Te ʼu Lafeti Maʼuhiga ʼi Te Hisitolia ʼo Iselaele

“Tuʼa tolu ʼi te taʼu, ʼe tonu ke ʼolo takotou ʼu tagata fuli pe kia muʼa ʼo Sehova tokotou ʼAtua ʼi te potu ʼaē ka ina fili anai . . . , pea ʼe mole tonu ke haʼu he tahi kia muʼa ʼo Sehova ka mole hana meʼa.”​—Teutalonome 16⁠:16.

1. Koteā ʼaē ʼe feala ke tou ʼui ʼo ʼuhiga mo te ʼu lafeti ʼaē neʼe fai ʼi te ʼu temi faka Tohi-Tapu?

KA TOU talanoa ki he lafeti, koteā ʼaē ʼe koutou manatu kiai? ʼI te temi muʼa, ʼi ʼihi lafeti neʼe hoko ai te ʼu aga neʼe mole tātāʼofi pea mo heʼeʼaoga. ʼE toe moʼoni te faʼahi ʼaia ʼi te ʼu lafeti ʼaē ʼe fai ʼi totatou temi. Kae neʼe mole tatau te ʼu lafeti ʼaē neʼe fakahāhā ʼi te Lao ʼa te ʼAtua ki Iselaele. Logope la neʼe ko he ʼu lakaga fakafiafia ʼaia, kae neʼe toe fakahigoaʼi foki ko he ʼu “fakatahitahi maʼoniʼoni.”​—Levitike 23:2.

2. (a) Koteā ʼaē neʼe fakamaʼua ke fai e te hahaʼi tagata Iselaelite tuʼa tolu ʼi te taʼu? (b) Koteā te faka ʼuhiga ʼo te kupu “lafeti” ʼaē ʼe fakaʼaogaʼi ia Teutalonome 16:16?

² Neʼe ko he meʼa fakafiafia ki te hahaʼi tagata agatonu ʼo Iselaele​—pea mo tonatou ʼu famili​—tanatou ʼolo ʼaē ki Selusalemi, ‘te potu ʼaē neʼe fili e Sehova,’ pea neʼe lahi te ʼu meʼa ʼaē neʼe nātou foaki ʼi te ʼu ʼaho lafeti lalahi e tolu. (Teutalonome 16:16) ʼE fakamahino e te tohi Old Testament Word Studies, ko te kupu faka Hepeleo ʼaē neʼe fakaliliu ʼaki te kupu “lafeti” ia Teutalonome 16:16, ʼe faka ʼuhiga ki he “lakaga neʼe lahi ai te fakafiafia . . . neʼe fakamanatuʼi ai te ʼu gāue makehe ʼo te ʼofa ʼo te ʼAtua, ʼo fai ai te ʼu sakilifisio pea mo te kātoaga.”a

Te Maʼuhiga ʼo Te ʼu Lafeti Lalahi

3. Koteā te ʼu tapuakina ʼaē neʼe fakamanatuʼi e te ʼu lafeti e tolu ʼaē neʼe fai ʼi te taʼu fuli?

³ Mai tona ʼaluʼaga ʼaē ko te kau Iselaelite neʼe ko he ʼu hahaʼi gāue kele, koia neʼe nātou fakalogo ki te tapuakina ʼo te ʼAtua ʼi tana fakatō te ʼua. Neʼe tō tonu te ʼu lafeti lalahi e tolu ʼo te Lao Faka Moisese mo te tānaki ʼo te taʼukai ʼo te olose ʼi te kamata ʼo te fasiga taʼu mātala, mo te taʼukai ʼo te fulumeto ʼi te fakaʼosi ʼo te fasiga taʼu mātala, pea mo te tānaki ʼo te taʼukai ʼaē neʼe kei toe ʼi te fakaʼosi ʼo te fasiga taʼu māfana. Neʼe ko te ʼu lakaga fakafiafia lahi ʼaia pea mo fakafetaʼi kia Ia ʼaē ʼe tokaga ki te tō ʼo te ʼua, pea mo te Tupuʼaga ʼo te kele ʼaē ʼe fua lelei. Kae neʼe ʼi ai te tahi age ʼu faka ʼuhiga ʼo te ʼu lafeti ʼaia.​—Teutalonome 11:11-14.

4. Koteā te meʼa maʼuhiga ʼaē neʼe fakamanatu ʼi te ʼuluaki lafeti?

⁴ Neʼe fai te ʼuluaki lafeti ʼi te ʼuluaki māhina ʼo te kaletalio ʼāfea ʼo te Tohi-Tapu, ʼo kamata mai te ʼaho 15 ki te ʼaho 21 ʼo Nisani, ʼaē ʼe tō tahi mo te fakaʼosi ʼo te māhina ʼo Malesio peʼe ko te kamata ʼo ʼApelili. Neʼe fakahigoaʼi ko te Lafeti ʼo te ʼu Keke ʼaē ʼe mole hona meʼa fakatupu, pea mai tona ʼuhiga ʼaē neʼe hoa ki te Pāsikate ʼo te ʼaho 14 ʼo Nisani, koia neʼe toe fakahigoaʼi ko “te lafeti ʼo te pāsikate.” (Luka 2:​41; Levitike 23:​5, 6) Ko te lafeti ʼaia neʼe ina fakamanatuʼi ki Iselaele tonatou faka ʼāteaina mai tanatou maʼuli mamahi ʼi Esipito, ko te tupuʼaga la ʼaia ʼo te fakahigoaʼi ʼo te ʼu keke ʼaē ʼe mole hona meʼa fakatupu ko “te pane ʼo te mamahi.” (Teutalonome 16:3) Neʼe fakamanatuʼi age kia nātou e te lafeti ʼaia tanatou mavae fakavilivili ʼi Esipito, pea neʼe mole maʼu honatou temi ke nātou ʼai te meʼa fakatupu ki tanatou falena pea mo atalitali ke fakafuta. (Ekesote 12:34) Lolotoga te lafeti ʼaia, neʼe mole tonu ke maʼu he pane ʼe ʼi ai hona meʼa fakatupu ʼi te ʼu loto fale ʼo te kau Iselaelite. Kapau ʼi te lolotoga ʼo te lafeti ʼaia, neʼe ʼi ai he tahi ia nātou, māʼiape la mo te matāpule ʼaē neʼe nofo mo nātou, neʼe ina kai he pane ʼe ʼi ai hona meʼa fakatupu pea neʼe tonu ke matehi.​—Ekesote 12:19.

5. Koteā te pilivilesio ʼaē neʼe toe lagi fakamanatu ʼaki te lua lafeti, pea ko ai ʼaē neʼe kau ki te fakafiafia ʼaia?

⁵ Neʼe fai te lua lafeti ʼi te hili ʼo vāhaʼa e fitu (ʼaho e 49) ki te ʼaho 16 ʼo Nisani, pea neʼe tō ʼi te 6 ʼaho ʼo te tolu māhina, ko Sivani, ʼaē ʼe tō tahi mo te fakaʼosi ʼo tatatou māhina ko Maio. (Levitike 23:15, 16) Neʼe fakahigoaʼi ko te Lafeti ʼo te ʼu Vāhaʼa (ʼi te temi ʼo Sesu, neʼe toe fakahigoaʼi foki ko te Penikosite, ko tona faka ʼuhiga ko te “Nimagofulu” ʼi te lea faka Keleka), pea neʼe teitei tatau te temi ʼaē neʼe fai ai te lafeti ʼaia pea mo te temi ʼaē neʼe fai ai e Iselaele te fuakava ʼo te Lao ʼi te Moʼuga ʼo Sinai. (Ekesote 19:​1, 2) Lolotoga te lafeti ʼaia, neʼe feala ke metitasio te kau Iselaelite agatonu ki tanatou pilivilesio ʼaē ko te tuku keheʼi ʼo nātou ke nātou liliu ko he puleʼaga maʼoniʼoni ʼo te ʼAtua. ʼI tonatou ʼuhiga hahaʼi makehe ʼo te ʼAtua, neʼe maʼua ke nātou fakalogo ki te Lao ʼa te ʼAtua, ohage la ko te fakatotonu ʼaē ke nātou ʼoʼofa pea mo tokoni kia nātou ʼaē neʼe maʼuʼuli ʼi te faigataʼaʼia, ke feala mo nātou ke nātou fiafia ʼi te lafeti ʼaia.​—Levitike 23:22; Teutalonome 16:10-12.

6. Koteā te meʼa ʼaē neʼe manatuʼi e te hahaʼi ʼa te ʼAtua ʼi te tolu lafeti?

⁶ Ko te lafeti fakamuli ʼo te ʼu lafeti lalahi ʼaia e tolu ʼaē neʼe fai ʼi te taʼu fuli, neʼe fakahigoaʼi ko te Lafeti ʼo te Taʼukai, peʼe ko te Lafeti ʼo te ʼu Fale Lau. Neʼe fai ʼi te fitu māhina, ʼo kamata mai te ʼaho 15 ki te ʼaho 21 ʼo Tiseli peʼe ko Etanimi, ʼaē ʼe tō tonu mo te kamataʼaga ʼo tatatou māhina ko ʼOketopeli. (Levitike 23:34) Lolotoga te temi ʼaia, neʼe nonofo faka temi te hahaʼi ʼa te ʼAtua ʼi tuʼa ʼo tonatou ʼu ʼapi peʼe ʼi te fuga ʼato, ʼi he ʼu kiʼi fale lau neʼe gaohi ʼaki he ʼu vaʼa ʼakau pea mo he ʼu lauʼakau. Neʼe ko he fakamanatu ʼaia ʼo tanatou folau ia taʼu e 40 mai Esipito ki te Kele ʼo te Fakapapau, ʼi te temi ʼaē neʼe akoʼi ai ki te hahaʼi ke nātou falala ki te ʼAtua ke nātou maʼu te ʼu meʼa ʼaē neʼe ʼaoga kia nātou ʼi te ʼaho fuli.​—Levitike 23:42, 43; Teutalonome 8:​15, 16.

7. ʼE ʼaoga feafeaʼi anai kia tatou tatatou toe vakaʼi te ʼu lafeti ʼaia ʼaē neʼe fai ʼi te Iselaele ʼāfea?

⁷ Tou toe vakaʼi he ʼu lafeti neʼe maʼuhiga ʼi te hisitolia ʼo te hahaʼi ʼa te ʼAtua ʼi te ʼu temi ʼāfea. ʼE fakaloto mālohiʼi anai tatou e te faʼahi ʼaia ia ʼaho nei, heʼe toe fakaafe mo tatou ke tou fakatahi tuʼumaʼu ʼi te vāhaʼa fuli pea mo tuʼa tolu ʼi te taʼu ki te ʼu fakatahi lalahi.​—Hepeleo 10:24, 25.

Te ʼu Lafeti ʼi Te Temi ʼo Te ʼu Hau ʼo Te Hōloga ʼo Tavite

8. (a) Koteā te lafeti makehe neʼe fai ʼi te temi ʼo te Hau ko Salomone? (b) Koteā te fakahoko lahi ʼo te Lafeti ʼo te ʼu Fale Lau ʼe feala ke tou atalitali kiai?

⁸ Neʼe hoko te kātoaga makehe ʼi te Lafeti ʼo te ʼu Fale Lau, ʼaē neʼe fai lolotoga te pule ʼo te Hau ko Salomone, te foha ʼo Tavite. Ko “te hahaʼi kaugamālie ʼaupito” neʼe nātou ʼōmai mai te potu taupotu ʼo te Kele ʼo te Fakapapau ki te Lafeti ʼo te ʼu Fale Lau pea mo te avahi ʼo te fale lotu. (2 Fakamatala 7:8) ʼI te ʼosi ʼo te lafeti ʼaia, neʼe fekauʼi e te Hau ko Salomone ke tahi ʼolo te hahaʼi kiō nātou pea “neʼe nātou kamata tapuakina te hau, pea neʼe nātou ʼolo ki tonatou ʼapi ʼo nātou fiafia pea mo fakafiafia ʼi tonatou loto ʼuhi ko te ʼu meʼa lelei fuli ʼaē neʼe fai e Sehova maʼa Tavite tona kaugana pea mo Iselaele tana hahaʼi.” (1 Hau 8:​66) ʼE mahino ia neʼe ko he lafeti maʼuhiga ʼaupito. Ia ʼaho nei, ʼe atalitali te ʼu kaugana ʼa te ʼAtua ki te ikuʼaga lahi ʼo te Lafeti ʼo te ʼu Fale Lau, ʼaē ka hoko ʼi te fakaʼosi ʼo te ʼAfio ia Taʼu e Afe ʼo te Salomone Lahi, ia Sesu Kilisito. (Fakahā 20:​3, 7-10, 14, 15) ʼI te temi ʼaia, ko te hahaʼi ʼaē ka maʼuʼuli ʼi te ʼu potu mamaʼo ʼo te kele, ʼo kau ai mo nātou ʼaē ka fakatuʼuake pea mo nātou ʼaē ka hāo ʼi Halamaketone, ʼe nātou logo tahi anai ʼi tanatou tauhi fakafiafia ʼaē kia Sehova ʼAtua.​—Sakalia 14:16.

9-11. (a) Koteā ʼaē neʼe tupu ai te fai ʼo te lafeti maʼuhiga ʼi te temi ʼo te Hau ko Esekiasi? (b) Koteā te faʼifaʼitaki neʼe tuku e te hahaʼi tokolahi ʼo te ʼu telepi e hogofulu ʼo te puleʼaga ʼo te potu tokelau, pea koteā ʼaē ʼe fakamanatuʼi mai kia tatou ʼi te temi ʼaenī?

⁹ Ko te tahi lafeti maʼuhiga ʼaē ʼe talanoa kiai te Tohi-Tapu, neʼe hoko ʼi te ʼosi ʼo te temi pule ʼo te Hau agakovi ko Akasi, ʼaē neʼe ina pupunu te fale lotu pea mo ina taki te puleʼaga ʼo Suta ki te ʼapositasia. Ko ia ʼaē neʼe hoa kia Akasi neʼe ko te Hau agalelei ko Esekiasi. ʼI te ʼuluaki taʼu ʼo tona temi hau, ʼi tona taʼu 25, neʼe kamata e Esekiasi te polokalama lahi ʼo te toe fakatuʼu ʼo te fenua pea mo fetogi ʼo te ʼu meʼa. Neʼe ina avahi atu aipe te fale lotu pea mo fakatuʼutuʼu ke toe gaohi te ʼu meʼa ʼaē kua maumau. Pea neʼe momoli e te hau tana ʼu tohi ki te kau Iselaelite ʼaē neʼe nonofo ʼi te ʼu telepi e hogofulu ʼo te puleʼaga fili ʼo Iselaele ʼo te potu tokelau, ʼo ina fakaafe nātou ke nātou ʼōmai ʼo fai te Pāsikate pea mo te Lafeti ʼo te ʼu Keke ʼaē ʼe mole hona meʼa fakatupu. Ko te tokolahi neʼe nātou ʼōmai, logope la te vāʼi ʼo nātou e te hahaʼi ʼo tonatou puleʼaga.​—2 Fakamatala 30:​1, 10, 11, 18.

¹⁰ Neʼe maui mālie koa te lafeti ʼaia? ʼE ʼui fēnei e te Tohi-Tapu: “Koia ko te ʼu foha ʼo Iselaele ʼaē neʼe ʼi Selusalemi neʼe nātou fai ai te lafeti ʼo te ʼu keke ʼaē ʼe mole hona meʼa fakatupu ia ʼaho e fitu ʼaki he fiafia lahi; pea ko te kau Levite pea mo te kau pelepitelo neʼe nātou fakavikiviki kia Sehova ʼi te ʼaho fuli ʼaki he ʼu meʼa fai musika neʼe tatagi mālohi.” (2 Fakamatala 30:21) ʼE ko he faʼifaʼitaki lelei ʼaia ʼaē neʼe tuku e te kau Iselaelite ki te hahaʼi ʼa te ʼAtua ʼo te temi ʼaenī, heʼe tokolahi ia nātou ʼe hoko ki ai te ʼu fakafeagai pea ʼe nātou ʼōmai mai mamaʼo ke feala hanatou kau ki te ʼu fakatahi!

¹¹ Ohage la, koutou fakatokagaʼi te ʼu Fakatahi Faka Tisitilike e tolu ʼaē neʼe fai ʼi Polonia ʼi te taʼu 1989, pea neʼe ko tona kupu tāfito “Ko Te Aga Faka Lotu.” ʼI te toko 166 518 hahaʼi ʼaē neʼe kau kiai, neʼe ʼi ai te kūtuga kaugamālie mai te Lusia ʼāfea pea mo te tahi ʼu fenua ʼo te Potu Hahake ʼo Eulopa, ʼaē neʼe tapuʼi ai ʼi te temi ʼaia te gāue ʼa te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova. ʼE ʼui fēnei e te tohi Les Témoins de Jéhovah : Prédicateurs du Royaume de Dieu,b “maʼa ʼihi ʼaē neʼe kau ki te ʼu fakatahi ʼaia, neʼe ko tonatou ʼuluaki fakatahi lahi ʼaia ʼaē neʼe nātou sisio ai ʼe fakalaka te kaugamālie ʼi te toko 15 peʼe toko 20 kau kaugana ʼa Sehova. Neʼe lahi tanatou loto fakafetaʼi ʼi tanatou sio ʼaē ki te lauʼi hogofulu afe hahaʼi ʼaē neʼe fakatahitahi ʼi te malaʼe faigaoʼi, ʼe nātou faikole mo nātou pea mo nātou kau mo nātou ki te hiva ʼo te ʼu katiko moʼo fakavikiviki kia Sehova.”​—Pasina 279.

12. Koteā ʼaē neʼe tupu ai te fai ʼo te lafeti maʼuhiga ʼi te pule ʼo te Hau ko Sosiasi?

¹² ʼI te ʼosi mate ʼo Esekiasi, neʼe toe higa te kau Sutea ki te tauhi hala ʼi te temi pule ʼo te ʼu Hau ko Manase pea mo Amone. Pea neʼe pule leva te tahi hau agalelei, te tūpulaga ko Sosiasi, ʼaē neʼe lototoʼa ʼo ina toe fakatuʼu te tauhi moʼoni. ʼI tona taʼu 25, neʼe fakatotonu e Sosiasi ke toe gaohi te fale lotu. (2 Fakamatala 34:8) Lolotoga te toe gaohi ʼaia ʼo te fale lotu neʼe maʼu ai te Lao ʼaē neʼe tohi e Moisese. ʼI te lau ʼa te Hau ko Sosiasi ia te Lao ʼa te ʼAtua, neʼe malave ʼaupito ki tona loto, pea neʼe ina fakatuʼutuʼu ke lau te Lao ʼaia ki te hahaʼi fuli. (2 Fakamatala 34:14, 30) Pea ʼo mulimuli ki te meʼa ʼaē neʼe tohi ai, neʼe ina fakatuʼutuʼu ke fai te lafeti ʼo te Pāsikate. Tahi ʼaē meʼa, neʼe tuku e te hau he faʼifaʼitaki lelei he neʼe lahi te ʼu meʼa ʼaē neʼe ina foaki ʼi te lakaga ʼaia. ʼE fakahā fēnei e te Tohi-Tapu te meʼa ʼaē neʼe hoko: “Neʼe mole heʼeki fai he pāsikate feiā ʼi Iselaele talu mai te ʼu ʼaho ʼo Samuele te polofeta.”​—2 Fakamatala 35:​7, 17, 18.

13. Ia ʼaho nei, koteā ʼaē ʼe toe fakamanatuʼi mai kia tatou e te ʼu lafeti ʼaē neʼe fai ʼi te temi ʼo Esekiasi pea mo Sosiasi?

¹³ Ko te ʼu fetogi ʼaē neʼe fai e Esekiasi pea mo Sosiasi ʼe tatau mo te toe fakatuʼu fakaofoofo ʼo te lotu moʼoni, ʼaē neʼe hoko ki te kau Kilisitiano moʼoni talu mai te fakanofo hau ʼo Sesu Kilisito ʼi te taʼu 1914. Ohage pe ko te ʼu fetogi ʼaē neʼe fai tāfito e Sosiasi, ko te toe fakatuʼu ʼaia ʼaē neʼe hoko ʼi totatou temi, neʼe fakatafito ki te meʼa ʼaē neʼe tohi ʼi te Folafola ʼa te ʼAtua. Pea ohage ko te temi ʼo Esekiasi pea mo Sosiasi, ko te toe fakatuʼu ʼaē neʼe hoko ʼi totatou temi, neʼe fakaʼiloga ʼaki te ʼu fakatahi ʼaē neʼe lahi ai te ʼu fakamahino ʼo te ʼu lea faka polofeta ʼo te Tohi-Tapu pea mo fakahā ʼi tona temi totonu ia te faʼahiga maʼuliʼi ʼo te ʼu pelesepeto faka Tohi-Tapu. Neʼe toe lahi age te fakafiafia ʼo te ʼu lakaga ʼaia ʼaē neʼe akoʼi ai te Tohi-Tapu, he neʼe kaugamālie te kau papitema. Ohage ko te kau Iselaelite ʼaē neʼe fakahemala ʼi te temi ʼo Esekiasi pea mo Sosiasi, neʼe līaki e te kau papitema foʼou ʼaia te ʼu agakovi ʼo te Keletiate pea mo te mālama ʼa Satana. ʼI te taʼu 1997, ko te toko 375 000 tupu neʼe papitema moʼo fakahā kua nātou foaki tonatou maʼuli ki te ʼAtua maʼoniʼoni, ko Sehova​—pea neʼe fakafuafua ko te toko 1 000 ʼi te ʼaho fuli.

ʼI Te Hili ʼo Te ʼAunofo

14. Koteā ʼaē neʼe tupu ai te fai ʼo te lafeti maʼuhiga ʼi te taʼu 537 ʼi muʼa ʼo totatou temi?

¹⁴ Hili te mate ʼo Sosiasi pea toe liliu te puleʼaga ki te lotu hala fakalialia. Ko te meʼa ʼaē neʼe hoko neʼe tauteaʼi e Sehova tana hahaʼi ʼi te taʼu 607 ʼi muʼa ʼo totatou temi, ʼo tauʼi e te kau Papiloni ia Selusalemi. Neʼe maumauʼi te kolo pea mo tona fale lotu pea neʼe mole kei ʼi ai he tahi neʼe nofo ʼi te fenua. Pea neʼe ʼaunofo te kau Sutea ia taʼu e 70 ʼi Papiloni. Kae neʼe toe fakamālohiʼi e te ʼAtua te toe ʼo te kau Sutea ʼaē neʼe fakahemala, ʼo nātou toe liliu ki te Kele ʼo te Fakapapau moʼo fakatuʼu te tauhi moʼoni. Neʼe nātou aʼu ki te kolo ʼo Selusalemi ʼaē kua maumau ʼi te fitu māhina ʼo te taʼu 537 ʼi muʼa ʼo totatou temi. Ko te meʼa ʼaē neʼe nātou ʼuluaki fai ko te laga ʼo he ʼaletale ke nātou momoli ai he ʼu sakilifisio ʼi te ʼaho fuli ohage ko tona tohi ʼi te fuakava ʼo te Lao. Neʼe ko te temi tonu ʼaia ʼo te tahi lafeti lahi ʼo te hisitolia. “Pea neʼe nātou fai te lafeti ʼo te ʼu fale lau ʼo mulimuli ki te meʼa ʼaē neʼe tohi.”​—Esitalasi 3:​1-4.

15. Koteā te gāue ʼaē neʼe tonu ke fai e te toe ʼo te kau Iselaelite ʼaē neʼe toe liliu mai ʼi te taʼu 537 ʼi muʼa ʼo totatou temi, pea koteā te ʼaluʼaga tatau ʼaē neʼe hoko ʼi te taʼu 1919?

¹⁵ Neʼe lahi te gāue ʼaē neʼe tonu ke fai e te kau Iselaelite ʼaia ʼaē neʼe toe liliu mai tanatou ʼaunofo​—ko te toe laga ʼo te fale lotu ʼa te ʼAtua mo Selusalemi pea mo tona ʼu kaupā. Neʼe lahi te fakafeagai ʼo te ʼu hahaʼi maheka ʼaē neʼe nonofo ʼi te ʼu kolo ʼo te tafaʼaki. ʼI te temi ʼaē neʼe kua laga ai te fale lotu, neʼe ko “te ʼaho ʼo te ʼu kiʼi meʼa liliki.” (Sakalia 4:​10) Neʼe tatau te faʼahi ʼaia mo te ʼaluʼaga ʼo te kau Kilisitiano fakanofo agatonu ʼi te taʼu 1919. ʼI te taʼu maʼuhiga ʼaia, neʼe faka ʼāteaina nātou mai tanatou nonofo popūla ʼi te faʼahi fakalaumālie ʼi Papiloni Lahi, te kautahi faka malamanei ʼo te lotu hala. Neʼe nātou toko lauʼi afe pe pea neʼe nātou tauʼi te agakovi ʼaupito ʼo te mālama. ʼE lava tāʼofi anai koa e te ʼu fili ʼo te ʼAtua te haʼele ki muʼa ʼo te tauhi moʼoni? Ko te tali ki te fehuʼi ʼaia ʼe ina fakamanatuʼi mai te ʼu lafeti fakamuli e lua ʼaē ʼe talanoa kiai te Tauhi ʼĀfea.

16. He koʼe neʼe maʼuhiga te lafeti ʼo te taʼu 515 ʼi muʼa ʼo totatou temi?

¹⁶ Neʼe toe laga te fale lotu ʼi te māhina ʼo Atale, ʼi te taʼu 515 ʼi muʼa ʼo totatou temi, ʼo fakaʼosi tonu ki te lafeti ʼo te fasiga taʼu mātala ʼo Nisani. ʼE fakamatala fēnei e te Tohi-Tapu: “Neʼe nātou fai ai leva te lafeti ʼo te ʼu keke ʼaē ʼe mole hona meʼa fakatupu ia ʼaho e fitu ʼaki he loto fiafia; he neʼe fakafiafia nātou e Sehova, pea neʼe ina fakamaliu kia nātou te loto ʼo te hau ʼo Asilia moʼo fakaloto mālohiʼi tonatou ʼu nima ki te gāue ʼo te fale ʼo te ʼAtua moʼoni, te ʼAtua ʼo Iselaele.”​—Esitalasi 6:​22.

17, 18. (a) Koteā te lafeti maʼuhiga ʼaē neʼe fai ʼi te taʼu 455 ʼi muʼa ʼo totatou temi? (b) ʼE tatau feafeaʼi te ʼaluʼaga ʼaia mo te temi nei?

¹⁷ Hili kiai taʼu e onogofulu, ʼi te taʼu 455 ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe hoko te tahi meʼa maʼuhiga. ʼI te taʼu ʼaia, neʼe fai ai te Lafeti ʼo te ʼu Fale Lau ʼi te kua fakaʼosi ʼo te toe laga ʼo te ʼu kaupā ʼo Selusalemi. ʼE fakamatala fēnei e te Tohi-Tapu: “Ko te kokelekasio fuli ʼo nātou ʼaē neʼe toe liliu mai te ʼaunofo neʼe nātou laga te ʼu fale lau pea mo nātou nonofo ʼi te ʼu fale lau; he neʼe mole heʼeki fai e te ʼu foha ʼo Iselaele te faʼahi ʼaia talu mai te ʼu ʼaho ʼo Sosue te foha ʼo Nune ʼo aʼu ki te ʼaho ʼaia, ʼo hoko ai te fiafia lahi ʼaupito.”​—Nehemia 8:​17.

¹⁸ Neʼe ko he toe fakatuʼu maʼuhiga ʼaia ʼo te tauhi moʼoni ʼa te ʼAtua logope la te ʼu fakafeagai lahi ʼaē neʼe hoko! ʼE toe tatau mo te ʼaluʼaga ʼo te temi ʼaenī. Logope la te ʼu fakataga lahi pea mo te ʼu fakafeagai, neʼe aʼu te gāue lahi ʼo te faka mafola ʼo te logo lelei ʼo te Puleʼaga ʼa te ʼAtua ki te potu taupotu ʼo te kele, pea neʼe kalagaʼi te ʼu fakamāu ʼa te ʼAtua ʼi te ʼu potu fuli pe. (Mateo 24:14) Kua vave ʼosi te fakaʼiloga ʼo te toe ʼo te toko 144 000 kau fakanofo. Ko te toko nima miliona tupu ʼo tanatou ʼu kaumeʼa ʼo te “tahi ʼu ōvi,” neʼe nātou ʼōmai mai te ʼu puleʼaga fuli ʼo nātou fakatahi mo te toe ʼo te kau fakanofo, ke nātou liliu ko te “faga ōvi pe e tahi.” (Soane 10:16; Fakahā 7:​3, 9, 10) ʼE ko he fakahoko fakatalakitupua ʼaia ʼo te ʼu meʼa ʼaē neʼe fakatā e te Lafeti ʼo te ʼu Fale Lau. Pea ʼe toe hoko atu anai te fakatahiʼi lahi ʼaia ʼo aʼu ki te mālama foʼou, mokā fakaafe anai te kau fakatuʼuake ʼe toko lauʼi miliona ke nātou kau ki te Lafeti ʼo te ʼu Fale Lau ʼo te temi ʼaia.​—Sakalia 14:16-19.

Te ʼu Lafeti ʼi Te ʼUluaki Sēkulō ʼo Totatou Temi

19. He koʼe neʼe maʼuhiga te Lafeti ʼo te ʼu Fale Lau ʼo te taʼu 32 ʼo totatou temi?

¹⁹ ʼI te ʼu lafeti lahi ʼaē ʼe fakamatala mai e te Tohi-Tapu, ʼe mahino ia ʼe kau kiai te ʼu lafeti ʼaē neʼe kau ai te ʼAlo ʼo te ʼAtua, ia Sesu Kilisito. Ohage la, tou fakatokagaʼi te kau ʼa Sesu ki te Lafeti ʼo te ʼu Fale Lau (peʼe ʼo te ʼu Tapenakulo) ʼi te taʼu 32 ʼo totatou temi. Neʼe ina fakaʼaogaʼi te lakaga ʼaia moʼo akoʼi te ʼu moʼoni maʼuhiga pea mo ina fakaʼaogaʼi te Tauhi ʼĀfea moʼo lagolago ki tana ʼu akonaki. (Soane 7:​2, 14, 37-39) Ko te meʼa ʼaē neʼe fai māhani ʼi te lafeti ʼaia, neʼe ko te tutu ʼo te ʼu mālama lalahi e fā ʼi te loto malaʼe ʼo te fale lotu. Neʼe feala ʼaki te ʼu mālama ʼaia ke hoko atu te ʼu fakafiafia ʼo te lafeti ʼi te pōʼuli. ʼE hā mai, neʼe manatu e Sesu ki te ʼu mālama lalahi ʼaia ʼi tana ʼui fēnei: “Ko ʼau ko te mālama ʼo te malamanei. Ko ʼaē ʼe muli mai ia te ʼau, ʼe mole toe haʼele anai ia ʼi te fakapōʼuli, kaʼe ʼe ina maʼu anai te mālama ʼo te maʼuli.”​—Soane 8:​12.

20. He koʼe neʼe maʼuhiga te Pāsikate ʼo te taʼu 33 ʼo totatou temi?

²⁰ Neʼe hoko mai leva te temi ʼo te Pāsikate pea mo te Lafeti ʼo te ʼu Keke ʼaē ʼe mole hona meʼa fakatupu ʼi te taʼu maʼuhiga ʼo te taʼu 33 ʼo totatou temi. ʼI te ʼAho ʼaia ʼo te Pāsikate, neʼe matehi ia Sesu e tona ʼu fili pea neʼe liliu ko te Akeno ʼo te Pāsikate ʼo totatou temi, ʼaē neʼe mate moʼo toʼo “te agahala ʼo te malamanei.” (Soane 1:​29; 1 Kolonito 5:7) Hili kiai ʼaho e tolu, ʼi te ʼaho 16 ʼo Nisani, neʼe fakatuʼuake e te ʼAtua ia Sesu mo tona sino fakalaumālie tuputupua. Neʼe ʼalutahi te faʼahi ʼaia mo te momoli ʼo te ʼu ʼuluaki fua ʼo te taʼukai ʼo te olose, ohage ko te meʼa ʼaē neʼe fakatotonu e te Lao. Neʼe liliu ai te ʼAliki ko Sesu Kilisito ʼaē kua fakatuʼuake, ko “te ʼu polopolo ʼo nātou ʼaē kua momoe ʼi te mate.”​—1 Kolonito 15:20.

21. Koteā ʼaē neʼe hoko ʼi te Penikosite ʼo te taʼu 33 ʼo totatou temi?

²¹ Ko te Penikosite ʼo te taʼu 33 ʼo totatou temi, neʼe ko he lafeti maʼuhiga. ʼI te temi ʼaia, neʼe tokolahi te kau Sutea pea mo te kau poloselite neʼe nātou fakatahitahi ʼi Selusalemi, ʼo kau ai mo te toko 120 kau tisipulo ʼa Sesu. ʼI te lolotoga fai ʼo te lafeti, neʼe foaki e te ʼAliki ko Sesu Kilisito ʼaē kua fakatuʼuake te laumālie maʼoniʼoni ʼa te ʼAtua ki te toko 120 ʼaia. (Gāue 1:​15; 2:​1-4, 33) Neʼe fakanofo ai nātou pea mo nātou liliu ai ko te puleʼaga foʼou ʼaē neʼe fili e te ʼAtua ʼaki te fuakava foʼou ʼaē neʼe ko Sesu Kilisito te tagata fakafelogoi. Lolotoga te lafeti ʼaia, neʼe momoli e te pelepitelo lahi Sutea ki te ʼAtua te ʼu pane e lua neʼe fakatupu, neʼe fai ʼaki te ʼu polopolo ʼo te taʼukai ʼo te fulumeto. (Levitike 23:15-17) ʼE fakatātā e te ʼu pane ʼaia ʼaē neʼe fakatupu, te toko 144 000 hahaʼi agahala ʼaē neʼe ‘totogi e Sesu maʼa te ʼAtua’ ke nātou tauhi ohage ko “he puleʼaga pea mo he kau pelepitelo . . . ke nātou hau ki te kele.” (Fakahā 5:​9, 10; 14:​1, 3) Mai tona ʼuhiga ʼaē ko te ʼu hau ʼaia ʼo te lagi ʼe ʼōmai mai te ʼu koga e lua ʼo te malamanei agahala, ia te kau Sutea mo te kau Senitile, koia ʼe feala ai ke toe fakatātā te faʼahi ʼaia e te ʼu pane e lua ʼaē neʼe fakatupu.

22. (a) He koʼe ʼe mole fai e te kau Kilisitiano te ʼu lafeti ʼo te fuakava ʼo te Lao? (b) Koteā te meʼa ʼaē ka tou vakaʼi anai ʼi te alatike ʼaē ka hoa mai?

²² ʼI te kamata hoko ʼo te fuakava foʼou ʼi te Penikosite ʼo te taʼu 33 ʼo totatou temi, neʼe faka ʼuhiga ai neʼe mole kei maʼuhiga te fuakava ʼāfea ʼo te Lao kia mata ʼo te ʼAtua. (2 Kolonito 3:​14; Hepeleo 9:​15; 10:16) ʼE mole faka ʼuhiga leva ʼe mole he lao maʼa te kau Kilisitiano fakanofo. ʼE nātou nonofo ʼi te lao fakaʼatua ʼaē neʼe akoʼi age e Sesu Kilisito pea kua tohi ʼi tonatou loto. (Kalate 6:2) Koia, ʼe mole fai e te kau Kilisitiano te ʼu lafeti e tolu ʼaē neʼe fai ʼi te taʼu fuli, heʼe kau te ʼu lafeti ʼaia ki te fuakava ʼāfea ʼo te Lao. (Kolose 2:​16, 17) Kae ʼe lahi te ʼu meʼa ʼe feala ke tou ako mai te aga ʼa te kau kaugana ʼo te ʼAtua ʼaē neʼe maʼuʼuli ʼi muʼa ʼo te temi faka Kilisitiano, ʼo ʼuhiga mo tanatou ʼu lafeti pea mo tanatou ʼu fakatahitahi ki te tauhi. ʼI te alatike ʼaē ka hoa mai, ʼe tou vakaʼi anai te ʼu faʼifaʼitaki ʼe mahino ia ʼe uga anai ia tatou fuli ke tou leleiʼia te kau tuʼumaʼu ki te ʼu fakatahi faka Kilisitiano.

[Nota ʼi te lalo pasina]

Te ʼu Fehuʼi Fakamanatu

◻ He koʼe neʼe fai te ʼu lafeti lalahi e tolu ʼi Iselaele?

◻ Neʼe feafeaʼi te ʼu lafeti ʼaē neʼe fai ʼi te temi ʼo Esekiasi pea mo Sosiasi?

◻ Koteā te meʼa maʼuhiga ʼaē neʼe fai ʼi te taʼu 455 ʼi muʼa ʼo totatou temi, pea he koʼe ʼe fakaloto mālohi kia tatou?

◻ Neʼe koteā te maʼuhiga ʼo te Pāsikate pea mo te Penikosite ʼi te taʼu 33 ʼo totatou temi?

[Talanoa ʼo te pasina 12]

Te Meʼa ʼAē ʼe Akoʼi Mai Kia Tatou ʼi Te Temi Nei e Te ʼu Lafeti

Ko nātou ʼaē ʼe nātou fia maʼu te ʼu fua lelei heʼegata ʼo te sakilifisio faifakalelei ʼo Sesu, ʼe tonu ke nātou maʼuʼuli ʼo mulimuli ki te meʼa ʼaē ʼe fakatātā e te Lafeti ʼo te ʼu Keke ʼaē ʼe mole hona meʼa fakatupu. Ko te lafeti ʼaia ʼi totatou temi, ʼe ko te fakafiafia ʼo te kau Kilisitiano fakanofo ʼi te kua faka ʼāteaina ʼo nātou mai te mālama agakovi ʼaenī pea mo tanatou kua ʼāteaina mai te fakatūʼa ʼo te agahala ʼaki te totogi ʼaē neʼe foaki e Sesu. (Kalate 1:4; Kolose 1:​13, 14) ʼI te temi muʼa, neʼe fai te lafeti lolotoga ʼaho e fitu​—ʼi te Tohi-Tapu ko te numelo ʼaia ʼe ina fakatātā te meʼa ʼaē kua katoa ʼi te faʼahi fakalaumālie. Ko te lafeti ʼaia ʼi totatou temi ʼe fai ʼi te kei nofo ʼo te kokelekasio faka Kilisitiano ʼo te kau fakanofo ʼi te kele pea ʼe tonu ke fai “fakamalotoloto pea ʼaki te moʼoni.” Ko tona faka ʼuhiga ke tou nonofo tokaga tuʼumaʼu ki te meʼa ʼaē ʼe hage ko te meʼa fakatupu. ʼE fakaʼaogaʼi e te Tohi-Tapu te meʼa fakatupu moʼo fakatātā te ʼu akonaki loi, mo te malualoi, pea mo te kovi. ʼE tonu ke fehiʼa te kau atolasio moʼoni ʼa Sehova ki te meʼa fakatupu ʼaia, ʼo mole nātou tuku ke ʼulihi ai tonatou maʼuli pea mo te maʼa ʼo te kokelekasio faka Kilisitiano.​—1 Kolonito 5:​6-8; Mateo 16:​6, 12.

[Paki ʼo te pasina 9]

Neʼe momoli te fuhiga ʼo te ʼu polopolo ʼo te taʼukai ʼo te olose ʼi te taʼu fuli, ʼi te ʼaho 16 ʼo Nisani, te ʼaho ʼaē neʼe fakatuʼuake ai ia Sesu

[Paki ʼo te pasina 10]

Neʼe lagi manatu ia Sesu ki te ʼu mālama ʼaē neʼe fakaʼaogaʼi ʼi te ʼu lafeti ʼi tana fakahigoaʼi ia ia totonu ko “te mālama ʼo te malamanei”