Ximodo zanda quixhedxinu ladxidóʼ ca binni huará ni maʼ xcaadxi dxi si nabani
«Ora gunnaʼ maʼ xcaadxi dxi si zabani jñaa pur guendahuará napa la? qué ñanda diʼ ñuneʼ creni. Qué nidxela xi ñuneʼ, cadi cayuneʼ cré pa dxandíʼ ngue chigati jñaa.» (Grace, de Canadá)
ORA guiníʼ doctor napa tuuxa ti guendahuará ni qué rianda ne maʼ qué zandaa zuutini laabe la? nabé triste riguuni ca xhamígube ne ca binnilídxibe ne zándaca dede qué zadxélacaʼ xi gúnicaʼ. Zándaca nuu tu guiníʼ ique pa naquiiñeʼ gábicabe binni huará ca ximódopeʼ nuu. Xcaadxi riníʼ ique qué zanda guni huantar guʼyaʼ pabiáʼ ziyuniná guendahuará ca binni ni nadxii, o ziuu triste ora guʼyaʼ maʼ zaquiiñebe gacané tuuxa laabe para gúnibe xiixa. Ne stale tu riuu xizaa purtiʼ qué gánnacaʼ xi gábicaʼ laabe o xi gúnicaʼ ora maʼ cazaa hora gati binni huará ca.
Xi ñúniluʼ pa ñábicabe lii huará ti binnilídxiluʼ zacá yaʼ. Ne ximodo nusihuínniluʼ «dxandíʼ xhamígu[l]uʼ» binni ca ne racaláʼdxiluʼ quixhedxiluʼ ladxidóʼ ne gacaneluʼ laa ora maʼ caquiiñeʼ tu gacané laa yaʼ (Proverbios 17:17).
Guiráʼ binni nga riuu triste
Guiráʼ binni nga riuu triste ora gapa ti binnilidxi xiixa guendahuará ni qué rianda. Dede ca doctor ca, neca maʼ biaacaʼ gúʼyacaʼ gati stale binni, laaca racanacaʼ ne dede qué ridxélacaʼ xi gúnicaʼ ora gúʼyacaʼ caquiiñeʼ binni huará ca gacanécabe laa ne uguucabe gana laa.
Zándaca laaca bíʼniluʼ stale stipa para cadi gusihuínniluʼ pabiáʼ cayuubaʼ ladxidoʼloʼ ora bíʼyaluʼ modo cayuniná xiixa guendahuará tuuxa binni ni nadxiiluʼ. Zacá bizaaca Hosa, ti gunaa de Brasil, laabe gúnnabe maʼ xcaadxi dxi si chiguibani béndabe, laabe guniʼbe sicaríʼ: «Guizáʼ naná nga gúʼyaluʼ tuuxa binnilídxiluʼ cayacaná guiráʼ ora pur guendahuará napa». Ora biʼyaʼ Moisés napa bizaʼnaʼ lepra la? guizáʼ gucaná ladxidóʼ, ne guníʼ: «¡Dios stinneʼ, canabaʼ lii gusiándaluʼ laabe!» (Números 12:12, 13).
Runi sentirnu yuubaʼ ora tiidinu lu guendanagana purtiʼ bizáʼ Jiobá laanu casi laa, ne nánnanu riabe binni (Génesis 1:27; Isaías 63:9). Xi runi sentirbe ora gúʼyabe cayacananu yaʼ. Para guicábinu nga la? guiníʼ íquenu xi biʼniʼ Jesús dxi guyuu lu Guidxilayú riʼ, laa bisihuinni ximódopeʼ nga naca Bixhoze (Juan 14:9). Jesús nabé biá binni huará ora biʼyaʼ laacabe (Mateo 20:29-34; Marcos 1:40, 41). Cásica bisiene sti tema ni zeeda lu revista riʼ, ora biʼyaʼ Jesús pabiáʼ naná nuu ca binnilidxi Lázaro ne ca xhamigu dxi guti la? laaca biuubaʼ ladxidóʼ ne «biina» (Juan 11:32-35). Nga runi, na Biblia enemigu stinu nga «enda guti», ne laaca cuzeeteni mayaca guiree guiráʼ guendahuará ne guendaguti (1 Corintios 15:26; Apocalipsis 21:3, 4).
Ora gánnanu chigati tuuxa binni ni nadxiinu la? nagueenda raca para laanu ugáʼninu donda tutiica binni. Peru ti doctora láʼ Martha Ortiz, ni biʼniʼ ti libru ra caníʼ ximodo zanda gápacabe ti binni huará ni maʼ xcaadxi dxi si nabani, cudii conseju riʼ: «Cadi ugaaniluʼ donda guirutiʼ pur modo nuu binni huará ca: nin ca doctor cayuuyaʼ laabe, nin ca enfermera ca, nin lii. Purtiʼ pa guyubuʼ tu ugaaniluʼ donda la? zuchiichini lii ne maʼ zaníʼ íqueluʼ gadxé cosa, lugar de guicá íqueluʼ gápaluʼ binni huará ca». Xi zanda gúniluʼ para gacaneluʼ ti binni ni nadxiiluʼ ti guni huantar guendahuará napa ne gábiluʼ laabe zándaca gueeda gátibe yaʼ.
Guníʼ ique ximodo gacaneluʼ binni ca, ne cadi guicá íqueluʼ guendahuará stibe
Ni guʼnuʼ primé nga guiníʼ íqueluʼ ximodo zanda gacaneluʼ laabe ne cadi guʼyaʼ xhaataluʼ ximodo cusaana guendahuará ca laabe. Ximodo zanda gúniluʼ nga yaʼ. Ti enfermera, láʼ Sara, na: «Ribee tiempu para guʼyaʼ ca foto stiʼ binni huará ca, ra nazaacarube. Rucaadiaʼgaʼ laabe ora maʼ caniʼbe de guiráʼ ni bíʼnibe. Ndiʼ racané naa guietenalaʼdxeʼ ximodo bibánibe ne xi guiráʼ bizaacabe, ne cadi modo rihuínnisibe yanna».
Sti enfermera láʼ Anne-Catherine, cayabi laanu xi racané laa cadi guʼyaʼ modo rihuinni binni ca pur guendahuará napa, nabe: «Ruuyadxiéʼ lúpebe ne riníʼ iqueʼ xi zanda guneʼ para laabe ti chuʼbe xcaadxi galán». Ti libru láʼ The Needs of the Dying—A Guide for Bringing Hope, Comfort, and Love to Lifeʼs Final Chapter (Ni caquiiñeʼ ca binni huará ni maʼ xcaadxi si dxi nabani. Ximodo gacanenu laacabe cuézacabe cosa galán, quixhedxinu ladxidóʼcabe ne gannaxhiinu laacabe ora mayaca gáticabe) na sicaríʼ: «Dxandíʼ nga riuu binni triste ora guʼyaʼ tuuxa ni nadxii maʼ gadxé modo rihuinni pur xiixa guendahuará o pur xiixa desgracia ni bizaaca. Ni jma jneza gúninu nga guuyadxinu lúpebe, pa café ni, verde ni o azul ne gánnanu caʼruʼ guchaadibe».
Para gúninu zacá la? caquiiñeʼ gánnanu gucueezanu ni runi sentirnu ti ganda guuyadxinu lupeʼ binni ca. Ti hombre ni zaniruʼ lade ca xpinni Cristu láʼ Georges, ni riganna ca binni huará ni mayaca gati, na sicaríʼ: «Naquiiñeʼ gannaxhiinu ca xpinni Cristu stale ti ganda gacanenu laacaʼ neca huaracaʼ». Pa guiníʼ íqueluʼ ximodo gacaneluʼ binni lugar de gúʼyaluʼ ximodo cusaana guendahuará ca laabe la? zacaneni lii ne binni huará ca. Yvonne, ti gunaa ni rapa baʼduhuiiniʼ napa cáncer, guníʼ sicaríʼ: «Pa gudiʼnu cuenta zanda gacanenu ca binni huará ca gánnacaʼ rizaaláʼdxinu laacaʼ la? zápanu laacabe jma galán neca zeʼ dxi jma maʼ zigunduuxeʼ guendahuará ca laacabe».
Guyuu listu para gucaadiágaluʼ
Nuu tu qué riná diʼ guiniʼné ti binni ni maʼ cayati, neca nabé nadxiicaʼ laabe. Xiñee yaʼ. Purtiʼ riníʼ íquecabe qué zadxélacabe xi gábicabe laabe. Peru Anne-Catherine, ti gunaa ni gupa ti xhamigu ni mayaca gati, na laaca nuu ora qué zábidinu binni huará ca gastiʼ. Laabe guniʼbe: «Cadi ora guinísinu xiixa nga zanda quixhedxinu ladxidóʼ binni, sínuque ne ora gúninu xiixa, casi cubayunu ti banguʼ ne cuinu, guidxíñanu ra nuube ne guinaazenu nabe, guidúʼnanenu laabe para gánnabe laacaʼ cayuubaʼ ladxidoʼno... guiráʼ ndiʼ rusihuinni ximodo runi sentirnu».
Zándaca laaca caquiiñeʼ guiníʼ binni huará ca guirá ni racalaʼdxiʼ ne ximódopeʼ runi sentir. Peru cumu nánnabe qué zuni sentir ca binnilídxibe ne ca xhamígube galán ora gábibe laacaʼ ximodo nuube la? nga runi qué riníʼdibe de xiixa guendanagana ni nápabe. Zacaca nga zuni ca binnilídxibe ne ca xhamígube ni nuucaʼ chuʼbe galán, laaca zándaca qué zaniʼcaʼ xiixa ni uguu xizaa laabe, ne dede cadi gábicaʼ laabe ximódopeʼ nga nuube. Xi zazaaca pa qué gábicabe laabe ximódopeʼ nga nuube yaʼ. Ti doctora ni runi tender binni ni mayaca gati na ora gacalaʼdxiʼ binni gucaachiʼ xiixa ne qué gabi laabe xipeʼ cayácabe la? «qué racanédini binni huará ca gudxiilú modo nuu ne guiene dxandíʼ huará». Nga runi, pa racalaʼdxiʼ binni huará ca guiníʼ ximodo nuu o guiníʼ nanna zuuti guendahuará ca laa la? zanda gudiicabe lugar guiniʼbe de laani.
Dxiqué, ora gunna caadxi xpinni Dios záticaʼ la? gúdxicaʼ Jiobá pabiáʼ cadxíbicaʼ. Casi rey Ezequías, dxi nápabe 39 iza gúnnabe zátibe, guizáʼ guyuube xizaa pur ngue ne guniʼbe ximodo biʼniʼ sentirbe (Isaías 38:9-12, 18-20). Zacaca yanna, ca binni huará ni nanna maʼ chigati naquiiñeʼ guicaacabe lugar para guiníʼcabe xi cayuni sentírcabe purtiʼ maʼ chiguiluxe xquendanabánicabe. Zándaca nuucabe triste purtiʼ qué ñanda ñúnicabe ni gudixhe íquecabe, casi ñápacabe xiiñicabe, ñuuyacabe niniisi xhiágacabe o ñúnicabe jma lu xhiiñaʼ Jiobá. Laaca zándaca guidxíbicabe cadi chiganna ca binnilídxicabe laacabe ne ca xhamígucabe purtiʼ qué gánnacaʼ xi guni sentircaʼ ora gúʼyacaʼ laacabe (Job 19:16-18). Ne zándaca chúʼcabe triste ora guiníʼ íquecabe zacanácabe, ora maʼ qué ganda guni ca órganu stícabe dxiiñaʼ jneza ne guirutiʼ tu zuuyaʼ laacabe ora gáticabe.
Anne-Catherine, gunaa ni bizéʼtenu ora bizulunu que, na sicaríʼ: «Nabé naquiiñeʼ gucaadiáganu binni huará ca sin gucueezanu laa, sin gábinu laa cadi jneza ni caníʼ o gábinu laa cadi guidxibi. Zacá nga jma jneza gúninu para gánnanu ximódopeʼ cayuni sentirbe, xi racaláʼdxibe, xi ruchibi laabe ne xi rápabe gana gúnibe».
Cadi gusiaandaluʼ ni jma caquiiñeʼ gúniluʼ
Zándaca guizáʼ chuʼluʼ xizaa purtiʼ nabé nagana ni cadiʼdiʼ binni huará ca ne pur ca medicina ni cudiicabe laa, ne guni nga dede gusiaandaluʼ ti cosa ni nabé risaca para binni huará ca: laapebe laaca zanda quixhe íquebe xi naquiiñeʼ gúnibe.
Nuu caadxi lugar la? ca binnilidxi binni huará ca qué rinádicaʼ gábicaʼ laabe ximódopeʼ nuube purtiʼ riníʼ íquecaʼ cadi galán diʼ gánnabe ni, nuu tiru dede qué rinacaʼ guiniʼbe xi medicina zanda guicaabe. Peru xcaadxi lugar zándaca maʼ gadxé guendanagana guidxagalúcabe. Casi Jerry, ti enfermeru, na sicaríʼ: «Nuu tiru la? cani chiganna binni huará ca maʼ zuhuaacabe gaxha de ra néxhebe ne riníʼcabe de laabe casi ora cadi nuube raqué». Guiropaʼ ejemplu ni maʼ guninu riʼ, rusihuínnicani cadi cayuni respetárdicabe binni huará ca.
Sti cosa ni naquiiñeʼ gúnicabe nga guiníʼ íquecabe zándaca gueeda guiándabe. Ca guidxi ra nuu ca doctor ni nanna stale ca, ridxélacaʼ ti medicina ni gusianda binni huará purtiʼ riníʼ íquecaʼ zándaca gueeda guiándacabe. Nápanu ejemplu stiʼ Michelle, laabe gúpabe jñaabe guionnaʼ biaje bininá cáncer laa, nabe: «Pa jñaa racalaʼdxiʼ guyubi sti medicina o cheʼ ra nuu sti doctor la? racaniáʼ laabe para guidxela ni. Maʼ bidiéʼ cuenta caquiiñeʼ guiníʼ iqueʼ jneza ne cadi cuezadiáʼ málasi guiree xiixa medicina ni gusianda laabe, ne zaqueca guyubeʼ modo gabeʼ ni laabe sin cuee gana laabe».
Yanna pa maʼ qué zanda guidxela xiixa ni gusianda laabe yaʼ. Bietenalaʼdxiʼ, ca binni ni huará ne mayaca gati ca caquiiñeʼ guiníʼcabe de guendaguti ca sin guidxíbicabe. Ora maʼ zacá ni la? galán guininu ni bizeeteʼ Georges, hombre ni zaniruʼ lade ca xpinni Cristu ni maca bizéʼtenu que, laabe guniʼbe sicaríʼ: «Guizáʼ naquiiñeʼ gábinu laabe maʼ cadxiña dxi gátibe, purtiʼ zacá zanda guni chaahuibe ca cosa ni naquiiñeʼ gúnibe ante gátibe». Zacá maʼ qué ziuupebe xizaa de gusaananebe binnilídxibe xiixa ni qué ñúnibe.
Dxandíʼ, nagana raca para binni guiníʼ de ca cosa riʼ sin gucaachiʼ gastiʼ. Peru pa gúniluʼ ni la? zacaneni lii para guiniʼluʼ xi guiráʼ nuu ndaaniʼ ladxidoʼloʼ. Ne zándaca laaca racalaʼdxiʼ binni huará ca guni chaahuiʼ xiixa guendanagana ni napa, guiníʼ cayaca arrepentir pur xiixa o guinabaʼ gutiidiláʼdxicabe stonda. Pa guiniʼtu guiráʼ ni nuu ndaaniʼ ladxidoʼto la? zándaca dede jma zaca xhamígutu.
Gudixhedxí ladxidóʼ binni ni maʼ chigati ca
Ximodo zanda quixhedxiluʼ ladxidóʼ ti binni ni mápeca chigati. Doctora Ortiz ni maca bizéʼtenu que cudii conseju riʼ: «Bidii lugar guiniʼbe xi racaláʼdxibe. Bicaadiaga chaahuiʼ laabe. Pa ganda la? biʼniʼ ni canábabe lii. Ne pa qué zanda guʼnuʼ ni la? gúdxini laabe».
Zándaca jma gacalaʼdxiʼ binni ni maʼ chigati ca guiniʼné ca binni ni jma nadxii. Georges na sicaríʼ: «Zanda gacanenu laabe pa guyúbinu ca binni nadxiibe ca, neca maʼ ti ratu si guiníʼnebe laacaʼ purtiʼ maʼ huaxiéʼ stipa nápabe». Ne neca pur teléfono si nga guiníʼcabe la? zanda uguu saacabe gana laacabe ne guni orárcabe guirópacabe. Ti gunaa de Canadá ni láʼ Christina, guti chonna binnilídxibe deche ca deche, laabe guniʼbe: «Ora jma mayaca gáticabe la? jma caquiiñecabe guni orar ca xpinni Cristu pur laacabe».
Ñee ridxíbiluʼ gúʼnaluʼ nezalú binni huará ca la? Cadi chuʼluʼ xizaa. Ora gúʼnaluʼ ca zudiiluʼ lugar laabe quixhedxibe ladxidoʼloʼ. Libru The Needs of the Dying na: «Guizáʼ sicarú riuu binni ora quixhedxí tuuxa ni maʼ chigati ladxidóʼ, ne para binni huará ca laaca guizáʼ naquiiñeʼ nga quixhedxibe ladxidóʼ xcaadxi». Ora quixhedxí binni huará ca ladxidóʼ ca binni ni nadxii la? maʼ laabe nga chigácabe casi cani gupa laabe ne zanda guiníʼnebe laacaʼ casi ti xhamígube o jñaabe o bixhózebe.
Zándaca pur xiixa cosa qué zanda chúʼneluʼ binni ni nadxiiluʼ ca ora jma mayaca gati. Peru pa ganda chúʼneluʼ laabe ra hospital o ra lídxibe la? gunaaze nabe dede ora gátibe. Ne ora maʼ chigátibe nga zanda gábinu laabe xiixa ni runi sentirnu, ni qué ñábinu laabe guiráʼ ora. Neca ruluíʼ maʼ cadi cudii binni huará ca cuenta la? gudxi laabe pabiáʼ nadxiiluʼ laabe ne gudxi laabe cabezuʼ guʼyuʼ laabe sti biaje ora guiásabe lade gueʼtuʼ (Job 14:14, 15; Hechos 24:15).
Pa gúniluʼ guiráʼ ni naquiiñeʼ gaca ora maʼ chigati binni huará ca la? zándaca despué qué zaníʼ íqueluʼ xiñee qué ñuʼnuʼ xiixa pur laabe. Ne despué ora guietenaláʼdxiluʼ cani bíʼniluʼ la? zaguixhedxícani ladxidoʼloʼ. Zacá zusihuínniluʼ gúcaluʼ tobi «ni dxandíʼ xhamígu[be]» ora gudíʼdibe ra nagana (Proverbios 17:17).
[Ni caníʼ yaza 19]
Pa guiníʼ íqueluʼ ximodo gacaneluʼ binni lugar de gúʼyaluʼ ximodo cusaana guendahuará ca laabe la? zacaneni lii ne binni huará ca
[Dibuju/foto ni zeeda lu yaza 18]
Guníʼ ique ximodo guca binni huará ca ne xi guiráʼ bizaacabe, ne cadi modo rihuínnisibe yanna
[Cuadro ne dibuju/foto ni zeeda lu yaza 21]
Modo gaca respetar ni racalaʼdxiʼ binni huará ca Ndaaniʼ stale guidxi cuyúbicabe ximodo gaca respetar derechu ni napa binni huará ca ti gaca ni racalaʼdxiʼ ora mayaca gati. Zanda guni binni huará ca ti guiʼchiʼ ra guicá xi racalaʼdxiʼ, ne guizáʼ riquiiñeʼ ni para guni respetárcabe laabe ne racaneni laabe para quíxhebe paraa gátibe, pa ralídxibe o ndaaniʼ ti hospital ra rápacabe binni huará.
Modo racané guiʼchiʼ ni runi binni huará ca:
• Racaneni para ganda guiniʼné ca doctor ca binnilidxi binni huará ca
• Para quixhe binni huará ca xi clase medicina racalaʼdxiʼ guicaa ne cadi gusaana guirani lu naʼ ca binnilidxi
• Para cadi gudiicabe laabe medicina ni qué racaláʼdxibe, ni qué zaquiiñebe, ni zuniná laabe ne nabé caru
Jma zaquiiñeʼ guiʼchiʼ ca pa cá ca ndiʼ luni:
• Lá binni ni chiguiníʼ pur binni huará ca nezalú doctor
• Medicina ni zaná binni huará ca guicaa ne cani qué zanabe guicaabe pa maʼ qué zanda guiándabe
• Zanda guicá lá ti doctor ni nanna xi racalaʼdxiʼ binni huará ca