Mubongulu Malongi Madi mu Nzingulu ayi Kisalu Thwadusulu yi Lukutukunu
NGONDA KUMI YIMWEKA 5-11
KYUKA KIDI MU DYAMBU DI NZAMBI | YOANE 20-21
“Ngye Wukunzolanga Kuvyokila Abibi?”
(Yoane 21:1-3) Mambu amomo bo mavyoka, Yesu wubwe monikina minlandikini myandi va khonzu disimu di mbu wu Tibeliadi. Tala phila kamonikina. 2 Simoni Petelo, Toma (baba tedilanga kibaza), Natanayeli mwisi Kana mu tsi yi Ngalili, bana ba Zebede ayi minlandikini myodi minkaka baba va kimweka. 3 Simoni Petelo wuba kamba: “Minu yenkwenda kuloba.” Bawu bamvutudila: “Befu mvitu tunkyenda yaku.” Bayenda, bamaka mu bwatu. Vayi bwilu bunani basa baka ko ni kyuma.
(Yoane 21:4-14) Bwisi bo bukya, Yesu wutelama va disimu. Vayi minlandikini myandi basa bakula ko ti nandi, wuba Yesu. 5 Buna Yesu wuba yuvula: “A bana lubeki nkadu zifu?” Bamvutudila: “Ndamba, ni kyuma!” 6 Buna wubakamba: “Lozanu dikondi ku khonzu lubakala lu bwatu, buna ma lubaka zifu.” Baloza dikondi, ayi basa nunga ko kuvumuna dikondi mu kibila ki zifu ziwokila ngolo. 7 Bosi nlandikini awowo Yesu kaluta zola, wukamba Petelo: “Anono, nandi Mfumu!” Petelo bo kayuwa ti Mfumu, wuvwata kikhutu kyandi, bila pheni kaba, bosi wukiloza mu mbu. 8 Minlandikini minkaka miyiza mu bwatu bila disa ba ko kinanu ayi disimu, vaba to 90 di zimetro. 9 Bo batuka va disimu, bamona mfu va yilu makala ma mbazu ayi dipha va ndambu. 10 Yesu wuba kamba: “Twalanu nkadu zifu mu mabaka.” 11 Simoni Petelo wumaka mu bwatu, wutitika dikondi ku disimu ayi muawu muba 153 zi zifu zinneni ziweza dikondi. Kheti zifu ziba ziwombo, dikondi disa bakuka ko. 12 Yesu wuba kamba: “Yizanu mu dya.” Vayi kadika nlandikini kasa kukumvula ko: “Ngye widi nani?” bila bazaba kuawu ti nandi Mfumu. 13 Naveka Yesu wufikama wubonga dipha, wuba kabudila, buawu mvandi kavangila mu mfu. 14 Yiba khumbu yintatu Yesu kamonikina minlonguki myandi tona kilumbu kavulubuka mu bafwa.
(Yoane 21:15-19) Bo bamanisa kudya Yesu wuyuvula Simoni Petelo: “Simoni, mwana Zonasi, ngye wukunzolanga kuvyokila abibi?” Petelo wumvutudila: “Ngete, Mfumu, zebi kwaku ti yeta kuzola.” Yesu wunkamba: “Buna dikilanga bana bama ba mamemi.” 16 Mu khumbu yimwadi, wubwe kunkuvula: “Simoni, mwana Zonasi, ngye wukunzolanga?” Petelo wumvutudila: “Ngete, Mfumu, zebi kwaku ti yeta kuzola.” Yesu wunkamba: “Buna sunganga mamemi mama.” 17 Yesu wubwela kunkuvula: “Simoni mwana Zonasi, ngye wukunzolanga?” Petelo wumona kyunda bo kabwela kunkuvula mu khumbu yintatu ti: “Ngye wukunzolanga?” Petelo wumvutudila: “Mfumu, ngye zebi mambu moso; ngye zebi ti yeta kuzola.” Yesu wunkamba: “Sunganga mamemi mami. 18 Bukyedika ndikukamba, bo wuba ditoko, wuba kanganga nsinga mu lukyeto luaku ngye veka ayi wuba kwendanga koso kuma wunzola kwenda. Vayi bu wela nuna, wela nonuna myoko ayi mutu wunkaka wela kukanga nsinga mu lukyeto ayi wela kunnata kuma mengi kwenda.” 19 Wutuba mambu amomo, mwingi kumonisa phila lufwa kela fwila, lolo kela kembisila Nzambi. Bo katuba abobo, wunkamba: “Tatamana kundandakana.”
nwtsty tsudukusu yi matangu mu Yoane 21:15, 17
Yesu wuyuvula Simoni Petelo: Masolo ma Yesu ayi Petelo mavangimina bo vavyoka mwa thangu, tona Petelo kamanga Yesu khumbu zitatu. Yesu wuyuvula Petelo zikhumbu zitatu mwingi kuzaba bubela mabanza mandi, mu khumbu yintatu kanyuvula, ‘Petelo wumona kyunda’ (Yoane 21:17) Mu kinongo beni kidi mu Yoane 21:15-17 basadila bikuma byodi bivyakana. Kitheti: a·ga·paʹo, kinsundula luzolo, ayi kimwadi phi·leʹo, kinsundula kuba luzolo lungolo. Mu zikhumbu ziwadi Yesu kayuvudila Petelo: “Ngye wukunzolanga?” Mu zikhumbu ziwadi Petelo wukikinina ti “wuba luzolo” kwidi Yesu. Kutsuka, Yesu wunyuvula: “Ngye wukunzolanga?” Mu khumbu ayiyi Petelo wubwe kikinina. Kadika khumbu Petelo kamonisina luzolo lwandi, Yesu wunkamba ti luzolo beni lufweti kuvanga Petelo kudikila ayi “kukeba” minlonguki mi Yesu mu kiphevi bantedila avava mwana dimeme, voti “mamemi.” (Yoane 21:16, 17; 1Petelo 5:1-3) Yesu wubika mwingi Petelo kamonisa luzolo lwandi mu khumbu zitatu ayi boso kamvana kiyeku ki kukeba mamemi mandi. Mu kuvanga mawu, Yesu wumonisa ti nandi wulemvukila Petelo mu ntima woso, bo kammanga zikhumbu zitatu.
ngye wukunzolanga kuvyokila abibi?: Bikuma “kuvyoka abibi” tulenda kubi visila mu ziphila zivyakana. Minlonguki miwombo bavyokanga kuzola tsundu ayiyi “ngye wunkunzolanga kuvyoka minlandikini minkaka amimi?” voti “ngye wukunzolanga kuvyoka phila minlandikini amimi bakunzodilanga?” Vayi, mba tsundu yikyedika yidi “ngye wukunzolanga kuvyokila abibi?” bilenda ba, zifu babwila voti byuma bitedi lungosu lu zifu. Diawu diyindu di matangu amomo dilenda ba: Ngye wukunzolanga kuvyoka bima bi kinsuni voti bitedi kisalu kyaku? Boti ngete, dikila mamemi mami.’ Kheti mvwala Petelo wuba wumweka mu minlandikini mi Yesu, vayi kyuvu mu phila ayoyi, kiba kifwana mu kuyindula nzingulu’andi yikhulu kaba natanga. (Yoane 1:35-42) Nandi kasa fika landakana ko Yesu mu thangu zyoso. Vayi, nandi wuvutuka mu kisalu kyandi ki kuloba. Yesu wutela, Petelo mwingi kaba ‘nlobi wu batu.’ (Matai 4:18-20; Luka 5:1-11) Mwa thangu kuntwala bo Yesu kafwa, Petelo wutuba ti weka loba ayi bapostolo bankaka banlandakana. (Yoane 21:2, 3) Mba Yesu avava, wuba sadisa Petelo kabaka makani mu mambu kafweti tula va theti mu luzingu lwandi, kisalu kyandi ki lumbu ka lumbu, voti kisalu ki kudikila minlandikini mi Yesu mu kiphevi.—Yoane 21:4-8.
mu khumbu yintatu: Petelo wumanga Mfumu’andi khumbu zitatu; Buabu Yesu wabwe kumvana lwaku mwingi kamonisa luzolo lwandi khumbu zitatu. Bwidi Petelo kabina kavangila mawu? Yesu wunkamba mwingi kamonisa luzolo beni, mu kutula zitsatu zi kiphevi va ntwala byabyoso biba yandi. Kubotula kwandi biyeku binkaka, Petelo wuba kiyeku ki kudikila, kukindisa ayi kukengila mamemi makwikama ma Klisto. Kheti zikhomba beni mvawu baba mu dingumba di basolwa, vayi baba tombulwa kubadikila mu kipheve.—Luka 22:32.
Bakula Kyuka Kiswama mu Dyambu di Nzambi
(Yoane 20:17) Yesu wunkamba: “Bika kumbwila, bila yiyendidia ko kwidi Tat’ami. Vayi yenda kwidi zikhomba zyami ayi wuba kamba ti ‘minu yambelama kukwenda kwidi Tat’ami ayi Tat’inu; kwidi Nzambi’ami ayi Nzamb’inu.’”
nwtsty tsudukusu yi lutangu mu Yoane 20:17
Bika kumbwila: Kikuma Kingeleko haʹpto·mai, kilenda sundula “kusimba” voti “kubwila; kulelama mutu.” Minsekudi miwombo mi Kibibila basekudila mambu beni Yesu katuba abubu: “Bika kutsimba.” Vayi, Yesu kasa manga ko Malia mwisi Mangadala kansimba, kibila nandi kasa manga ko mu thangu bakyeto bankaka bammona bo kavulubuka “Basimba malu mandi.” (Matai 28:9) Mba Malia waba mona boma kibila Yesu wuba nduka mwingi kukwenda ku diyilu. Bo kaba zola kukwenda ayi Mfumu’andi, diawu nandi kasimbila Yesu mu khambu kumbikidila. Vayi Yesu mwingi kammonisa ti kasi fika kwenda ko ku diyilu, Yesu wukamba Malia mwingi kabika kunlelama, vayi kenda kwidi minlandikini myandi mwingi kabakamba tsangu mu matedi luvulubukusu lwandi.
(Yoane 20:28) Toma wumvutudila: “Mfumu’ami ayi Nzambi’ami!”
nwtsty tsudukusu yi lutangu mu Yoane 20:28
Mfumu’ami ayi Nzambi’ami!: Lit., “Batu bawombo bammwenanga ti kikuma akiki, yiba phila Toma kaba kwitukila Yesu, buka Nzambi’andi ayi Mfumu’andi. Bankaka bantubanga ti mambu beni Toma katuba, Yesu kaba tubila. Kheti buawu, bikuma “Mfumu’ami ayi Nzambi’ami” tufweti kubivisila mu kutala matangu mankaka ma Kibibila. Va thonono yi kapu beni, tummona ti Yesu wutuma bazabikisa minlandikini myandi tsangu azizi, “minu yambelama kukwenda kwidi Tat’ami ayi Tat’inu; kwidi Nzambi’ami ayi Nzamb’inu,” vasi ko kibila mwingi kukikinina ti Toma, waba yindula ti Yesu nandi Nzambi Nkwa Ngolo Zyoso. (Tala mvandi tsudukusu yi lutangu mu Yoane 20:17.) Toma wuyuwa khumbu ziwombo thangu Yesu kaba sambila “Tat’andi,” mu kuntedila “ngye to Nzambi yikyedika.” (Yoane 17:1-3) Diawu tulenda tubila, ti Toma wutedila Yesu “Nzambi’ami” mu bibila binlanda: Kibila kitheti, ḿba nandi waba tadilanga Yesu buka “nzambi”, kheti kasa ba ko Nzambi Nkwa Ngolo Zyoso. (Tala tsudukusu yi lutangu mu Yoane 1:1.) Kibila kimwadi, ḿba nandi wutadila Yesu mu phila bisadi bi Nzambi baba tadilanga zimbasi Yave kaba filanga mwingi basamuna zitsangu zyandi, buka bummonisina matangu mawombo ma Kyebeleo. (Tala mvandi Ngenesi 16:7-11, 13; 18:1-5, 22-33; 32:24-30; Nkongudidi 6:11-15; 13:20-22.) Buawu, Toma ḿba katedila Yesu “Nzambi’ami” mu kuntadila buka mvwala wu Nzambi Nkwa Ngolo Zyoso.
Matangu ma Kibibila
(Yoane 20:1-18) Mu kilumbu kitheti ki sabala, buna kukidi kitombi, Malia mwisi Mangadala wuyenda ku bizyami; wumona dimanya dibotuka va mwelo wu dibumbi. 2 Nandi wuduma zithinu ti kuba Simoni Petelo ayi nlonguki Yesu kaluta zola, wubakamba: “Babotwidi nyitu yi Mfumu ku bizyami; twisa zaba ko kwidi batudidi yawu.” 3 Petelo ayi nlonguki wunkaka bayenda ku dibumbi. 4 Bawu babwadi baduma zithinu va kimweka, vayi nlonguki wunkaka wulutila Petelo mu thinu ayi nandi theti wuvitila ku dibumbi. 5 Bo kayinama, wumona minlendi bazikila Yesu va tsi, vayi kasa kota ko. 6 Simoni Petelo, mutu waba kunlandakana ku mbusa, wutuka wukota mu dibumbi ayi wumona minledi va tsi. 7 Ayi nlendi banzinga ku ntu wu Yesu. Nledi beni wusa ba va kimweka ko ayi minledi bazikila Yesu, vayi wawu va kibwangu kinkaka wuba. 8 Bosi nlonguki wunkaka wuba wutheti mu vitila va dibumbi mvandi wukota. Wumona ayi wukikinina. 9 Bawu basa fika visa ko lutangu lu Kibibila lwaba tubila ti nandi wala vulubuka ku bafwa. 10 Bosi minlonguki mivutuka mu zinzo ziawu. 11 Vayi Malia, wutelama ku nganda, va ndambu yi dibumbi ayi waba dila beni. Bo kaba dila, nandi wuyinama mwingi kutala kukhati dibumbi, 12 nandi wumona zimbasi ziwadi baba bakala va kibwangu batula nyitu yi Yesu: wumweka wuba wukala ku ndambu batula ntu, ayi wunkaka wuba ku ndambu batula malu. 13 Ayi zimbasi beni banyuvula: “A nkyeto, kibila mbi wundidila?” Nandi wuba vutudila: “Kibila bayibidi nyitu yi Mfumu’ami, ayi ndisa zaba ko kwidi batudidi yawu.” 14 Bu katuba abobo, wubaluka, wumona Yesu wuba wutelama. Vayi kasa zaba ko ti wuba nandi. 15 Yesu wunyuvula: “A nkyeto, kibila mbi widi mu kudidila? Nani wuntomba?” Malia kabanzila ti mutu beni, wuba kisadi mu ndima yi minti. Buna wunkamba: “A tata, enati ngye be kumbonga, buna khamba kwidi be kuntula mwingi yimbonga.” 16 Yesu wuntela: “Malia!” Ayi nandi wubaluka kumbusa ayi wuntambudila mu Kiebeleo: “Labuni!” (dinsundula “nlongi!”) 17 Yesu wunkamba: “Bika kumbwila, bila yiyendidia ko kwidi Tat’ami. Vayi yenda kwidi zikhomba zyami ayi wuba kamba ti ‘minu yambelama kukwenda kwidi Tat’ami ayi Tat’inu; kwidi Nzambi’ami ayi Nzamb’inu.’” 18 Malia mwisi Mangadala wuyenda bata minlonguki; wuba kamba: “Yibe mona Mfumu!” ayi wuba zabikisa mambu moso kankamba.
NGONDA KUMI YIMWEKA 12-18
KYUKA KIDI MU DYAMBU DI NZAMBI | MAVANGA 1-3
“Phevi Yilongo Yikulumuka mu Kimvuka ki Baklisto”
(Mavanga 2:1-8) Lumbu ki Pantekoti bu kidedakana, babo bakutakana va kimweka. 2 Bazimbukila biyoko bingolo biba ku diyilu banga vuka kingolo, bimana wala mu nzo yoso yi baba. 3 Bosi minlaki mi mbazu mivasuka, miba monikina, mitelama va mbata mintu miawu, 4 batu boso bamana wala pheve yinlongo; ayi batona tuba zimbembo zinkaka, boso Pheve yinlongo yibasadisila mu kukoluka ziawu. 5 Basi Yuda bawombo baba kinzikanga minsiku mi Nzambi, baba mu zitsi zyoso zi nza bayiza ku Yelusalemi. 6 Biyoko beni bo bitembakana, nkangu wu batu wukutakana ayi wusimina mu kumona ti kadika mutu wuba kuwa mu mbombo’andi. 7 Basimina beni ayi bakiyuvula bawu na bawu: “Tala, batu boso abobo bankoluka basi ko basi Ngalili? 8 Vayi bwidi befu boso tunkuwila kadika mutu mu mbembo’andi kabutukila?
(Mavanga 2:14) Bosi Petelo wutelama ayi na kumi mweka di bapostolo, ayi wutuba mu mbembo yinangama: “Beno basi Yuda ayi beno boso lunkalanga ku Yelusalemi, bika luzaba dyambu adidi ayi luteka matu mu mambu amama.
(Mavanga 2:37, 38) Bo bayuwa mawu, mintima miawu milwala; diawu bayuvudila Petelo va kimweka ayi bapostolo bankaka: “A zikhomba, bwabu mbi tufweti vanga?” 38 Petelo wubakamba: “Lubalula mavanga minu! Bika kadika mutu mu beno kabotama mu dizina di Yesu Klisto mwingi kabaka nlemvo wu masumu. Buna lwela tambula Pheve Yinlongo.
(Mavanga 2:41) Baboso bakikinina mambu ma Petelo, babotama. Ayi mu kilumbu beni batu babwelama, balenda dedakana 3.000 di batu.
(Mavanga 2:42-47) Ayi bawu batatamana mu kulandakana malongi ma bapostolo, ayi kuzingila mu kithwadi, mu kudya va kimweka ayi mu kusambila. 43 Bukyedika baboso bamona boma, bila bidimbu ayi mangitukulu mawombo bapostolo bavanga. 44 Batu boso bayiza ba minlandikini mi Yesu, baba kalanga va kibwangu kimweka ayi bakabula bima biawu byoso kwidi bankaka mu kuzingila mu kithwadi, 45 Baba sumbisanga mintoto miawu ayi bima biawu ayi baba kabulanga kwidi batu boso, mu kutadila zitsatu ziawu. 46 Bilumbu byoso, mu kithwadi kimweka baba kutakananga mu nzo Nzambi, baba dyanga bidya va kimweka mu mayangi ayi mu kukikulula koso, 47 mu kukembisa Nzambi. Ayi dikabu dyoso babazola mawu. Kadika lumbu Yave wuba kuba bwelanga batu baba vuka.
w86 1/12 29 ¶4-5, 7
Minkhayilu Minkwangidikanga Ntima
Mu kilumbu kitheti mu thangu kimvuka kitheti ki Baklisto kibutuka mu mvu 33 T.K., 3.000 babotama mu thangu beni, bawu mvawu baba va kimweka na Baklisto bankaka, baba dya va kimweka ayi kusambila. Mu kibila mbi baba vangila mawu? Mwingi bakindasana mu kiminu ayi ‘batatamana mu malongi ma bapostolo’—Mavanga 2:41, 42.
Basi Yuda ayi batu bafumina mu zitsi zinkaka zi nza, bayiza na makani ma kukala ku Yelusalemi ti kuvyokisa Nkungi wu Pantekoti. Vayi baboso babotama ayi bayiza ba milandikini mi Klisto, babwe kala bilumbu biwombo kuna mwingi kukindisa kiminu kiawu. Mawu mayiza twala tsatu yinkaka, kibila bidya biyiza ba bilwelo. Bankaka bafumina ku kinanu, basa ba ko bidya bifwana voti zimbongo mu kubwe kadila kuna. Vayi vaba zikhomba basumbisa mintoto miawu ayi bima biawu ayi baba kabulanga kwidi batu boso, mu kutadila zitsatu ziawu.—Mavanga 2:43-47.
Mu luzolo luawu veka, bawu basumbisa byuma biawu ayi kukabana biawu na zikhomba zinkaka. Ni mutu wumweka basa kwika ko mwingi kavanga mawu; yisa ba buka phila zihomba zinkaka baba monisa ti basa ba ko zimbongo. Voti phila zikhomba zinkaka baba tomba kunyemisa busina buawu, Ndamba. Vayi Mu kibila ki kyadi baba kwidi zikhomba ziawu mu mambu baba monikina mu thangu beni, diawu basumbisila byuma biawu mwingi kubwela natisa kuntwala zitsatu zi Kintinu.—Dedikisa na madi 2 Kolinto 8:12-15.
Bakula Kyuka Kiswama mu Dyambu di Nzambi
(Mavanga 3:15) Beno luvondisa Mfumu ayi Mvulusi wu luzingu. Vayi Nzambi wumvulubula mu lufwa, ayi befu twidi zimbangi zi mambu beni.
it-2 543 ¶ 1
Yesu Klisto
“Mfumu ayi Mvulusi wu luzingu.” Mawu madi mamboti tukhambu fwana mu kutambula kwidi Tat’andi, bila Yesu Klisto wukikana kukuluka va ntoto mwingi kuvana luzingu lwandi buka nkhayilu. Nkhayilu beni yizibula nzila mwingi Baklisto basolwa va ntoto bayala na Yesu mu Kintinu ki Nzambi ku diyilu ayi yizibula nzila mwingi luyalu beni mvandi lutwala lusakumunu va ntoto wumvimba. (Matai 6:10; Yoane 3:16; Efeso 1:7; Ebeleo 2:5; tala KHUDULU.) Buawu nandi kayiza bela “Mfumu ayi Mvulusi wu luzingu” lu batu boso va nza. (Mavanga 3:15) Kikuma ki kingeleko basadila avava, kilenda sundula “Mfumu yintwama ntwala,” ayi kiawu kikuma mvandi basadila kwidi Mose (Mavanga 7:27, 35) buka “Mfumu” yi bana ba Isaeli.
(Mavanga 3:19) “Lubalula mavanga minu ayi luvutuka kwidi Nzambi mwingi masumu minu malemvukulu [kubuka], ayi Yave wela kuluvana zithangu zivundila
cl 265 ¶14
Nzambi Widi “Wukubama Mwingi Kulemvukila”
14 Nlemvu wu Yave ba wusudikisa mboti mu Mavanga 3:19: “Lubalula mavanga minu ayi luvutuka kwidi Nzambi mwingi masumu minu malemvukulu [kubuka].” Ntanda awuwu wutsuka, basadila kikuma kimweka ki Kingeleko kinsundula “kukubula, . . . Kuvunza voti kutulumuna.” Batu bawombo ba luzabu bantubanga ti kukubula kantubila mu lutangu beni, kwidi phila yimweka na kukubula bisono. Bwidi malenda vangimina? Ndimba baba sadilanga mwingi kusonikina mu thangu yikhulu, baba kuyivangila mu kuvotikisa dibombi di makala ayi nlangu. Va kuvyoka mwa thangu, mutu kalenda kubula bisono beni mu kusadila kitini ki nledi kibondama voti esponja. Yidi phila yimboti yi kutusudikisila kyadi ayi nlemvo wu Yave. Na kulemvukila masumu mitu, widi buka mutu bekubula bisono kabe sonika ku quadro.
Matangu ma Kibibila
(Mavanga 2:1-21) Lumbu ki Pantekoti bu kidedakana, babo bakutakana va kimweka. 2 Bazimbukila biyoko bingolo biba ku diyilu banga vuka kingolo, bimana wala mu nzo yoso yi baba. 3 bosi minlaki mi mbazu mivasuka, miba monikina, mitelama va mbata mintu miawu, 4 batu boso bamana wala pheve yinlongo; ayi batona yoluka zimbembo zinkaka, boso Pheve yinlongo yibasadisila mu kukoluka ziawu. 5 Basi Yuda bawombo baba kinzikanga minsiku mi Nzambi, baba mu zitsi zyoso zi nza bayiza ku Yelusalemi. 6 Biyoko beni bo bitembakana, nkangu wu batu wukutakana ayi wusimina mu mona ti kadika mutu wuba kuwa mu mbombo’andi. 7 Basimina beni ayi bakiyuvula bawu na bawu: “Tala, batu boso abobo bankoluka basi ko basi Ngalili? 8 Vayi bwidi befu boso tunkuwila kadika mutu mu mbembo’andi kabutukila? 9 Bila avava vadi basi Palitesi, basi Medesi, basi Elami, ayi befu tunkalanga ku Mesopotami, basi Yuda, basi Kapadose, basi Ponti, basi Azi, 10 basi Filizi, basi Pamfili, basi Ngipiti, basi zunga ki Libi kidi kifikama ayi Silene, bosi befu basi Loma, tunkalanga avava, 11 Basi Yuda ayi zinzenza zinkaka zikituka basi Yuda, basi Kelete, basi Alabi; tu kuba kuwa mu thangu bansamuna mambu mangitukulu ma Nzambi.” 12 Baboso basimina ayi bayuvusana: “Mbi mambu amama mansundula?” 13 Vayi bankaka baba seva, batuba: “A beno, vinu bama kolwa.” 14 Bosi Petelo wutelama ayi na kumi mweka di bapostolo, ayi wutuba mu mbembo yinangama: “Beno basi Yuda ayi beno boso lunkalanga ku Yelusalemi, bika luzaba dyambu adidi ayi luteka matu mu mambu amama. 15 Batu ababa, basa kolu vinu ko banga bo lunyindudila, bila tukidi mu kilokula kintatu ki kilumbu. 16 Vayi mambu amama, mawu mambu mabikula mbikudi Yoeli: 17 ‘“Nzambi wutuba ti: “Ndyela dukula phevi’ami yinlongo mu batu boso, bana binu ba bakala ayi ba bakyeto bela bikula, matoko minu bela mona bimona meso, bosi biboba binu bela lota zindosi, 18 ngete, mu bilumbu beni, yela dukula phevi’ami yinlongo mu bisadi byami, bi bakyeto ayi bi babakala ayi bela bikula. 19 Ndyela monisa bidimbu mu matuti ma diyilu. Ndyela monisa bidimbu va mbata ntoto:—menga, mbazu ayi mwisi; 20 Thangu yela kituka tombi, bosi ngondi yela kituka menga. Mawu mambu mela monika ava kilumbu ki Yave, lumbu kinneni ayi lumbu ki nkembo. 21 Ayi woso mutu wela tela dizina di Yave wela vuka.”’
NGONDA KUMI YIMWEKA 19-25
KYUKA KIDI MU DYAMBU DI NZAMBI| MAVANGA 4-5
“Bawu Batatamana Kulonga Dyambu di Nzambi mu Kibakala”
(Mavanga 4:5-13) Mu kilumbu kilanda, zimfumu ziawu, bakulutu bawu ba luyalu ayi minsoniki miawu mi zithumu bakutakana ku Yelusalemi, 6 kuawu kuba Ana mfumu yi zinganga zi Nzambi, Kaife, Yoane, Alexandre, ayi bawombo bankaka baba mu nkuna wu mfumu yi zinganga zi Nzambi. 7 Batula Petelo ayi Yoane va ntwal’awu, bosi baba yuvula: “Mu mangolo manani voti mu dizina dinani luvangidi mambu amama?” 8 Buna Petelo, bu kaba wuwala mu pheve yinlongo, wuba vutudila: “A zifumu zi luyalu ayi bakulutu ba Isaeli! 9 Enati kilumbu akiki, twidi mu kufundusu mu kibila ki mavanga mamboti mavangimini kwidi mutu wubela, ayi mu dyambu dizaba bwidi kabelukidi, 10 muna bika luzaba benu boso ayi benu batu boso ba Isaeli ti mu dizina di Yesu Klisto mwisi Nazaleti; Yesu benu lubanda va dikunzi, ayi nandi Nzambi kavulubukisa mu bafwa, mu dizina dyandi mutu awuwu kakadidi va ntwal’inu ayi nyitu yi buvinya. 11 Bila nandi, widi dimanya benu mintungi muloza, vayi diawu didi dimanya dinsimba nzo.’ 12 Phulusi yisi ko mu mutu wunkaka; bila nza yimvimba kwisi ko dizina dinkaka bavana kwidi batu mwingi babakila luvukusu.” 13 Bo bamona bukhafi bu Petelo ayi Yoane, ayi bo babakula ti bawu basa ba balonguka ko, ayi baba batu baphamba; buna basimina buwombo. Bazaba ti bawu baba dyatanga ayi Yesu.
w08 1/9 15, quadro
Tona Mambu Batuba Nate mu Masonoko Manlongo—Masonoko ayi Baklisto Batheti
Bukyedika ti Bapostolo basa ba ko batu balonguka?
Mu thangu zimfumu ayi bakulutu ba Yelusalemi “bamona bukhafi bu Petelo ayi Yoane, ayi bo babakula ti bawu basa ba ko balonguka, ayi baba batu baphamba; buna basimina buwombo.” (Mavanga 4:13) Bukyedika ti bapostolo baba batu basa zaba ko kutanga voti basa kota ko kikola? Mu matedi mambu amomo, Kibibila The New Interpreter’s kituba: “Mambu amomo masinsundula ko ti Petelo ayi Yoane baba batu basa zaba ko kusonika voti basa tanganga ko. Vayi mawu mammonisa diswasana di nzingulu yiba kwidi bapostolo ayi batu baba kuba fundisa.”
w08 15/5 30 ¶6
Mambu Mankinza Madi mu Buku yi Mavanga
4:13—Bukyedika ti Petelo ayi Yoane basa kota ko kikola ayi basa zaba ko kutanga? Mve, vayi baba kuba tedila batu bakhambu longuka, kibila bawu basa vyokila ko mu bikola bi basi Yuda baba longanga mambu ma Nzambi.
(Mavanga 4:18-20) Bosi bo baba tumisa, baba kandimina babika bwe tubila matedi dizina di Yesu. 19 Vayi Petelo ayi Yoane baba vutudila: “Lufundisi beno veka ti: didi difwana va ntwala Nzambi kutumukina theti batu, kubika kwandi Nzambi. 20 Vayi befu, tulendi vonga ko kutubila mambu befu tumona ayi tuyuwa.”
(Mavanga 4:23-31) Bo baba bikidila, Petelo ayi Yoane bayenda bata minlandikini minkaka mi Yesu ayi baba kamba mambu moso zimfumu zi zinganga Nzambi ayi bakulutu batuba. 24 Bu bayuwa mambu amomo, va kimweka baboso bananguna mbembo mu kusambila: “Mfumu ngewu wuvanga diyilu ayi ntoto, mbu ayi byabyoso bidi muna, 25 Ngyewu wuyolukila mu pheve yinlongo mu munu wu nkulu’itu Davidi, kisadi kiaku: ‘A bila mbi makanda mama tufwemina? Bila mbi batu banyindudila mambu makhambulu fwana? 26 Mintinu mi ntoto mitelama, zimfumu zikutikini mu nwanisa Mfumu ayi Klisto.’ 27 Bila mu divula adidi di ntinu Elode ayi Ponse-Pilatu, Bapakanu ayi basi Isaeli bawizini mwingi banwanisa Yesu, kisadi kyaku kinlongo, ngye wusola 28 mwingi kuvanga mambu mamoso wuyindula tona thama mu luzolo ayi mu zingolo zyaku. 29 Vayi buabu, Yave, tala phila ba tutudila boma, diawu vana bisadi byaku kibakala ki kulongila mambu maku. 30 Nonuna koko kwaku mwingi kubelusa ayi kuvanga mambu ma mangitukulu mavangama mu dizina di Yesu, kisadi kyaku kinlongo.” 31 Bu bamanisa kusambila, kibwangu bakutikinina kinikuka ayi baboso bawala mu Pheve Yinlongo, balonga mambu ma Nzambi mu kibaka.
it-1 159 ¶7
Bapostolo
Kisalu mu Kimvuka ki Baklisto. Kiminu ki bapostolo kibwela kinda mu thangu Nzambi kaba kulumunina pheve yinlongo mu nkungi wu Pentekoti. Zikapu zitanu zitheti zi buku yi Mavanga ma bapostolo, zimmonisa kivisa ti bawu balonga zitsangu zimbote ayi luvulubukusu lu Yesu mu kibakala, kheti mu ziphasi zyoso bavyokila, ayi bankaka baba tomba kuba vonda kwidi mintinu. Mu bilumbu bitheti bo Pentekoti yivyoka, thwadusulu yi bapostolo mu pheve yinlongo, yitwala ndandu yiwombo. Kimvuka ki Nzambi kiyiza konzuka beni. (Mavanga 2:41; 4:4) Va thonono, batonina sikika kisalu kiawu ki kusamuna ku Yelusalemi, bosi ku Samalia, ayi kuntwala, basamuna mu bibwangu binkaka bizabakana mu nza yoso—Mavanga 5:42; 6:7; 8:5-17, 25; 1:8.
Bakula Kyuka Kiswama mu Dyambu di Nzambi
(Mavanga 4:11) Bila nandi, widi dimanya benu mintungi muloza, vayi diawu didi dimanya dinsimba nzo.’
it-3 209 ¶1
Dimanya dinsimba nzo
Buku yi Minkunga 118:22 wutuba ti dimanya mintungu baloza diawa diyiza ba “dimanya dinsimba nzo” (Heb., roʼsh pin·nahʹ). Yesu wutanguna ayi wusadila mbikudulu ayiyi mu naveka buka “dimanya dinsimba nzo” (Gr., ke·pha·leʹ go·niʹas, dimanya di thokongo). (Matai 21:42; Malako 12:10, 11; Luka 20:17) Buka bo dimanya didi va yilu dimmonikininanga kwidi baboso, Yesu nandi dimanya dinsimba kimvuka ki Baklisto basolwa, bandedikisanga buka tempelo yi kiphevi. Mvwala Petelo mvandi wusadila madi mu Minkunga 118:22 kwidi Klisto, mwingi kumonisa “ti dimanya” Nzambi kasola, vayi batu baloza, diawu diyiza ba “dimanya dinsimba nzo yoso voti ntu wu mamanya mankaka.”—Mavanga 4:8-12; tala mvandi 1Petelo 2:4-7.
(Mavanga 5:1) Vayi, mutu wumweka dizina dyandi Anania, va kimweka ayi nkyeto’andi Safila wusumbisa tsol’awu.
w13 1/3 15 ¶4
Petelo ayi Anania Bavuna—Dilongi Mbi Tulenda Longuka?
Anania ayi nkazi’andi basumbisa tsol’awu mwingi babaka zimbongo zi kusadisila zikhomba zimona babotama. Bo kanata zimbongo beni kwidi bapostolo, Anania wutuba ti zimbongo zyoso kasumbisila tsol’andi ziawu zina kavana. Vayi masa ba ko makyedika! Kibila nandi wubotula nkadu zimbongo! Nzambi wusadisa Petelo kamona mumbu Anania kavanga, ayi diawu Petelo katedila Anania, wunkamba: “Bika sia ti batu vunini, vayi Nzambi.” Muna thangu beni, Anania wubwa va tsi ayi wufwa! Bo vavyoka to bilokula bitatu nkazi’andi wiza vitila. Mu khambu zaba mambu mamonikina nnuni’andi, nandi mvandi wutuba luvunu; nandi wubwa va tsi ayi wufwa muna thangu.
Matangu ma Kibibila
(Mavanga 5:27-42) Bu baba nata, baba tula va ntwala lukutukunu lu minyadi bosi mfumu wu zinganga Nzambi wuba yuvula: 28 “Tulukandika lubika bwe longanga matedi dizina di mutu wuna. Vayi tala malongi minu mameni tembakana mu Yelusalemi dyoso, benu lutidi befu tunata nkanu wu lufwa lu mutu beni?” 29 Vayi Petelo ayi bapostolo bankaka bavutula: “Bulutidi mboti mu tumukina theti Nzambi, bika batu. 30 Nzambi yi bakulu bitu, wuvulubukisa Yesu mu lufwa. Yesu benu luvondisa bo lumbanda va nti. 31 Vayi Nzambi wunnangika bo kamvwandisa va koko kwandi ku lubakala banga Mfumu ayi Mvulusi mwingi basi Isaeli babalula mavanga ayi balemvukulu masumu. 32 Befu twidi zimbangi zi mambu amama va kimweka ayi pheve yinlongo yo Nzambi kavana kwidi batu beti kuntumukina.” 33 Vayi bo bawu bayuwa mambu amomo, badasuka; ayi bawizana mwingi baba vondisa. 34 Vayi Mfalisi wumweka wuba mu dingumba di lukutukunu lu minyadi, dizina dyandi Ngamalieli, wuba nlongi wu zithumu baba kinzikanga kwidi baboso, wutelama va khati yi lukutukunu lu minyadi; wudinda mwingi babasisa bapostolo ku nganda mu mwa thangu. 35 Buna wuba kamba: “A beno basi Isaeli, lulubuka mu kibila ki batu abobo ayi talanu mambu mbi lutidi kuba vangila. 36 Bila mu bilumbu kwandi bibedi, mutu wumweka wubasikidi bantedilanga Tewudasi, wuzola kukimonisa mutu wu minswa. Ayi vaba 400 di batu baba kunlandakana; vayi bo kavondwa, buna minlandikini myandi myoso baba kuntumukinanga batyamuka. Dingumba dyandi disyala bekuwakana ko. 37 Nandi bo kafwa, mu thangu baba sonikisa thalu yi batu, vayiza monika dibakala dinkaka mwisi Ngalili baba tedila Yuda ayi nandi mvandi wuyiza ba minlandikini miwombo. Vayi bo kafwa, baboso baba kunlankananga bamana kutyamuka. 38 Buabu bika yilukamba ti: “Bikanu bwe kota mu mambu ma batu abobo ayi luba bikila benda kuawu; bila enati madi makani mawu voti mavanga ma batu, buna mala fwa; 39 enati madi makani ma Nzambi, buna lulendi nunga ko kuma vonda ayi lufweti keba mwingi lubika nwanisa Nzambi.” 40 Batu boso bakikinina ndubu’andi. Babwe tumisa bapostolo, baba kandimina babika bwe tubila matedi Yesu. Bu bamana kuba tuta khuba, bosi baba yekula. 41 Bawu babotuka va ntwala lukutukunu lu minyadi mu mayangi, bila bazaba ti bafweni mona ziphasi mu kibila ki dizina di Yesu. 42 Bosi kadika kilumbu mu nzo Nzambi ayi mu nzo ka nzo, bapostolo basa vonga ko kulonga ayi kuyamikisa Yesu banga Klisto.
26 NGONDA KUMI YIMWEKA–2 KUMI WADI
KYUKA KIDI MU DYAMBU DI NZAMBI | MAVANGA 6-8
“Kimvuka Kimona ki Baklisto Kivyokila mu Zithotolo”
(Mavanga 6:1) Mu bilumbu beni, thalu yi minlonguki yibwelama, basi Yuda baba tubanga Kingeleko batubila bubi basi Yuda baba tubanga Kiebeleo. Kibila mu thangu baba kabulanga bidya baba zimbakananga mimfwisi miawu.
bt 41 ¶17
“Tufweti Tumamana Theti Nzambi Buka Ntinu”
17 Kimvuka kimona kyaba vyokila mu zithotolo. Zithotolo mbi? Bawombo ba botama basa ba ko basi Yelusalemi ayi baba tomba kubwela longuka mambu ma Nzambi ava bavutuka. Batu beni baba tombula bidya ayi bima binkaka, diawu minlonguki bakutika zimbongo mwingi kusadisa zikhomba baba mu tsatu. (Mavanga 2:44-46; 4:34-37) Buawu mambu mayiza monika. “Mu thangu baba kabulanga bidya”, mimfwisi baba tubanga Kingeleko baba “kuba zimbakananga.” (Mavanga 6:1) Vayi mawu masa monikinanga ko kwidi mimfwisi baba tubanga Kiebeleo. Mambu maba monika vawu, maba mambu ma luvasu. Vasa ba ko mambu mawombo maba tula luvasu kubotula kwandi amama.
(Mavanga 6:2-7) Buna kumi wadi zi bapostolo batumisa nkangu wu minlonguki, ayi baba kamba: “Busa fwana ko ti tubika kubwe longa mambu ma Nzambi mwingi tukabulanga bidya. 3 Diawu zikhomba, musolanu sambwadi di batu, bo badi kimbangi kimbote, badi bawala mu pheve yinlongo ayi badi dyela mwingi tuba vana kisalu akiki; 4 vayi befu, tweka kuyivana mu kisalu ki kusambila ayi ki kulonga! 5 Nkangu woso wumona mayangi mu mabu amomo. Diawu basodila Stefano, mutu wuba wuwala mu kiminu ayi mu pheve yinlongo; Filipi, Polokoli, Nikanoli, Timoni, Palimenasi ayi Nikola, mwisi Antioshi wukituka mwisi Yuda. 6 Bosi baba twala va ntwala bapostolo. Baba sambidila ayi baba tetika myoko. 7 Mambu ma Nzambi maluta bwela tembakana; thalu yi minlonguki yiluta bwelama mu Yelusalemi ayi zinganga zi Nzambi ziwombo bayiza ba kiminu.
bt 42 ¶18
“Tufweti Tumamana Theti Nzambi Buka Ntinu”
18 Bapostolo, basala buka dingumba ditwadisi mu kimvuka kimona, mu kuzaba ti bawu basa ba ko ndwenga yiduka, bawu ‘babika dyambu di Nzambi diba twadisa mu matedi kukaba bidya’ (Mavanga 6:2) Mwingi kuludika mambu beni, bawu bakamba minlonguki mwingi babila babakala ba sambwadi “badi bawala mu pheve yinlongo ayi badi dyela” mwingi batadila ‘zitsatu beni.’ (Mavanga 6:3) Vaba tombolo babakala bafwana kibila kisalu beni kisa ba ko to matedi kukaba bidya vayi mvandi kukyeba zimbongo, kusumba byuma, kusonika bumboti byuma byoso. Babakala boso basola baba mazina ma kingeleku, ḿba baba sodila mwingi kusadisa mimfwizi miba tovuka baluta ba lufyatu kwidi bawu. Bo bamana kutadila matedi zitsatu zyoso mu lusambulu, bapostolo babyeka babakala basambwadi mwingi kukyeba matedi tsatu beni.”
(Mavanga 7:58–8:1) Bo bantitika ku nganda yi divula, bankuba mamanya. Zimbangi zitula minlendi miawu va malu ma ditoko dimweka dizina dyandi Sawuli. 59 Bakuba Stefano mamanya, vayi nandi wusambila ayi wutuba: “A Mfumu Yesu, tambula pheve’ami.” 60 Bosi, wufukama ayi wutenduka mu mbembo yinangama: “A Yave bika ku bafundisa mu kibila ki disumu adidi.” Bo kamana tuba abobo, wufwa.
8 Sawuli, wukikinina ti bavonda Stefano. Tona mu kilumbu beni batona kutovula zikhomba baba mu kimvuka ki Yelusalemi, baboso kubotula kwandi bapostolo, bamana tyamuka mu kizunga ki Yuda ayi ki Samalia.
Bakula Kyuka Kiswama mu Dyambu di Nzambi
(Mavanga 6:15) Vayi meso ma batu boso baba mu lukutukunu lu minyadi, batsikika thalu’awu mu kizizi ki Stefano ayi bamona ti kizizi kyandi kyaba lezama buka kizizi ki mbasi.
bt 45 ¶2
Stefano—“Wuba Wuwala mu Nkembo ayi Mangolo ma Nzambi”
2 Dyambu dimfunu dimonika mu kizizi ki Stefano mu thangu beni. Mimfundusi bo batala mu kizizi kyandi bamona ti kiawu kyaba lezama buka “kizizi ki mbasi.” (Mavanga 6:15) Zimbasi bansamunanga zitsangu zi Yave ayi diawu basi ko boma, ayi badi ndembama. Mawu mamonikina kwidi Stefano—nate mimfundisi beni baba mu nkanzi bavisa mawu. Kibila mbi Stefano kakhambu mwena boma?
(Mavanga 8:26-30) Mbasi yi Yave yikamba Filipi: “Telama! Yenda ku Sul, mu nzila yitonina ku Yelusalemi nate ku Ngasa” (nzila yikhambulu batu) 27 Nandi wutelama ayi wuyenda. Tala mwisi Etiopi wumweka, wuba lundanga zimbongo ayi kyuka kyoso ki ntinu wunkyeto wu Etiopi; wuyiza ku Yelusalemi mu kusambila. 28 Bo kaba vutuka, wukala mu dikalu dyandi. Wubatanga nkanda wu mbikudi Yesaya. 29 Pheve yikamba Filipi: “Yenda ayi fikama vadi dikalu.” 30 Filipi wuduma zithinu, ayi wuyuwa mwisi Etiopi wuntanga mbikudulu yi Yesaya; bosi wunyuvula: “Widi mu kuvisikisa mambu wuntanga?”
bt 58 ¶16
Mu Kuzabikisa “Zitsangu Zimbote mu Matedi Yesu”
16 Baklisto bubu badi lwaku lu kuvanga kisalu Filipi kavanga. Mu thangu ka thangu Baklisto bambakanga lwaku lu kusamuna zitsangu zi Kintinu voso vama bandengana batu, buka mu thangu badi mu kukwenda mu mala voti tsi yinkaka. Mawu mafweti monika kibila Kibibila kintuba ti zimbasi, ziawu zintwadisanga kisalu ki kusamuna mwingi zitsangu beni zituka kwidi “nza yoso, bikhulu byoso, zimbembo zyoso ayi batu boso.” (Nzaikusu 14:6) Thwadusulu yi zimbasi mu kisalu ki kusamuna madi mambu Yesu kabikula. Mu kinongo kyandi kitedi mbongo yimboti ayi kititi kimbi. Yesu wutuba ti mu thangu yi kukongula mbongo voti ku tsuka nza ayiyi “zimbasi,” bawu bala “kongula”. Nandi mvandi wutuba ti bivangu beni bi kipheve ‘bala kupika ku khati Kintinu kyandi bima byoso bilenda kubavanga kubwa ayi bo bamvanganga mambu mambi’. (Matai 13:37-41) Mu thangu beni, zimbasi bala kupika batu Yave kala tumisa mu nkangu’andi wululama. Theti bala kutikisa badi lwaku lu kuyala mu Kintinu ayi Yesu ku diyilu—bosi bala kutikisa va ntoto “nkangu wunneni” wu “mameme mankaka.”—Nzaikusu 7:9; Yoane 6:44, 65; 10:16.
Matangu ma Kibibila
(Mavanga 6:1-15) Mu bilumbu beni, thalu yi minlonguki yibwelama, basi Yuda bo baba tubanga Kingeleko batubila bubi basi Yuda baba tubanga Kiebeleo. Kibila mu thangu baba kabulanga bidya, baba zimbakananga mimfwisi miawu. 2 Buna kumi wadi zi bapostolo batumisa nkangu wu minlonguki, ayi baba kamba: “Busa fwana ko befu tubika kubwe longa mambu ma Nzambi mwingi tukabulanga bidya. 3 Diawu zikhomba, musolanu sambwadi di batu, bobo badi kimbangi kimbote, badi bawala mu pheve yinlongo ayi badi dyela mwingi tuba vana kisalu akiki; 4 vayi befu, tweka kuyivana mu kisalu ki kusambila ayi ki kulonga! 5 Nkangu woso wumona mayangi mu mabu amomo. Diawu basodila Stefano, mutu wuba wuwala mu kiminu ayi mu pheve yinlongo; Filipi, Polokoli, Nikanoli, Timoni, Palimenasi ayi Nikola, mwisi Antioshi wukituka mwisi Yuda. 6 Baba twala va ntwala bapostolo. Bosi baba sambidila ayi baba tetika myoko. 7 Mambu ma Nzambi maluta bwela tembakana; ayi thalu yi minlonguki yiluta bwelama mu Yelusalemi ayi zinganga zi Nzambi ziwombo bayiza ba kiminu. 8 Stefano wuba wuwala mu nlemvu ayi mu pheve, wuvanga mambu manneni ayi mangitukulu mawombo va ntwala batu. 9 Muna batu bankaka ba nzo yi lukutukunu, baba tedilanga nzo lukutukunu lu batu, bakulu mu buvika va kimweka ayi batu basi Silene, basi Alexandeli ayi basi Silisi ayi basi Azi, batona findana ziphaka na Stefano. 10 Vayi basa nunga ko va ntwala ndwenga ayi pheve Stefano kayolukila. 11 Vana vawu bafuta batu mwingi batuba ti: “Befu tube kuwa mutu awuwu wunvyeza Mose ayi Nzambi.” 12 Bawu basindikisa batu, bakulutu, minsoniki mi zithumu biza kwidi Stefano, bankanga ayi banata va twala lukutukunu lu minyadi. 13 Babasisa zimbangi zi luvunu zituba ti: “Mutu awuwu kasimvonga ko mu kukoluka mambu mambi mu matedi kibwangu akiki kinlongo ayi matedi minsiku. 14 Kibila tube kuwa bo kabe tuba ti Yesu mwisi Nazaleti, wela tolumuna kibwangu akiki ayi wela vingisa minsiku Mose ka tulonga.” 15 Vayi meso ma batu boso baba mu lukutukunu lu minyadi, batsikika thalu’awu mu kizizi ki Stefano ayi bamona ti kizizi kyandi kyaba lezama buka kizizi ki mbasi.