteo 3:16) Logope la neʼe ko te ʼu tagata ʼaē neʼe nātou tohi te ʼu folafola, neʼe takitaki e te ʼAtua tanatou ʼu manatu, koia ko te Tohi-Tapu ʼe ko “te folafola [moʼoni] ʼa te ʼAtua.”—1 Tesalonika 2:13.

• Neʼe tohi te Tohi-Tapu lolotoga te ʼu sēkulō e 16, e te toko 40 tupu kau tagata ʼe kehekehe tonatou ʼu tuʼulaga. Kae, ʼe felogoi lelei te Tohi-Tapu katoa, mai te kamataʼaga ʼo aʼu ki te fakaʼosi.

• Neʼe hāo te Tohi-Tapu ʼi te ʼu fakafeagai mālohi ʼo makehe ia ʼi he tahi age tohi. ʼI te lolotoga ʼo te Moyen Age, neʼe tutu te hahaʼi ʼi te ʼu pou ʼuhi pe ko tanatou maʼu ia te Tohi-Tapu.

• Ko te Tohi-Tapu ʼe ko te best-seller ʼaē ʼe lahi tokotahi ʼi te malamanei. Neʼe fakaliliu, katoa peʼe ko hona koga pe ʼi te ʼu lea e 2 000 tupu. Neʼe fai te ʼu Tohi-Tapu ʼe lauʼi miliale, pea ʼe mole faigataʼa te maʼu ʼo he Tohi-Tapu ʼi he potu ʼo te kele.

• Ko te koga ʼaē kua ʼāfea ʼaupito ʼo te Tohi-Tapu neʼe fai ʼi te 16 sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi. Ko te koga ʼaia neʼe tohi ia ʼi muʼa atu ʼo te Rig-Veda ʼa te lotu Inituisi (ʼaē neʼe tohi ʼi te taʼu 1 300 ʼi muʼa ʼo totatou temi), peʼe ko te “Les Trois corbeilles” ʼo te canon ʼo te lotu Putisi (neʼe tohi ʼi te nima sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi), peʼe ko te Coran ʼo te lotu Mahometa (neʼe tohi ʼi te fitu sēkulō ʼo totatou temi), ʼo feiā aipe mo te Nihon shoki ʼo te lotu Sinitoisi (ʼaē neʼe tohi ʼi te taʼu 720 ʼo totatou temi).