1. Mambu mbi mbikudulu yi Kibibila yitusadisa kuvisa?

MAMBU mbi mala monikina bisadi bi Yave? Befu tulenda zaba mvutu. Mbikudulu yi Kibibila yitusadisa kuvisa mambu mankinza mala monikina dikabu di Yave. Ayi vadi mbikudulu yimueka yilenda tusadisa kuzaba mambu mbi mintinu minkaka midi beni mangolo mu nza bala vanga. Mbikudulu beni yidi yisonama mu buku yi Danieli kapu 11. Yawu yintubila mintinu miodi minnuana bawu na bawu ayi bantedila ntinu wu norte ayi wu sude. Mambu mawombo ma mbikudulu beni masalama, diawu tulenda ba lufiatu ti mambu mankaka mvandi mala salama.

2. Dedi bummonisina Ngenesi 3:15; Nzaikusu 11:7; ayi 12:17, mambu mbi mankinza tufueti tebukanga moyo bo tunlonguka mbikudulu yi Danieli?

² Muingi tuvisa mbikudulu yidi mu buku yi Danieli kapu 11, tufueti tebuka moyo ti yawu yintubila to mintinu miyadila mu bibuangu biaba zingilanga bisadi biwombo bi Yave. Mu kudedikisa na batu boso badi mu nza, bisadi bi Nzambi balutidi baluelu mu thalu. Vayi kibila mbi zimfumu aziozi ba tutuadisilanga ziphasi? Kibila Satana ayi batu kanyadila, badi makani ma kubunga baboso bansadilanga Yave ayi Yesu. (Tanga Ngenesi 3:15; Nzaikusu 11:7; ayi 12:17.) Mvandi, mbikudulu Danieli kasonika, yidi kithuadi na zimbikudulu zinkaka zidi mu Kibibila. Diawu, muingi tuvisa buboti mbikudulu beni, tufueti dedikisa yawu na zimbikudulu zinkaka zidi mu Kibibila.

3. Mbi tunkuiza tubila mu dilongi adidi ayi dinlanda?

³ Bo tuma zaba mambu amomo, tuemfiongunina buku yi Danieli 11:25-39. Tunkuiza mona nani wuba ntinu wu norte ayi wu sude mu mvu 1870 nate 1991, ayi tunkuiza mona mvandi kibila mbi didi diambu dinkinza kubalula phisulu’itu mu mambu mankaka ma mbikudulu ayiyi. Mu dilongi dinlanda, tuala tubila madi mu Danieli 11:40–12:1, ayi tunkuiza balula phisulu’itu yitedi mambu mbikudulu beni yintubila tona mvu 1991 nate mvita wu Alimangedoni. Bo tunkuiza longuka dilongi adidi ayi dinlanda, nkinza beni kutala tsielu yintuba: “Mintinu Miodi Midi Kimbeni Mimmonika mu Bilumbu Bitsuka.” Vayi, tufueti zaba theti banani mintinu beni bantubila mu mbikudulu ayiyi.

BUIDI TULENDA ZABILA NANI NTINU WU NORTE AYI WU SUDE?

4. Mambu mbi matatu malenda tusadisa kubakula nani ntinu wu norte ayi wu sude?

⁴ Va thononu, dizina “ntinu wu norte” diaba tubila mintinu miyadila ku khonzu norte yi Isaeli, ayi dizina “ntinu wu sude” diaba tubila mintinu miyadila ku khonzu sude yi Isaeli. Kibila mbi tulenda tubila mawu? Mona mambu mbasi yivana zitsangu kuidi Danieli katuba: ‘Buabu, yima kuiza muingi kuvanga kuvisa mambu mala monikina batu baku [Dikabu di Nzambi] mu bilumbu bitsuka.’ (Danieli 10:14) Nate mu Pentekoti mu mvu 33 T.K, basi Isaeli bawu baba dikabu di Nzambi va ntoto. Vayi tona mu Pentekoti mu mvu 33 T.K, Yave wuzabikisa ti minlandikini mi Klisto bawu bayiza ba dikabu diandi. Diawu, mbikudulu yidi mu buku yi Danieli kapu 11, yintubila matedi minlandikini mi Yesu bika kuandi dikabu di Isaeli. (Mavanga 2:1-4; Loma 9:6-8; Ngalatia 6:15, 16) Buviokila thangu, mintinu miviakana miyala buka ntinu wu norte ayi wu sude mu zithangu ziviakana. Kheti bobo, diambu dimueka diba didedakana mu bawu. Ditheti, mintinu beni miaba yadilanga mu zitsi ziaba kalanga dikabu di Nzambi. Dimuadi, mambu bavangila dikabu di Nzambi mamonisa ti bawu baba lendanga Nzambi yikiedika, Yave. Dintatu, bawu babuadi baba nuananga mu kibila ki luyalu.

5. Bukiedika ti vaba ntinu wu norte ayi wu sude mu mvu 100 T.K nate mvu 1870? Sudikisa.

⁵ Mua thangu kuntuala bo vavioka mvu 100 T.K, baklisto bawombo ba luvunu bakota mu kimvuka ki baklisto bakiedika. Bawu balonga malongi ma luvunu ayi basueka kiedika ki Diambu di Nzambi. Tona mu thangu beni nate kutsuka mvu 1870, vasa ba ko dikabu di Nzambi dizabakana va ntoto. Baklisto ba luvunu babuelama buka bititi bi tsola. Mu kibila beni, diyiza ba diambu diphasi kuzaba banani baba baklisto bakiedika. (Matai 13:36-43) Kibila mbi didi diambu dinkinza kuzaba mawu? Mawu mammonisa ti ntinu wu norte ayi ntinu wu sude, basa ba ko va luyalu mu mvu 100 T.K, nate mvu 1870. Kibila vasa ba ko dikabu dizabakana di Nzambi va ntoto muingi bawu banuanisa.b Vayi mua thangu kuntuala bo vavioka mvu 1870, vayiza bue monika ntinu wu norte ayi ntinu wu sude. Buidi tuzabidi mawu?

6. Thangu mbi dikabu di Nzambi divutuka kubue zabakana va ntoto? Sudikisa.

⁶ Tona mu mvu 1870, dikabu di Nzambi divutuka kubue zabakana. Wawu mvu yaya Charles T. Russell ayi bankaka baba yandi, batona kulonguka Kibibila. Yaya Russell ayi batu baba yandi, basala buka mvuala babikula ‘wukubika nzila’ ava Nzambi katsikika Kintinu kiandi ku Diyilu. (Malaki 3:1) Mu thangu beni, dikabu diaba sadilanga Yave mu phila yisulama diyiza bue zabakana. Bukiedika ti vaba ntinu mu luyalu muingi kutuadisa ziphasi kuidi dikabu di Nzambi? Ndoko tumona.

NANI NTINU WU SUDE?

7. Nani wuba ntinu wu sude mu thangu mvita wutheti wu nza?

⁷ Mu mvu 1870, Grã-Bretanha yawu tsi yiluta yadila bibuangu biwombo ayi yiba masodi maluta ba mangolo mu nza yoso. Kibibila kifuanikisa luyalu luandi buka mua phoka yinunga ziphoka zinkaka zitatu: França, Espanha, ayi Holanda. (Danieli 7:7, 8) Grã-Bretanha yawu tsi yiyiza ba ntinu wu sude mu Mvita Wutheti Wunneni wu nza. Mu thangu beni, Estados Unidos yawu tsi yiluta ba busina mu nza yoso ayi yitona kusala mu kithuadi na Grã-Bretanha.

8. Nani ntinu wu sude mu bilumbu abibi bitsuka?

⁸ Mu thangu Mvita Wutheti Wunneni wu nza wutona, Grã-Bretanha ayi Estados unidos banuana khonzu yimueka. Ayi masodi mawu, mawu maluta ba mangolo. Mu thangu beni, Estados Unidos ayi Grã-Bretanha bayiza ba kithuadi ayi ziawu zitsi ziluta ba lulendu mu nza yoso. Dedi bo Danieli kabikudila, ntinu awowo wukutikisa ‘nkangu wunneni beni ayi wungolo.’ (Danieli 11:25) Mu bilumbu abibi bitsuka, Grã-Bretanha ayi Estados unidos bawu bantedila ntinu wu sude.c Vayi, nani ntinu wu norte?

NANI NTINU WU NORTE?

9. Thangu mbi ntinu wu norte kabue monika, ayi buidi mbikudulu yidi mu Danieli 11:25 yisalimina?

⁹ Mu mvu 1871, bo yaya Russell ayi bankaka baba yandi bavanga dingumba di ndongukulu yi Kibibila, ntinu wu norte wuyiza bue monika. Mu mvu beni, Otto von Bismarck, wuvanga kithuadi na zitsi ziwombo, bawu bayiza ba beni lulendu ayi kuntuala lubundunu beni lu zitsi luyiza tedulu Alemanha. Wilhelm I wuyiza ba ntinu wu Alemanha, ayi nandi wusola Bismarck muingi kaba mfumu mu luyalu luandi.d Buviokila thangu, Alemanha wutona kukengidila zitsi ziwombo zidi ku África, ku Oceano Pacífico ayi wutona kufiesa lulendu lu Grã-Bretanha. (Tanga Danieli 11:25.) Basi Alemanha bakutikisa nkangu wunneni wu masodi mayiza ba beni lulendu buka masodi ma Grã-Bretanha. Ayi bawu basadila masodi beni muingi kunuanisa zimbeni ziawu mu thangu Mvita Wutheti Wunneni wu Nza wutona.

10. Buidi mbikudulu yidi mu Danieli 11:25b, 26 yisalimina?

¹⁰ Daniel mvandi wubikula mambu mala monikina Alemanha ayi masodi mandi. Mbikudulu beni yituba ti ntinu wu norte ‘kalasa tatamana ko’. Kibila mbi? “Kibila bala kunkubikila makani ma kisueki. Ayi bobo bandianga bidia biandi, bala kumbunga.” (Danieli 11:25b, 26a) Mu bilumbu bi Danieli, zimfumu zi masodi bawu baba luaku lu kudia “bidia bi ntinu.” (Danieli 1:5) Nani mbikudulu ayiyi yintubila? Yintubila batu ba lulendu baba sadilanga mu luyalu lu Kintinu ki Alemanha, kubunda mvandi zimfumu zi masodi baba salanga va kimueka na ntinu. Mu kibila ki mambu batu beni bavanga, babotula ntinu mu luyalu ayi vayiza tona ntindu wunkaka wu luyalu ku Alemanha.e Mbikudulu beni mvandi yitubila mambu mamonikina ntinu wu norte mu kibila ki mvita kaba na ntinu wu sude. Kibibila kituba matedi ntinu wu norte: ‘Nkangu’andi wu masodi wala tuluka, ayi bawombo bala fua.’ (Danieli 11:26b) Dedi bo Kibibila kitubila, mu mvita wutheti wunneni wu nza, nkangu wu masodi ma Alemanha ‘wutuluka’ ayi bawombo ‘bafua.’ Ayi wawu mvita wuluta vonda batu tona mu thangu yikhulu nate mu thangu beni.

11. Mambu mbi ntinu wu norte ayi wu sude bavanga?

¹¹ Danieli 11:27, 28 yitubila mambu mamonika ava mvita Wutheti Wunneni wu Nza wutona. Yawu yituba ti ntinu wu norte ayi wu sude bala ‘kala va meza yimueka ayi bala kuyivuna bawu yi bawu.’ Ayi mawu mayiza monika. Alemanha ayi Grã-Bretanha batuba ti baba tomba ndembama, vayi bo batona kunuana bawu na bawu mu mvu 1914, bamonisa ti mambu batuba maba ma luvunu. Mbikudulu beni mvandi yituba ti ntinu wu norte wala kutikisa ‘kimvuana kiwombo.’ Ayi mu mvu 1914, Alemanha yawu tsi yimmuadi yiluta ba busina mu nza. Diawu, muingi kumonisa tsundukulu yi mbikudulu yidi mu Danieli 11:29 ayi mu kitini kitheti ki lutangu 30, Alemanha wunuana ayi ntinu wu sude, vayi kasa nunga ko.

MINTINU MINNUANISA DIKABU DI NZAMBI

12. Mambu mbi ntinu wu norte ayi wu sude bavanga mu Mvita Wutheti Wunneni wu Nza?

¹² Tona mu mvu 1914, mintinu beni batatamana kunuana bawu na bawu ayi baluta tuadisa zinzomono kuidi dikabu di Nzambi. Dedi, mu Mvita Wutheti Wunneni wu Nza, Alemanha ayi Grã-Bretanha batuadisa ziphasi kuidi dikabu di Nzambi, kibila bamanga kunuana mu mvita. Ayi ntinu wu Estado Unidos, wukotisa buloku zikhomba baba tuama ntuala mu kisalu ki kusamuna. Mambu amomo, mammonisa buidi busundukila mbikudulu yidi mu Nzaikusu 11:7-10.

13. Mambu mbi ntinu wu norte kavanga mu mvu 1930 ayi mu Mvita Wummuadi Wunneni wu Nza?

¹³ Mu mvu 1930, ntinu wu norte wutuadisa ziphasi zingolo kuidi dikabu di Nzambi mu khambu kiadi, ayi wuluta vanga mawu mu Mvita Wummuadi Wunneni wu Nza. Mu thangu basi Nazi batona kuyala Alemanha, Hitler ayi batu baba ku khonzo’andi bakandimina kisalu ki dikabu di Nzambi. Ntinu wu norte wuvonda nduka 1.500 di Zimbangi zi Yave ayi wukotisa bawombo mu buloku bu phasi. Danieli wubikula mambu moso amomo. Ntinu wu norte wununga ‘kusumuna kibuangu kinlongo,’ ayi ‘kusukisa nkhayilu wu lumbu ka lumbu,’ mu kubotula kiphuanza bisadi bi Yave baba ki kuzitisa dizina diandi. (Danieli 11:30b, 31a) Hitler, ntinu wu Alemanaha wukanikisa kuvonda Zimbangi zioso zi Yave ziba ku Alemanha.

VAYIZA MONIKA NTINU WUMONA WU NORTE

14. Nani wuyiza ba ntinu wu norte bo vavioka Mvita Wummuadi Wunneni wu Nza? Sudikisa.

¹⁴ Bo vavioka Mvita Wummuadi Wunneni wu Nza, União Soviética nandi wuyiza ba ntinu wumona wu norte. Wutona kuyadila zitsi ziwombo ziba mu luyalu lu Alemanha. Dedi buvangila basi nazi, União Soviétiva mvandi wuyiza monisa kimbeni kuidi woso mutu waba tulanga mbuongimini yi Yave va theti mu luzingu.

15. Mambu mbi ntinu wu norte kavanga bo Mvita Wummuadi Wunneni wu Nza wumana?

¹⁵ Bo Mvita Wummuadi Wunneni wu Nza wumana, União Soviética ayi zitsi ziba yandi kithuadi, batuadisa ziphasi kuidi dikabu di Nzambi. Mbikudulu yidi mu Nzaikusu 12:15-17, yidedikisa zinzomono dikabu di Nzambi baviokila buka ‘muila’. Dedi bo mbikudulu ayoyi yimmonisina, ntinu wu norte wukandimina kisalu kitu ki kusamuna ayi wukuika Zimbangi ziwombo zi Yave kukuenda ku Sibéria. Diawu, tona bilumbu bitsuka bitona, ntinu wu norte wukhidi tuadisa ziphasi kuidi dikabu di Nzambi, vayi kanunganga ko kumanisa kisalu kitu.f

16. Buidi mbikudulu yidi mu Danieli 11:37-39 yisalimina mu luyalu lu União Soviética?

¹⁶ Tanga Danieli 11:37-39. Mu phila mbi ntinu wu norte ‘kakhambu monisina lukinzu kuidi Nzambi yi matata mandi’? União Soviética wutomba kutulula binganga bioso. Muingi kununga kudukisa makani mandi, mu mvu 1918 ntinu wutuma muingi balonganga mu bikola ti Nzambi kasi ko. Buidi ntinu wu norte ‘kavanina nzitusu kuidi nzambi yi nzo yingolo’? União Soviética wuvanga mawu, mu kusadila zimbongo ziwombo muingi kukubika nkangu’andi wu masodi ayi wuvangisa binuanunu biwombo bingolo muingi kukindisa luyalu luandi. Ntinu wu norte ayi wu sude, banunga kukutikisa mata mawombo mangolo muingi kuvonda mafunda na mafunda ma batu.

MINTINU MIODI MINSALA MU KITHUADI

17. Nandi bantedila ‘kiuma kitsisi kintuadisanga mbungulu’?

¹⁷ Ntinu wu norte wusala mu kithuadi na ntinu wu sude muingi kuvanga diambu dimueka di nkinza; bawu batuadisa ‘kiuma kitsisi kintuadisanga mbungulu.’ (Danieli 11:31) ONU nandi bantedila ‘kiuma kitsisi’.

18. Kibila mbi bamfuanikisa ONU buka ‘kiuma kitsisi’?

¹⁸ ONU ba kumfuanikisa buka ‘kiuma kitsisi,’ kibila nandi wuntubanga ti kalenda nunga kuvanga diambu Kintinu ki Nzambi to kilenda vanga: kutuala ndembama mu nza yimvimba. Bo ONU kala ba kiyeku kinkinza mu kutulula binganga bioso bi luvunu, diawu mu mbikudulu beni ba kuntedila kiuma kitsisi ‘kintuadisanga mbungulu’.—Tala tsielu yintuba “Mintinu Miodi Midi Kimbeni mu Bilumbu Bitsuka.”

KIBILA MBI TUFUETI ZABILA ZITSANGU AZIOZI?

19-20. (a) Kibila mbi tufueti zabila mambu amomo? (b) Kiuvu mbi tuala baka mvutu mu dilongi dinlanda?

¹⁹ Tufueti zaba mambu amomo, kibila mawu mamvana kivisa ti tona mu mvu 1870 nate mvu 1991, mbikudulu yi Danieli yitedi ntinu wu norte ayi wu sude yisalama. Diawu tulenda ba kiminu ti mambu mankaka ma mbikudulu ayoyi, mvandi mala salama.

²⁰ Mu mvu 1991, luyalu lu União Soviética lumana. Vayi, nani ntinu wu norte mu bilumbu bitu? Dilongi dinlanda diala vana mvutu wu kiuvu akioki.

1-2. Mbi tunkuiza longuka mu dilongi adidi?

BUBU, tuma luta baka bivisa bimmonisa ti tuidi mu kuzingila mu bilumbu bi tsuka. Thangu yiluelu yisiedi, Yave ayi Yesu bala tulula mintinu mioso mi nza mikhambulu ku khonzo Kintinu kiandi. Nate thangu beni yintuka, ntinu wu norte ayi wu sude bala tatamana kunuana ayi kunuanisa dikabu di Nzambi.

² Mu dilongi adidi, tunkuiza tubila mbikudulu yidi mu Danieli 11:40–12:1. Tunkuiza longuka nani ntinu wu norte bubu, mvandi tunkuiza tubila kibila mbi tufueti tatamana kuba bavumbama ayi kufiatila ti Yave wala tuvukisa mu moso kua mambu tulenda viokila.

NTINU WUMONA WU NORTE

3-4. Nani ntinu wu norte bubu? Sudikisa.

³ Bo luyalu lu União Soviética lutuluka mu mvu 1991, dikabu di Nzambi baba mu luyalu luandi babaka kiphuanza mu mua thangu. Danieli wutedila kiphuanza beni buka “mua lusadusu.” (Danieli 11:34) Mu kibila beni, bawu banunga kusamuna ayi thalu yi minsamuni yibuelama mu mua thangu mu bibuangu biba mu luyalu lu União Soviética. Ayi mua mimvu kuntuala, Rússia ayi zitsi zidi ku khonzo’andi bayiza zabakana banga ntinu wu norte mu bilumbu bitu. Dedi bo tulongukidi mu dilongi dibedi, muingi ntinu kazabakana banga ntinu wu norte voti wu sude, nandi kafueti vanga mambu matatu: (1) kafueti yadila mu zitsi zinkalanga dikabu di Yave, (2) kafueti monisa mu mavanga ti wunlendanga Nzambi ayi dikabu diandi, ayi (3) kafueti nuana na ntinu wunkaka mu kibila ki luyalu.

⁴ Mona kibila mbi tulenda tubila ti Rússia ayi zitsi zidi ku khonzo’andi bawu ntinu wu norte bubu. (1) Bawu banuanisa dikabu di Nzambi, bakandimina kisalu ki kusamuna ayi bakotisa mu buloku zikhomba ziwombo zi babakala ayi zi bakieto bankalanga mu zi tsi zidi mu luyalu luawu. (2) Mambu amomo mammonisa ti bawu banlendanga Yave ayi dikabu diandi. (3) Ntinu wu norte wuntombanga kuvioka ntinu wu sude mu mangolo. Tuemmona mambu mbi Rússia ayi zitsi zidi yandi kithuadi bavanga ayi kibila mbi tulenda bela lufiatu ti bawu ntinu wu norte bubu.

NTINU WU NORTE AYI NTINU WU SUDE BAKHIDI NUANA

5. Thangu mbi bantubila mu mbikudulu yidi mu Danieli 11:40-43, ayi mbi biala monika mu thangu beni?

⁵ Tanga Danieli 11:40-43. Kitini ki mbikudulu ayiyi kimmonisa mambu mammonika mu bilumbu bitsuka. Yawu yintubila buidi ntinu wu norte ayi ntinu wu sude bannuaninanga. Dedi bo Danieli kabikudila, mu bilumbu bitsuka, ntinu wu norte wala ‘bakasana mambu’ na ntinu wu sude voti bala ‘dumvasana ziphoka.’—Danieli 11:40; tala matangu madi vawanda.

6. Bivisa mbi bimmonisa ti ntinu wu norte ayi wu sude bakhidi nuana?

⁶ Ntinu wu norte ayi wu sude bannuananga muingi kumonisa nani lutidi lulendu mu mintinu mioso mi nza. Dedi, tala mambu mamonika bo Mvita Wummuadi Wunneni wuvioka. União Soviética wutona kuyadila zitsi ziwombo ku Europa. Diawu ntinu wu sude kavangila luwawanu na zitsi zinkaka muingi kubundisa masodi mawu ayi banuanisa ntinu wu norte. Lubundunu beni bantedila luawu OTAN. Ntinu wu norte ayi ntinu wu sude, mvandi bansadilanga zimbongo ziwombo muingi kukubika nkangu wu masodi wulutidi mangolo. Ntinu wu norte wunuana na ntinu wu sude mu kubuela mioko zimbeni zi ntinu wu sude mu bibuanga binkaka buka ku África, Ásia ayi América. Momawu mvandi ntinu wu sude kavanga. Mu mimvu mima vioka, Rússia ayi zitsi zidi ku khonzo’andi bayiza ba beni lulendu voti mangolo mu nza yimvimba. Bawu mvawu bannuanisanga ntinu wu sude mu kusadila zicomputador. Bawu bansadilanga bisadulu bi computador muingi kutulula lungosu lu ntinu wunkaka ayi kulebikisa mangolo ma luyalu lu ntinu wunkaka. Dedi bo Danieli kabikudila, ntinu wu norte wukhidi nuanisa dikabu di Nzambi.—Danieli 11:41.

NTINU WU NORTE WUKOTA KU ‘NTOTO WU NKEMBU’

7. Mbi biobi ‘ntoto wu nkembu’?

⁷ Danieli 11:41 yintuba ti ntinu wu norte wala kota ku ‘ntoto wu Nkembu.’ Mbi biobi ‘ntoto wu nkembu’? Mu thangu yikhulu, ntoto dikabu di Isaeli baba kalanga, wawu ‘wuluta ba kitoko kuvioka zitsi zioso.’ (Yehezekeli 20:6) Ayi ntoto beni wuba beni nkinza, kibila kuawu batu baba buongiminanga Yave. Vayi tona mu Pentekoti mu mvu 33 T.K, vasiala ko kibuangu kizabakana buka ntoto wu nkembu va ntoto, kibila bisadi bi Yave badi batiamuka mu nza yimvimba. Angi, ‘ntoto wu Nkembu’ mu bilumbu bitu, wunsundula bisalu bioso dikabu di Yave bamvanganga muingi kubuongimina Yave mu nzila zikhutukunu ayi kisalu ki kusamuna.

8. Buidi ntinu wu norte kakotila ku ‘ntoto wu nkembu’?

⁸ Mu bilumbu abibi bitsuka, ntinu wu norte wukota khumbu ziwombo ku ‘ntoto wu nkembu’. Dedi, bo Alemanha kaba ntinu wu norte, mu Mvita Wummuadi Wunneni wu Nza, ntinu awowo wukota ku ‘ntoto wu Nkembu’ mu kutuadisa zinzomono ayi kuvonda bisadi biwombo bi Nzambi. Bo Mvita Wummuadi Wunneni wu Nza wuvioka, União Soviética wuyiza ba ntinu wu norte, ayi ntinu awowo mvandi wukota ku ‘ntoto wu Nkembu’ mu kutuadisa zinzomono ayi kukotisa dikabu di Nzambi mu buloku bu ziphasi zingolo.

9. Mu mimvu mima vioka, buidi Rússia ayi zitsi zidi ku khonzo’andi bakotila mu ‘ntoto wu Nkembu’?

⁹ Buidi Rússia ayi zitsi zidi ku khonzo’andi bakotila ku ‘ntoto wu Nkembu’ mu bilumbu bitu? Mu mvu 2017, ntinu wu Rússia wukandimina kisalu kitu ayi wukotisa zikhomba zitu zinkaka zi babakala ayi zi bakieto mu buloku. Nandi mvandi wukandimina bilongulu bitu, ayi tsekudulu yi Kibibila tunsadilanga. Wubonga mvandi bibuangu zimbangi zi Yave batungisa ku Rússia muingi kuvangila bisalu bi Kintinu. Dedi, Beteli, zinzo zi Kintinu ayi bibuangu bimvangiminanga zikhutukunu zinneni. Mu kibila ki mambu amomo, mu mvu 2018, Dingumba Dintuadisi diyiza bakula ti Rússia ayi zitsi zidi ku khonzo’andi, bawu ntinu wu norte mu bilumbu bitu. Vayi, kheti dikabu di Yave didi mu kuviokila mu ziphasi ziwombo, bawu banuananga ko voti batombanga ko kusola ntinu wunkaka va ntoto. Angi, bawu banlandakananga dilongi di Kibibila dintuba ti tufueti natanga mu minsambu ‘baboso badi kimfumu,’ ayi kuluta vanga mawu mu thangu bambaka makani matedi kiphuanza kitu ki kubuongimina Yave.—1 Timoteo 2:1, 2.

BUKIEDIKA TI NTINU WU NORTE WALA NUNGA NTINU WU SUDE?

10. Bukiedika ti ntinu wu norte wala nunga ntinu wu sude? Sudikisa.

¹⁰ Mbikudulu yidi mu buku yi Danieli 11:40-45 yinluta tubila matedi mambu ntinu wu norte kala vanga. Mansundula ti nandi wala nunga ntinu wu sude? Ndamba. Ntinu wu Sude wala tatamana va luyalu mu thangu Yave ayi Yesu bala bunga mintinu mioso mi nza mu mvita wu Alimangedoni. (Nzaikusu 19:20) Kibila mbi tulenda bela lufiatu mu mawu? Mona mambu zimbikudulu zidi mu buku yi Danieli ayi Nzaikusu zimmonisa.

11. Mambu mbi buku yi Danieli 2:43-45 yintubila? (Tala fikula yidi va busu bu levista.)

¹¹ Tanga Danieli 2:43-45. Mbikudi Danieli wutubila matedi mintinu miwombo mi nza mituadisa ziphasi kuidi dikabu di Nzambi. Bawu baba fuanikisa buka binama biviakana bi kitumba kimueka kinneni kivangulu mu bisengu biviakana. Ntinu wutsuka, ba kumfuanikisa buka bitambi bi kitumba beni bivangulu mu kisengu ayi tuphandu. Bitambi beni, bimfuanikisa Kintinu Kinneni ki Nza (Grã-Bretanha ayi Estados Unidos.) Mbikudulu ayoyi yimmonisa ti Kintinu akioki, kiala tatamana va luyalu mu thangu Kintinu ki Nzambi kiala tulula mintinu mioso mi nza.

12. Nani bamfuanikisa ntu wu sambuadi wu kibulu ki nganzi, ayi kibila mbi didi diambu dinkiza kuzaba mawu?

¹² Mvuala Yoane mvandi wutubila matedi mintinu minyadilanga dikabu di Yave. Mu mbikudulu beni, mvuala Yoane wufuanikisa mintinu beni na kibulu ki nganzi kidi sambuadi di mintu. Ayi ntu wu sambuadi nandi kamona, wunsundula Kintinu Kinneni ki Nza (Grã-Bretanha ayi Estados Unidos.) Nkinza beni kuzaba mawu, kibila vasi ko ntu wunkaka wubue basika mu kibulu beni bo ntu wu sambuadi wuvioka. Mawu mansundula ti Kintinu Kinneni ki Nza (Grã-Bretanha ayi Estados Unidos), kiawu kiala ba va luyalu mu thangu Klisto ayi mangolo moso madi ku diyilu bala tulula mintinu mi nza.b—Nzaikusu 13:1, 2; 17:13, 14.

MBI NTINU WU NORTE KALA VANGA MU BILUMBU BINKUIZA?

13-14. Nani ‘Ngongi ku tsi yi Mangongi,’ ayi kibila mbi kala nuanisina dikabu di Nzambi?

¹³ Mbikudulu yi Yehezekeli yilenda tusadisa kuzaba mambu mbi malenda monikina ntinu wu norte ayi ntinu wu sude mu bilumbu bitsuka. Ḿba mbikudulu yi Yehezekeli 38:10-23; Danieli 2:43-45; 11:44–12:1; ayi Nzaikusu 16:13-16, 21, zintubila mambu mamueka. Enati madi mu kutubila mambu mamueka, buna tala mambu tunyindula malenda monika.

¹⁴ Mua thangu kuntuala bo ziphasi zingolo ziala tona, ‘mintinu mi ntoto wumvimba,’ bala kutakana muingi kuvanga dingumba. (Nzaikusu 16:13, 14; 19:19) Kibibila kintedila dingumba beni mu dizina di “Ngongi ku tsi yi Mangongi.” (Yehezekeli 38:2) Dingumba beni diala nuanisa dikabu di Nzambi ayi bala tomba kuba bunga baboso. Kibila mbi kala nuanisina dikabu di Nzambi? Bo mvuala Yoane kabikula matedi thangu beni, nandi wutuba ti mamanya manneni mala buila zimbeni zi Nzambi. Mamanya beni, ḿba mamfuanikisa tsangu yi lufundusu dikabu di Yave bala samuna mu thangu beni. Ḿba tsangu beni yawu yala vanga Ngongi ayi Mangongi kunuanisa dikabu di Nzambi na makani ma kuba zimbikisa va ntoto woso.—Nzaikusu 16:21.

15-16. (a) Mambu mbi buku yi Danieli 11:44, 45 yintubila? (b) Mambu mbi mala monikina ntinu wu norte ayi dingumba di Ngongi ayi Mangongi?

¹⁵ Tsangu ayoyi yingolo ayi ziphasi zitsuka zimbeni zi Nzambi bala tuadisila dikabu diandi, ḿba momawu kuandi bantubila mu Danieli 11:44, 45. (Tanga.) Mu matangu amomo, Danieli wutuba ti ‘zitsangu ziala kuizila ku leste ayi ku norte’ ziala tula boma ntinu wu norte, ayi nandi wala kuizila mu ‘nganzi yiwombo.’ Ntinu wu norte wala tomba ‘kubunga batu bawombo.’ Ḿba dikabu di Yave, bawu batu beni ‘bawombo’ Danieli katubila.c Ḿba Danieli widi mu kutubila ziphasi zitsuka dikabu di Yave bala viokila.

¹⁶ Mu thangu ntinu wu norte ayi mintinu minkaka bala nuanisa dikabu di Nzambi, mawu mala tuadisa nganzi yi Nzambi Nkua Ngolo Zioso ayi mvita wu Alimangedoni wala tona. (Nzaikusu 16:14, 16) Mu thangu beni, ntinu wu norte ayi zitsi zinkaka zidi mu dingumba di Ngongi ayi Mangongi, bala babunga ayi valasa ba ko ‘ni mutu muingi kuba sadisa’.—Danieli 11:45.

17. Nani wowo Misiela bantubila mu buku yi Danieli 12:1, ayi mambu mbi kala vanga?

¹⁷ Tanga Danieli 12:1. Matangu amomo mambuela sudikisa buidi ntinu wu norte ayi mintinu minkaka bala tulukila ayi buidi tuala vukila. Mbi mambu madi mu lutangu alolo mansundula? Misiela diawu dizina dinkaka di Yesu Klisto. Nandi widi ‘ku khonzo’ bisadi bi Nzambi tona mu mvu 1914, mu thangu Yave katsikika Kintinu kiandi ku diyilu. Thangu yiluelu yisiedi, nandi wunkuiza ‘telama,’ muingi kubunga zimbeni ziandi mu mvita wu Alimangedoni. Mvita awowo wutsuka, wawu Danieli katedila ‘thangu yi ziphasi” zingolo, zikhambu monikanga tona va thononu nza. Mbikudulu yidi mu buku yi Nzaikusu, yitedila thangu yala vioka ava mvita wu Alimangedoni, thangu yi ‘ziphasi zingolo.’—Nzaikusu 6:2; 7:14.

DIZINA DIAKU DIALA BA ‘DISONAMA MU NKANDA WU MOYO’?

18. Kibila mbi tulenda tatamana bavumbama kheti mu mambu tuala monikina mu bilumbu binkuiza?

¹⁸ Tulenda tatamana bavumbama kheti mu moso kua mambu tuala monikina, kibila Danieli ayi mvuala Yoane batuba ti Yave ayi Yesu bala vukisa bisadi biawu mu thangu yi ziphasi zingolo. Danieli wutuba ti baboso bala vuka, bala ba mazina mawu ‘masonama mu nkanda wu moyo.’ (Danieli 12:1) Mambu mbi tufueti vanga bubu muingi mazina mitu masonama mu buku beni? Tufueti monisa bivisa ti tuidi kiminu mu Yesu, Dimemi di Nzambi. (Yoane 1:29) Tufueti kukivana kuidi Yave mu lusambulu ayi kubotama. (1 Petelo 3:21) Ayi tufueti buela mioko Kintinu ki Nzambi mu kusadisa bankaka kulonguka matedi Yave.

19. Mbi tufueti vanga bubu, ayi kibila mbi?

¹⁹ Ayiyi yawu thangu tufueti kindisa lufiatu luitu mu Yave, mu kimvuka kiandi ayi kubuela mioko Kintinu kiandi. Befu vanga mawu, tulenda ba lufiatu ti tuala vuka mu thangu Kintinu ki Nzambi kiala bunga ntinu wu norte ayi ntinu wu sude.

Mintinu Miodi Midi Kimbeni mu Bilumbu Bitsuka Zimbikudulu zinkaka bantubila va tsielu ayiyi, zintubila mambu mammonika mu thangu yimueka. Ziazioso zimvana bivisa ti tuidi mu kuzingila mu ‘bilumbu bitsuka.’—Danieli 12:4.

• 

  

  Matangu: Nzaikusu 11:7; 12:13, 17; 13:1-8, 12

  Mbikudulu: Kuvioka 3.000 bi mimvu “Kibulu ki tsisi” kidi mu kuyadila ntoto. Mu bilumbu bitsuka, balueka ntu’andi wu sambuadi. Vayi bo kabeluka, “ntoto wumvimba” wulandakana kibulu. Satana wunsadilanga kibulu beni muingi kunuanisa “bana bankaka ba nkieto” voti baklisto basolua.

  Tsundukulu: Bo khuka minlangu yivioka, mintinu midi kimbeni na Yave, miyadila mu bibuangu biaba zingilanga dikabu diandi. Mimvu miwombo kuntuala, Grã-Bretanha kasa kindama ko mu Mvita Wutheti Wunneni wu nza. Vayi nandi wuvutuka kubue ba mangolo bo kavanga kithuadi na Estados Unidos. Ayi mu bilumbu abibi bi tsuka, Satana wunsadilanga mintinu mi nza muingi kunuanisa dikabu di Yave.

• 

  Matangu: Danieli 11:25-45

  Mbikudulu: Mu bilumbu bitsuka, ntinu wu norte ayi wu sude bannuananga mu kibila ki kimfumu.

  Tsundukulu: Alemanha wunuana na Grã-Bretanha ayi Estados Unidos. Mu mvu 1945 União Soviética ayi zitsi ziba yandi kithuadi bazabakana banga ntinu wu norte. Mu mvu 1991, Dingumba di União Soviética dituluka ayi buviokila thangu, Rússia ayi zitsi zidi yandi kithuadi bayiza zabakana banga ntinu wu norte.

• 

  Matangu: Yesaya 61:1; Malaki 3:1; Luka 4:18

  Mbikudulu: Yave wufila “mvual’andi” muingi “kukubika nzila” ava kutsikika Kintinu ki diyilu. Dingumba beni dibaka makani ma “kusamuna nsamu wumboti kuidi batu ba buphombo.”

  Tsundukulu: Kutona mu mvu 1870, yaya Russell ayi zikhomba zinkaka balonguka beni Kibibila muingi babakula mambu makiedika kiawu kinlonga. Mu mvu 1881, bawu babakula ti diba diambu dinkinza beni kuidi bisadi bi Nzambi kusamuna. Bawu babasisa malongi maba tuba: “Tuntomba 1.000 di Minsamuni” ayi “Baklisto Basolua Muingi Kusamuna.”

• 

  Matangu: Matai 13:24-30, 36-43

  Mbikudulu: Dibakala dimueka wuvata mbongo yimboti mu tsol’andi. Vayi mbeni’andi wuyiza vata mu tsola beni kititi kimbi ayi kiawu kiyonzuka va kimueka na mbongo yimboti; mu thangu bavela mbongo, bavasa kititi kimbi.

  Tsundukulu: Tona mu mvu 1870 disuasana di baklisto bakiedika ayi ba luvunu diyiza monika. Mu bilumbu bi tsuka, Yave widi mu kukutikisa baklisto bakiedika ayi widi mu kuba vasa na baklisto ba luvunu.

• 

  Matangu: Danieli 2:31-33, 41-43

  Mbikudulu: Bitambi bi kisengu ayi tuphandu, bidi mu kitumba Danieli kabikula.

  Tsundukulu: Tuphandu tunsundula batu badi ku tsi luyalu lu Grã-Bretanha ayi Estados Unidos vayi bambayisanga lutumu luawu. Ayi mu kibila akiokio, bawu banunganga ko kusadila mangolo mawu, dedi buididi kisengu.

• 

  

  Matangu: Matai 13:30; 24:14, 45; 28:19, 20

  Mbikudulu: Bakutikisa “mbongo yimboti” ayi balunda yawu “ku khati kibanga” ayi “nnanga wukuikama” bamvana kiyeku ki kudikila “bisadi binkaka.” “Zitsangu zimboti zi Kintinu” zitona kusamunu mu nza yimvimba.

  Tsundukulu: Mu mvu 1919 nnanga wukuikama wusolu muingi kutuadisa dikabu di Nzambi. Tona mu thangu beni, minlonguki mi Kibibila babuela kifuza kiawu mu kisalu ki kusamuna. Bubu, Zimbangi zi Yave badi mu kusamuna mu kuvioka 200 di zitsi ayi bambasisanga bilongulu bi Kibibila mu kuvioka 1.000 di zimbembu.

• 

  Matangu: Danieli 12:11; Nzaikusu 13:11, 14, 15

  Mbikudulu: Kibulu ki nganzi ki ziphoka ziwadi kikamba batu va ntoto bamvangila “kitumba” ayi naveka “wala kivana moyo.”

  Tsundukulu: Grã-Bretanha ayi Estados Unidos batuama ntuala mu kufonda Dingumba di Kithuadi ki Zitsi. Zitsi zinkaka mvandi zibuela mioko dingumba beni. Ayi tona mu mvu 1926 nate 1933 ntinu wu norte mvandi wukota mu dingumba beni. Tuzebi ti Kintinu ki Nzambi, kiawu to kilenda tuala ndembama va ntoto, vayi dedi bo batu baba kikininanga ti Dingumba di Kithuadi ki Zitsi diawu diala tuala ndembama, bubu mvandi mawu batu bankikininanga mu matedi ONU.

• 

  

  Matangu: Danieli 8:23, 24

  Mbikudulu: Ntinu wumueka widi kizizi ki nganzi, wala tuadisa ‘lutululu lu ngolo.’

  Tsundukulu: Grã-Bretanha ayi Estados Unidos bavonda batu bawombo ayi batuadisa lutululu lungolo. Dedi, mu Mvita Wummuadi Wunneni wu nza, Estados Unidos badodula zitsoto wadi zinneni (bombas atômicas) kuidi tsi mueka yiba kimbeni na Grã-Bretanha ayi Estados Unidos. Mawu matuadisa lutululu lungolo.

• 

  Matangu: Danieli 11:31; Nzaikusu 17:3, 7-11

  Mbikudulu: ‘Kibulu kibenga’ kitotukila ku diyenga nandi ntinu wunana. Buku yi Danieli yintedila ntinu beni: ‘kiuma ki tsisi kintuadisanga mbungulu.’

  Tsundukulu: Dingumba di Kithuadi ki Zitsi dikheti tuluka mu mvita wummuadi wunneni wu nza. Bo mvita wumana, ONU wuvinginina dingumba beni. Dedi bubela Dingumba di Kithuadi ki Zitsi, ONU mvandi wuntubanga ti wala nunga kutuala ndembama mu nza, diambu Kintinu ki Nzambi to kilenda nunga. ONU wala tulula binganga bioso bi luvunu.

• 

  

  Matangu: 1 Tesalonika 5:3; Nzaikusu 17:16

  Mbikudulu: Zitsi zinyamikisa “ndembama ayi nsika,” bosi “kumi di ziphoka” ayi “kibulu ki nganzi” bannuanisa “nkieto wu kitsuza” ayi bala kubunga. Bosi, bala bunga zitsi zinkaka.

  Tsundukulu: Zitsi bala tuba ti bama nunga kutuala ndembama ayi nsika mu nza. Diawu zitsi zidi kithuadi ayi ONU, bala tulula binganga bioso bi luvunu. Mawu mala ba thononu yi ziphasi zingolo. Ziphasi beni ziala mana mu thangu Yesu kala bunga nza yi Satana mu Alimangedoni.

• 

  Matangu: Yehezekeli 38:11, 14-17; Matai 24:31

  Mbikudulu: Ngongi wunkota ku ntoto wu dikabu di Nzambi. Bosi, zimbasi zinkutikisa ‘baklisto basolua’

  Tsundukulu: Ntinu wu norte ayi mintinu minkaka bala nuanisa dikabu di Nzambi. Mua thangu kuntuala bo mambu amomo mala tona, baklisto basolua bala ba va ntoto, bala kuba kutikisa ku diyilu.

• 

  Matangu: Yehezekeli 38:18-23; Danieli 2:34, 35, 44, 45; Nzaikusu 6:2; 16:14, 16; 17:14; 19:20

  Mbikudulu: Mutu widi wukala mu “mvalu wuphembi,” wala dukisa “lunungu luandi” mu kubunga Ngongi ayi nkangu’andi. “Kibulu ki nganzi” bala “kuntula ku diyenga di mbazu,” ayi dimanya dimueka dinneni, diala tulula kitumba.

  Tsundukulu: Yesu, ntinu wu Kintinu ki Nzambi wala vukisa dikabu di Nzambi. Va kimueka, Nandi ayi 144.000 di baklisto basolua ayi zimbasi, bala bunga zitsi zioso ziala nuanisa dikabu di Nzambi. Yawu yala ba tsukulu yi luyalu lu mintinu mi nza Satana kantuadisanga.