Ke Ubchiya​—e Tabinaw!

“MU UR pired ni ke falfalan’rad ndariy n’umngin nap’an.” Gathi aram rogon e mabgol e ngiyal’ ney ya buchuw e mabgol e ma par nib falfalan’. Nap’an e magpa’ ma ra micheg bagayow fagal mabgol ngak bagayow ni ‘ra t’ufeg u fithik’ e falfalan’ ara gafgow u n’umngin nap’an ni yow ba fas’ machane baga’ ni ke mus ni yima yog e pi thin nem. Be m’ug ni ba mo’maw’ ni nge par e tabinaw nib falfalan’.

U thilin e 1960 nge 1990, ke yoor e mabgol ni kar dargad u boch e nam nib gel u Ngal. Ma ke yoor ni aningeg yay e ke mun ngay u boch e nam. Susun, gonap’an 35,000 e magpa’ ni yima fl’eg u Sweden u gubin e duw, machane gonap’an baley e ma dar, ma 45,000 e bitir ni ba l’ag ngay. Kab papey ni be dar e girdi’ ni ma par u taabang machane gathi yad ba mabgol, ma bokum i biyu’ e bitir ni ba l’ag ngay. Ku aram rogon ni be buch ko pi nam u gubin yang u fayleng, ma rayog ni ngam guy e kahol ni bay ko page 5.

Rriyul’ ni tabinaw ni ke puth nge mabgol ni ke dar e gathi ban’en nib biech ni be buch e ngiyal’ ney ya immoy ni kab kakrom. Fare motochiyel ni kan nog e Code of Hammurabi ngay ni kan ngongliy u nap’an e bin 18 e chibog B.C.E. e ba muun ngay e motochiyel ni rayog ni nge dar e mabgol u Babylonia. Mus ko fare Motochiyel ni Pi’ Moses nni ngongliy ko fa bin 16 e chibog B.C.E. e ke pag nrayog ni nge dar e mabgol u Israel. (Deuteronomy 24:1) Machane, dariy ba ngiyal’ ni ke war e tabinaw ni bod e re 20 e chibog ney. Ke pag ragag e duw faram ni yoloy reb e tayol e thin ko reb e simbung ni gaar: “Guyey e duw nga m’on rodad, ma dariy e tabinaw ni ka bay e yalen riy. Ya sana ra thilthil rogon e tabinaw.” Ka nap’an e ngiyal’ ni kan nog e pi thin nem ma ke buch ni aram rogon. Rib papey ni ke war e tabinaw ma yima fith e deer ni, “Rayog ni nge par e tabinaw nib mudugil fa?”

Mang fan ni rib mo’maw’ ko boor e mabgol ni ngar pired u taabang mar ayuweged e tabinaw ni nge par nib taareb? Uw rogon ni ke par e girdi’ nib mabgol nib n’uw nap’an, ma yad be madenomnag e bin 25 e duw ko mabgol nge bin 50 e duw ko mabgol? Nap’an e duw ni 1983 ma kan reportnag ni bay reb e pumoon nge ppin u Soviet republic of Azerbaijan ni kar madenomnagew e bin 100 e duw ni kar pirew nib mabgol​–ni ke 126 e duw rok fare moon nge 116 e duw rok fare ppin.

Mang e Be Magawonnag e Mabgol nge Tabinaw?

U boor e nam ma rayog ni nge dar e mabgol ni faanra un bagayow ngak be’ ni gathi mabgol rok, ara faanra gafgownag bagayow e dowef ara laniyan’ bagayow, ara bagayow e ke pag e tabinaw rok, ara ma pug rogon e muun rrum ni ma tay, ara de yog ni nge diyen, ara ba m’ar lolugen, ara ke l’agruw e ani mabgol rok, ara ke mecham ko drug. Machane ngiyal’ ney ma baga’ ni yima dar ni bochan ni ke thil e lem rok e girdi’ u morngaagen e mabgol nge yalen ko tabinaw. Kafram ma kan lemnag ni ba thothup e mabgol machane ngiyal’ ney ma ke war e tay fan ko mabgol. Piin nib siin ni yad ma ngongliy e musik, kachido, TV soap opera, nge pi babyor nib lingagil e ur mon’ognaged e ngongol nde yalen, ngongol nib iling, ngongol ni darngal, nge par ni ir e be lemnag ir. Kar sunmeged ba mit e yalen e girdi’ ni ke alitnag laniyan’ nge gum’ercha’en e piin ni fel’ yangaren nge piilal.

Nap’an e 1996 ma kan deeriy e girdi‘ ma 22 percent ko urngin e girdi’ nu Meriken e kar rogned e un ngak be’ ni gathi mabgol rok e rayog ni nge ayuweg e mabgol u yu ngiyal’. Yog reb e simbung ni bin th’abi ga’ u Sweden ni Aftonbladet fithingan ngak e pi ppin ni ngar dargad ko mabgol rorad ya “ke mus nrayog ni nge mon’og [e mabgol].” Me yog boch e psychologist nge anthropologist ni ke ngongliy evolution e girdi’ nga rogon ni ngar thiliyeged e ani mabgol rorad u tomren ni yan in e duw. Pi thin nem e ba sor fan ni ngan un ngak be’ ni gathi mabgol rok nge dar e mabgol e susun ni aram rogon. Mus nra yog boch e girdi’ ni nge dar e mabgol e ba manigil ko bitir ya ra ayuwegrad ngar k’adedan’rad ko ngiyal’ nra dar e mabgol!

Dabun boor e piin ni fel‘ yangaren ni ngar pired ni yad be lek yalen e tabinaw kafram, ni bay chitamangirad, chitiningirad, nge pi bitir riy. Baga’ ni yima lemnag: “Dabiyog ni nggu lemnag ni nggu parew taa be’ u taabang u n‘umngin nap‘an e yafos rog.” Me yog reb e pagal ni 18 e duw rok nu Netherlands ni gaar: “Mabgol e bod e Baynag, ya ke mus ni bod e fairy tale. Dabiyog ni nge pagan’ug ngay.” Me yog Noreen Byrne ko fare National Women’s Council u Ireland ni gaar: “Yibe lemnag ko mang fan ni ngan un ngak [e pumoon] min lukuy e stakin rorad. Ba gaman ni ngan un ngorad ko fafel . . . Ya boor e ppin e ke turguy u wan’rad ni de t’uf rorad e pumoon ni ngar pired ni yad ba fos.”

Be Yoor Iyan e Tabinaw ni Ke Mus ni Taareb e Llabthir e Bay Riy

Ke gel e re lem ney u gubin yang u Europe ma aram me yoor e tabinaw ni yigoo matin e bay riy. Boch i yad e piin ni fel‘ yangaren ni yad be lemnag e diyen ni dan finey e gathi ba oloboch. Ma boch e pi matin nem e yad baadag ni ngar chuguliyed e bitir ni goo yad. Machane baga’ ni ma un e pi matin nem ngak e en ni matam nib ngoch nap’an, machane dabra figirngiyed e matam. Fa binem e duw ma ke weliy e Newsweek magazine u morngaagen e deer ni “Ke Yim’ e Mabgol?” Ke yog ni be yoor iyan e bitir ni kan gargeleg ndariy e matam u Europe ma dariy fan u wan’ e girdi’. Sweden e bin th’abi yoor, ya baley ko urngin e bitir u rom e kan gargeleg ndan mabgol. Ma ke chugur ko baley e bitir u Denmark nge Norway e dariy gallabthir rorad, ma gonap’an taareb guruy u 3 guruy e bitir ni gargeleg u France nge England e aram rogon.

U Meriken, ke buchuw e tabinaw ni bay gallabthir riy ni ka nap’an in e duw kafram. Be weliy reb e report ni gaar: “U 1960, . . . 9 percent ko urngin e bitir e immoy u lan e tabinaw ni goo llabthir e bay riy. Nap’an e duw ni 1990 ma ke mun 25 percent ngay. Ngiyal’ ney ma 27.1 percent ko urngin e bitir nni gargelnagrad u Meriken e bay u tabinaw ni goo llabthir e bay riy, ma ka be yoor iyan. . . . Ka nap’an e duw ni 1970, ma ke mun l’agruw yay urngin e tabinaw ni goo llabthir e bay riy. Boch e girdi’ ni ma fil morngaagen e tabinaw e kar rogned ni ri ba magawon e tabinaw e ngiyal’ ney ma rayog ni nge m’ay e mabgol.

Be yoor iyan e tabinaw ni ke mus ni taareb e llabthir e bay riy ni baga’ ni pi’ nam ni ke war e gafarig ko Galesiya ni Roman Katolik riy. Ba lich ko balay ko urngin e tabinaw u Italy e bay e matin, matam, nge bitir riy, ma baga’ ni urngin e tabinaw e bay e gallabthir ma dariy e bitir ara ke mus ni taareb e llabthir ni bay u tabinaw.

Bay e yaram u boch e nam ni yima yog e welfare ngay ni be suruy laniyan’ e girdi’ ndabra uned ko mabgol. Ya yima pi’ e ayuw ngak e pi matin ni goo yad e llabthir ko tabinaw rorad, machane dab ni pi’ e ayuw ngorad ni faanra yad ra un ko mabgol. Kab boor e ayuw ni yima pi’ ngak e pi matin ni goo yad e llabthir ko tabinaw rorad u Denmark, ma faanra dawori 18 e duw rorad ma rayog boor boch e salpiy ni fan ko bitir rorad nge mus ni yira pi’ puluwon e singgil rorad. Ere salpiy e ba l’ag ngay. Yog Alf B. Svensson ni faanra dar ba wu’ e mabgol u Sweden ma girdi’ ni ma pi’ e tax‘e thingar ra pied puluwon 250 nge mada’ ko 375 e dolla ni fan ni nge ayuwegrow ko naun nge yugu boch ban’en.

Gathi ri be rin’ e galesiya ko Kristendom ban’en ni nge ayuweg e girdi’ ni dabra dargad ko mabgol rorad. Boor e pastor nge tamachib e bay e magawon ko tabinaw rorad, me ere be magawon’ lanin’rad ni ngar ayuweged yugu boch e girdi’. Ke reportnag e Aftonbladet ko April 15, 1996, ni ke fl’eg pastor Steven Allen u Bradford, England, ba mit e madenom ni fan ko mabgol nra dar, me yog ni susun ni ngan fl’eg u urngin e galesiya u Britain. Ke gaar: “Aram rogon ni ngan ayuweg e girdi’ ni ngar golgad ko magawon rorad mar ululgad ko yafas rorad. Ya ra tamilang u wan’rad ni yad ba t’uf rok Got ma ra chuweg e kireban’ rorad.”

Ere uw rogon e tabinaw gabul nge langleth? Bay e athap ni ngii par? Rayog ni nge ayuweg girdien e tabinaw ni nge par ni taareb ni yugu aram rogon ni bay e magawon riy? Nga mu lemnag e bin migid e thin.

[Chart ko page 5]

KAN TAAREBNAG E MAGPA’ KO NGE DAR E MAGBOL U LAN REB E DUW U BOCH E NAM

NAM DUW MAGPA’ DAR

Australia 1993 113,255 48,324

Canada 1992 164,573 77,031

Cuba 1992 191,837 63,432

Czech Republic 1993 66,033 30,227

Denmark 1993 31,507 12,991

Estonia 1993 7,745 5,757

France 1991 280,175 108,086

Germany 1993 442,605 156,425

Japan 1993 792,658 188,297

Maldives 1991 4,065 2,659

Norway 1993 19,464 10,943

Puerto Rico 1992 34,222 14,227

Russian Federation 1993 1,106,723 663,282

Sweden 1993 34,005 21,673

United Kingdom 1992 356,013 174,717

United States 1993 2,334,000 1,187,000

(Kan fek ko fare babyor ni 1994 Demographic Yearbook, United Nations, New York 1996)