Ga Manang Murung’agen E Re N’ey, Fa?

Uw rogon ni be micheg bogi thin ni kan ker nga daken bangi malang nriyul’ e n’en be yog e Bible?

GA RA yan nga lan fare Bible Lands Museum u Jerusalem, ma bay ba malang riy ni kan ker bogi thin nga daken u bang u thilin e duw ni 700 nge 600 B.C.E. Re malang ney e kan fek u lan ba yiy ni yima gum’eyag riy ni bay u bang nib chugur nga Hebron u Israel. Baaray e thin ni kan ker nga daken e re malang nem: “Ke bucheg Yahweh Sabaot waathan Hagaf ni be’ nib pumoon ni fak Hagav.” Uw rogon ni be micheg e pi thin ney nriyul’ e n’en be yog e Bible? Be dag ni boor e girdi’ ni manang fithingan Got ni aram Jehovah ni kan yoloy ni YHWH ko yol ni Hebrew, ma un fanay e ngiyal’ nem. Bin riyul’ riy e, ku bay boch e girdi’ kakrom ni u ranod ra mithgad nga lan e re yiy nem ni kar kered boch e thin nga daken boch ban’en ni bay u lan e re yiy nem. Ba ga’ ni fithingan Got e ir e ur kered nga daken e pi n’em ni kub muun ngay fithingan boch e girdi’ ni kan uneg fithingan Got nga baley u fithingrad.

Dr. Rachel Nabulsi ni ir be’ ni ma maruwel u reb e skul nib tolang ni ka nog e University of Georgia ngay e weliy murung’agen e pi thin ney ni kan ker nga daken e re malang ney ni gaar: “Ba ga’ fan e re n’ey ni kan fanay fare ngachal ni YHWH ni boor yay. . . . Pi thin ney e be dag feni ga’ fan e YHWH u wan’ piyu Israel nge Judah.” Re n’ey e be micheg nriyul’ e Bible ni aram e gin bay fithingan Got riy ni kan yoloy ni YHWH ko yol ni Hebrew ni bokum biyu’ yay. Ba ga’ ni yima uneg fithingan Got nga fithingan boch e girdi’.

Fa gal bugithin ni “Yahweh Sabaot” ni kan yoloy nga daken e re malang ney e be yip’ fan e “Jehovah ni Got ko yu raba’ i salthaw.” Ere bod ni girdi’ kakrom e ba ga’ ni ur fanayed fithingan Got nge fare thin ni “Jehovah ni Got ko yu raba’ i salthaw.” Re n’ey e ku be micheg nib puluw fare thin ni bay u Bible ni “Jehovah ni Got ko yu raba’ i salthaw” ni ke m’ug ni 283 yay u lan e Pi Babyor ko Bible Nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew, nib ga’ nu lan fare babyor rok Isaiah, nge Jeremiah, nge Zekariah.