Ra Diin Min Par nib N’uw Nap’an?

BE athapeg boch e girdi’ ni nap’an e re chibog ney ma ra pirieg e girdi’ e kanawo’ ni ngar pared nib n’uw nap’an e yafos rorad. Aram rogon Dr. Ronald Klatz. Ir e president ko fare American Academy of Anti-Aging Medicine, ni aram ba ulung i togta nge piin ni scientist ni kar ognaged yad ni ngar filed rogon ni ngan n’uwnag nap’an e yafos ko girdi’. Ma ir nge urngin e pi girdi nem e yad be finey ni ngar pared nib n’uw nap’an. Ke gaar Dr. Klatz: “Ke l’agan’ug ngay ni nggu par nge yan i mada’ ko 130 e duw rog nge boch. “Ke mich u wan’mad ni gathi ba mudugil ni gad ra pillibthir iyan. Ya chiney ma bochan e technology ara llowan’ ko girdi’ ma rayog ni ngan sagaalnag, fa ngan taleg e pillibthir iyan nge m’ar nge rogon ni ma kireb iyan fithik’ i dowey.” Ma unum Dr. Klatz 60 e pills u gubin e rran ni fan ni nge n’uwnag nap’an e yafos rok.

Hormone Therapy nge Genetics—Bay Rogon ni Ngan L’agan’uy Ngay?

Hormone therapy aram mit e tafalay ni be pi’ e athap ko girdi’. Kan fanay reb e hormone ni DHEA ni be m’ug riy ni ma sagaalnag e gamanman ni nge pillibthir iyan.

Ma bay reb e hormone ni yib ko woldug ni kinetin, ma reb e shimbung nu Sweden ni Aftonbladet e ke weliy e n’en ni yog Dr. Suresh Rattan, ni ir e professor u Aarhus University, Denmark, ni gaar: “Kan fl’eg boch e skeng u lan e laboratory romad min pirieg ni pi cell ko biyach u downgin e girdi’ ni kan tay ko kinetin e der thil u rogon ni yima rin’ u nap’an ni yibe pillibthir iyan. Ya ma par nib pagal u n’umngin nap’an e yafos rorad.” Ma pi gamanman ni ba achichig ni kan pi’ e re hormone nem ngorad e yad ma par nib n’uw nap’an ni boor ko 30 nge mada’ ko 45 percent n’umngin nap’an ko tin ndan tafalaynagrad.

Ma kan tafalaynag e gamanman ni bro’ ko melatonin ma aram mi yad par nib n’uw nap’an ni ke yoor e duw rorad ko 25 percent. Miki par e bro’ nib pagal, mab fel’ fithik’ e dowrad, ma ba gel gelngirad.

Piin ni ba adag fare falay ni human growth hormone (hGH) e ma yog ni re falay nem e ma n’igin nge fel’ yaan e biyach u dowey, ma ma yoornag e muscle, ma ma n’igin ni ngan adag e par ko pumoon nge ppin, ma ma n’igin ni ngan par nib falfalan’, ma ma ayuweg laniyan’uy nge par nib salap, ma ma n’igin e metabolism nge bod e piin fel’ yangarrad.

Ma boor e girdi’ e ma sap ko genetics. Be lemnag e pi scientist ni faanra yad ra thiliyeg boch ban’en ko genes, ma rayog ni ngar gagiyegnaged n’umngin nap’an e yafos ko reb e gamanman ni nematode, ara roundworm. Ma ke yog ni ngar n’igined nge par boch e pi gamanman ney nib n’uw nap’an ni ke pag nel’ yay n’umngin nap’an e yafos ko tin ndan tafalaynag. Aram e kan pi’ e athamgil nga laniyan’ e girdi’ ni ngar n’igined e re n’em ko fapi gene ko girdi’. Fare babyor ni Time magazine e ke weliy e n’en ni yog Dr. Siegfried Hekimi nu McGill University, Montreal, ni gaar: “Faan gad ra pirieg urngin e gene ko girdi’ ni ma sor fan ko n’umngin nap’an e yafos rorad ma sana rayog ni ngad n’igined nge sagaal boch ma aram e ra n’uw n’umngin nap’an e girdi’.”

Piin ni yad e biologist e kar nanged ni bay bang ko pi chromosomes, ni ka nog telomere ngay, ni be ngoch iyan u nap’an ni be reproduce e pi cell. Ma nap’an ni ke m’ay 20 percent n’umngin fare telomere, ma dakiyog ni nge reproduce fare cell ma ra yim’. Ma bay mmit e enzyme ni telomerase ni rayog ni nge sulweg fare telomere nga rogon n’umngin, ma aram ma ra par fare cell ni be ruw raba’ iyan. U lan e pi cell ma re enzyme ney e be par riy ndabi maruwel, machane rayog ni ngan tay e telomerase ni be maruwel u lan boch e cell, me n’igin ni ngar ilalgad mi yad ruw raba ni boor yay.

Ma rogon ni yog e piin ni researcher, ma aram e rayog ni ngan cham ko pi m’ar nib peth ko pillibthir iyan. Ma mang ni ngan tay e stem cell ni bay e telomerase ni be maruwel nga luwan e stem cell u downgin e girdi’ (stem cell e aram fa mit e cell ni ma n’igin nge sum e tissue ara ufin nga dowey)? Be weliy Dr. William A. Haseltine ni gaar: “Be lemnag e girdi’ ni aram e n’en nrayog ni ngan rin’ ma wugem e duw nga m’on ma ra yog ko girdi’ ni ngar pared ndariy n’umngin nap’an.”​—The New York Times.

Rayog ko Llowan’ ko Nanotechnology nge Cryonics ni Ngar Pithigew fare Magawon?

Nanotechnology e ir fare science ko engineering ko thal ni nanometer (reb e guruy ko bilyon guruy ko meter), ma be l’agan’uy ngay. Boch e girdi’ ni yad ba llowan’ ko re n’em e yad ma yog ni bay e pi masin ni molecule ni computer e be gagiyegnag ma ri ba achig ko cell, ma ba ngiyal’ nga m’on ma rayog ni ngan fl’eg e pi n’en nem ni ba achig ni fan ni ngan fl’eg e pi cell ni be pillibthir iyan min sulweg nga rogon nge ku arrogon e pi tissue ara ufin u dow nge pi organ ara pi n’en ni bay u fithik’ i dowey. Nap’an reb e muulung ma kan puruynag rogon ni ngan taleg e pillibthir iyan, me yog be’ ni pi togta u nap’an e bin 21 e chibog e ra fanay e llowan’ ko nanotechnology ni mara ayuweged e girdi’ ngar pared ni manemus.

Ma cryonics aram e tafalay ni ngan tay nga downgin e girdi’ ko ayis ara freeze ni fan ni nge par nge mada’ ko ngiyal’ ni ra pirieg e science rogon ni ngan faseg e pi cell ni ke yim’, ma aram mi yad fasegrad ko yam’ biyay. Ma boch e girdi’ e downgirad ni polo’ e yira tay ko ayis ma yugu boch e ke mus ni man’ey rorad. Ma reb e pumoon e ke yog ni ngan tay madan e bet ku ayis. Mang fan ni ngan tay reb e mad ko bet ko ayis? Ya aram e fen be’ ni fager rok ni ke yan nga bayang ndan pirieg ma bay boch e cell rok nge piyan lolugen ko re mad nem. Ere ba adag ni ngan tay ko ayis ni fan ni nge yog ni ngan faseg e fager rok ko yam’ ni faanra pirieg e science rogon ni ngan muruwliy e girdi’ biyay u daken boch e cell rorad.

Ba uw e Gini Ngad Pagedan’dad Ngay?

Ba adag e girdi’ ni ngar pared nib fos, ma gathi ngar m’ad. Me ere, yiba adag rogon ni be athamgil e science ni nge yog e re n’ey. Machane chiney ma dariy e mich riy ni pi n’en ney ni DHEA, nge kinetin, nge melatonin, nge hGH, fa yugu boch ban’en ni rayog ni nge taleg ni dabkun pillibthir iyan. Ma boch e girdi’ e be lemnag ni faanra yira rin’ ban’en ko telomerase u lan e pi cell ma rayog ni nge sum e cancer riy. Ma fare llowan’ ko nanotechnology nge cryonics e gowa bogi yat ni science fiction ma dawori chugur ni nge riyul’.

Rayog ko science ni nge ayuweg boch e girdi’ nge n’uw boch nap’an e yafos rorad ara nge ayuweg fithik’ i dowrad, machane dabiyog ni nge pi’ e yafos ni manemus ko girdi’. Mang fan? Ya pillibthir iyan nge yam’ e sum ko ban’en ndariy rogon ko science.

Tapgin e Pillibthir Iyan nge Yam’

Manang e pi scientist ni pillibthir iyan nge yam’ e kan tay ko genes u dowdad. Ere baaray fare deer: Wuin, nge uw rogon, nge mang fan ni kan tay ko genes rodad?

Be pi’ e Bible e fulweg riy​—machane gathi be weliy u daken e thin ko science ko genetics ara DNA. Be yog ko Roma 5:12 ni gaar: “Denen e yib nga fayleng u daken taabe’, ma denen ni ngongliy e fek e yam’ i yib. Wenegan ni yib e af e yam’ ngak urngin e girdi’ nu fayleng, ni bochan e urngin e girdi’ ni ngongliy e denen.”

Ra yog ku Adam ni bin som’on e pumoon ni nge par ni manemus. Ya kan fl’eg downgin ko tin nib t’uf nrayog ni nge par nib falfalan’ ndariy n’umngin nap’an. Machane bay ban’en nthingari rin’ me par ni manemus. Ya bay e Ani Tapgin e yafos ni ir e An Tasunmiy urngin ban’en, ma thingari fl’eg Adam thilrow me fol rok, ma aram e rayog ni nge par ndariy n’umngin nap’an.​—Genesis 1:31; 2:15-17.

I turguy Adam ni dabi fol rok e Ani Tasunmiy urngin ban’en. Ba dake be yog Adam ni kab fel’ ni nge gagiyegnag ir ma de t’uf ni nge fol rok Got. Ere ke denen. Ere bod rogon ni kan thiliyeg fare n’en ko gene. Ya de afuweg e yafos ni manemus ngak pi fak, ya ke afuweg e denen nge yam’ ngorad.​—Genesis 3:6, 19; Roma 6:23.

Fa Bin Riyul’ e Athap

Machane gathi ra par ni aram rogon ndariy n’umngin nap’an. Ya be weliy ko Roma 8:20 ni gaar: “Ya tin ni sunumeg Got e turguy Got ni nge m’ay fan, ni gathi yad e ra lemniged, machane bochan e Got e lemnag ni nge yodorom. Machane yad be son u fithik’ e l’agan’.” I n’igin Jehovah Got ni An Tasunmiy e girdi’ ni ngar m’ad ya kar denengad nib togopuluw ngak, machane ki rin’ ban’en ni be pi’ e athap ngorad.

Kan tamilangnag e re n’em u nap’an ni yib Jesus Kristus nga fayleng. Be weliy u John 3:16 ni gaar: “Yi Got e rib t’uf e girdi’ nu fayleng rok, ma aram me pi’ Fak ni kari maagirag rok nge yib, ni fan e nge urngin e piin ni michan’rad ngak e aram e dab kur m’ad, ya ke yog e yafos ndariy n’umngin nap’an ngorad.” Ere uw rogon nrayog ni nge dabda m’ad ni faanra mich Jesus Kristus u wan’dad?

Faanra denen e ir tapgin e yam’, ma thingarni chuweg e denen ma aram e rayog ni ngan chuweg e yam’. Nap’an ni tabab Jesus Kristus ko machib, me yog John ni Tataufe ni gaar: “Baaram fare Fak e Saf rok Got ni ir e nge chuweg e denen rok e girdi’ nu fayleng!” (John 1:29) Dariy e denen rok Jesus Kristus. Ere dabi yim’, ya aram puluwon e denen. Machane ke pag ni ngan li’ ngem’. Mang fan? Ya faani yodorom, ma ke pi’ puluwon e denen rodad.​—Matthew 20:28; 1 Peter 3:18.

Ere bochan ni kan pi’ puluwon e denen ma aram e kan bing e kanawo’ nrayog e par ndariy n’umngin nap’an ko piin ni ke mich Jesus u wan’rad. Rayog ko science ni nge ayuwegdad ngad pared nib n’uw boch nap’an, machane faanra mich Jesus u wan’dad ma rayog e bin riyul’ e yafos ndariy n’umngin nap’an. Ke yog e yafos ni manemus ngak Jesus u nap’an ni ke yan nga tharmiy, maku arrogon e pi apostal rok nge yugu boch e girdi’. Machane baga’ ni piin ni ke michan’rad ku Jesus ma yad ra par ni manemus u fayleng, u nap’an nra sulweg Jehovah Got e fayleng nga rogon nge Paradis.​—Isaiah 25:8; 1 Korinth 15:48, 49; 2 Korinth 5:1.

Yafos ni Manemus u Paradis u Fayleng

I fith be’ ni gaar: “I in e girdi’ ni yad ra falfalan’ ni faanra de t’uf ni ngar m’ad?” Ra chalban e girdi’ ko par ndariy n’umngin nap’an fa? Be micheg e Bible ni danga’. “Ke turguy ngal’an urngin ban’en ni ke tay. Ke taydad ni gadad ba adag ni ngad nanged e tin ni ba’ nga m’on ni bay fini yib, machane de taydad ni nge tamilangan’dad ko tin ni ke m’ay i lemnag rok ni nge rin’ i iram ko tabolngin nge yan i mada’ ko tungun.” (Eklesiastes 3:11) Tin ni sunmiy Jehovah e kari yoor mab mo’maw ni ngan nang fan, me ere ra pug e tafinay rodad ma ra pi’ e falfalan’ ngodad n’umngin nap’an ni gad be par nib fos​—mus ni dariy n’umngin nap’an.

Reb e pumoon ni ke fil u murung’agen ba arche’ ni Siberian Jay e ke yog ni aram ban’en ni “ngan ngat ngay, ma ma pi’ e falfalan’ ni ngan guy” miki yog ni nap’an ni ke yaliy e re arche’ nem ma aram e ngiyal’ ni ke par ni rib falfalan’. Ma rogon ni ke yoor e tayim ni ke tay ni nge guy e re arche’ nem ma ke pug e tafinay rok iyan. Ke yog ni mus ni 18 e duw nga tomren ma dawori chugur ni nge m’ay i fil u murung’agen e re arche’ nem. Ma faanra taab mit i arche’ e rayog ni nge pug e tafinay, me n’igin nge par be’ nib falfalan’ nap’an ni be fil u murung’agen u lan 18 e duw, ma ga lemnag rogon fene gel ni ngan falfalan’ ni ngan fil u murung’agen urngin ban’en ni ke sum u fayleng.

Mu lemnag urngin ban’en ko science ni rayog ni nge fil e girdi’ ni faanra dabi yim’. Mu lemnag urngin yang u fayleng ni rayog ni ngan yan ngay min changarnag nge urngin e girdi’ ni rayog ni ngan mada’nag. Mu lemnag urngin ban’en nrayog ni ngan lemnag min fl’eg. Dariy e gin nra mus riy e pi n’en nrayog ni ngad lemnaged ngad fl’eged. Nap’an ni gad ra lemnag e pi n’en ni kan sunumeg ni boor, ma ba tamilang ni ke mus ni par ndariy n’umngin nap’an e ra pag ni ngan rin’ urngin ban’en ni yiba adag.

Be yog e Bible ni ra yog ko piin ni kar m’ad ni ngar pared ni manemus ya yira fasegrad ko yam’. (John 5:28, 29) Boor ban’en ni ke buch nkakrom nde tamilang u wan’dad ma rayog ni ngad fithed u murung’agen ngak e piin ni ur moyed ko ngiyal’ nem. Mu lemnag urngin ban’en nrayog ni nge weliy e piin ni kan fasegrad ko yam’ ngodad u murung’agen e pi n’en ni ke buch.​—Acts 24:15.

Gad ra lemnag e ngiyal’ nem ma nap’an ni ran faseg Job ko yam’ ma sana ra adag ni nge thiliyeg e n’en ni ke yog u Job 14:1. Ya sana ra gaar: ‘Ppin e be gargeleg e pumoon, ma ma par ndariy n’umngin nap’an ni ke gapas laniyan’.’

Yafos ndariy n’umngin nap’an e gathi ke mus ni ba lik’ay ko piin ni kar pagedan’rad ku Jehovah me mich Jesus u wan’rad. Ya dabki n’uw nap’an me riyul’. Ra tal e pillibthir iyan ma dabku unim’. Aram e n’en ni be weliy ko Psalm 68:20 ni gaar: “Mmil fan ngak Jehovah ni nge chuweg e yam’.”​—Revelation 21:3, 4.

[Pictures on page 4, 5]

Be mon’og iyan e science me ere kan l’agan’ ko par nib n’uw nap’an

[Picture on page 7]

Ba t’uf ni ngan par ndariy n’umngin nap’an ni ngan rin’ urngin ban’en nrayog ko yafos