Magawon Ko Gafgow Ni Be Tay E Girdi’

“MANG FAN GOT MANG FAN?” Re bugithin nem e ni yoloy nib ga’ e yol riy ni ir e som’mon ni bi m’ug ko gin som’mon e babyor u ba simbung ni rib ga’ ni ir e yima wereg me m’ug riy u tomuren ba durru’ nib rib gel nge gothey yu Asia Minor. Bay e sasing nib muun ngay ni be dag yaan ba matam ni ke milyaan ma be fek bochi ppin ni fak ni ke maadad ngar chuwgow ko naun rorow ni ke puth.

Mahl, uyungol, m’ar ni ma garer nib pey, nge tin ni yugu ma buch ni bod e durru’ nge yoko’ nge ku boch ban’en e ke k’aring e amith ni dabiyog i yog gelngin, nge lu’ ni pag rogon, nge yam’ ni dabiyog i theeg. Miki peth ko tiney e gafgow ni ma tay e piin ni yima kolrad u yargel, bitir ni yibe gafgownagrad, nge ku boch e cham nge wagey. Maakum lemnag feni yoor e maadad nge yam’ ni angin e maadad nib tomgin ma ba elmerin. Maku bay e kireban’ nge amith ni ma pirieg bokum bilyon e girdi’ ni bochan e m’ar, pillibthir, nge yam’ ni ma tay e girdi’ nib t’uf rorad.

Girdien e bin 20th e chibog e kar guyed e tin th’abi elmerin e gafgow ni ke buch. Nap’an e 1914 nge mada’ ko 1918, ma bin Som’mon e Mahl ko fayleng e li’ ba chuchugur ko ragag e milyon e salthaw. Boch e girdi’ ni ta ma yoloy chepin ban’en e rogned ni li’ gonapan aram oren e girdi’ ni gathi salthaw. Ma bin L’agruw Mahl, ko fayleng e ke li’ gonapan 50 e milyon e salthaw nge tin gathi salthaw, nib muun ngay bokum milyon e pin, nge bitir, nge pillibthir ni yad ba meewar ni dabiyog ni ngar ayuweged yad ko cham. N’umngin nap’an fa binem e chibog ni ke yan, maku bokum milyon e ur mad ni bochan e ni li’rad, fa bochan e am ni be thil, nge bochan e cham rok yuraba’ i girdi’, nge bilig, nge bochan e gafgow ni kari gel. Fare Historical Atlas of the Twentieth Century e susunnag ni gonapan 180 milyon e girdi’ ni yim’ ko “pi ngongol ney ni de fel.”

Fare misilpig ni ka nog e Spanish influenza ngay ko 1918/19 e yim’ 20 milyon e girdi’ riy. U lan fa gal ni baaray e ragag e duw, ni ke yan ma 19 e milyon e yim’ ko AIDS, ma 35 milyon e ke af e bayking ni baaram ni ma k’aring e Aids ngorad. Bokum e milyon e bitir e kan digeyrad ni dakuriy e gallabthir rorad​—ni kar m’ad ko AIDS. Ma da nog ko uw oren e bitir ni be yan ni ngar m’ad ko AIDS, ni ma af ngorad u nap’an ni ka yad bay u me yal.

Mang e Ra Buch Gabul nge Langleth?

Boor e girdi’ ni be sap ko tin ka bay e rran nga m’on ni bay ban’en ni bayi buch nib gel e kireb nge marus riy. Ba ulung e scientist e ke lungurad: “Pi n’en be rin’ e girdi’ . . . e rayog ni nge thiliyeg rogon e fayleng ni nge dabkiyog ni par e yafas riy ni rogon ni gadad manang.” Mu ku ra puthuyed ngay ni lungurad: “Mada’ ko chi ngiyal’ i n’ey, ma ra lal e girdi’ ma ba bagayad riy ni be par ni rib gafgow ni der gaman e ggan rok, ma ra ragag e girdi’ ma ba’ be’ riy ni ke m’ar nib gel ni bochan e uyungol.” Ere pi scientist ko ngiyal’ ney e “yad be ginang urngin e girdi’ ko n’en ba’ nga m’on” me lungurad: “Ba t’uf nib ga’ e thil ni ngan thiliyeg u rogon ni yibe gagiyegnag e fayleng nge yafas u daken ni faanra ngan palog ko gafgow ko girdi’ nib gel.”

Mang fan ni ke pag Got e pi gafgow nge kireb be buch? Uw rogon ni ke lemnag ni nge chuweg? Ma wuin?

[Picture Credit Lines on page 3]

Gin lang, chiya ni yima pi’pi’: UN/​DPI Photo 186410C by P.S. Sudhakaran; lukungun, bitir ni kar uyungolgad: WHO/​OXFAM; gin but’, be’ nib moon ni ke m’ay e ufin u dow: FAO photo/​B. Imevbore