Dxi maʼ gunda bisaana ca Maya ni biʼniʼ crecaʼ dxiqué
MAʼ STALE binni huayunadiaga de ca maya. Guiráʼ iza rié mil de binni guidxi Yucatán (Méjicu) ne xcaadxi lugar nuu gaxha de laani para gunibiaʼcaʼ caadxi de ca pirámide nuu raqué, casi Chichén Itzá ne Cobá. Peru qué runibiáʼ si binni ca maya ca pur modo bicuicaʼ yoo sticaʼ, sínuque laaca nanna binni de laacabe pur modo gudíxhecabe letra stícabe, ca númeru stícabe ne purtiʼ biindacabe de ca beleguí ca. Laacabe biquiiñecabe dibuju para bisiénecabe xiixa ni racaláʼdxicabe, gudíxhecabe chuʼ cero, bizáʼcabe ti calendariu de 365 dxi, ne laaca gúpacabe ti iza bisiesto cásica raca yanna riʼ ora riuu ti dxi lu febrero cada tapa iza.
Peru, ora gánnanu de ni biʼniʼ crécabe dxiqué la? gadxé si rácani para laanu. Primé la? purtiʼ nabé biʼniʼ adorárcabe stale cosa, casi Gubidxa, Beeu, nisaguié ne xubaʼ. Cani ruzaaquiʼ guʼxhuʼ stícabe que nabé biindacaʼ de ca beleguí ca purtiʼ biʼniʼ crecaʼ nuu xi rábicani laacaʼ. Bizaaquicabe guʼxhuʼ para dios stícabe, biquiiñecabe bidóʼ, bigácabe ládicabe ne bíʼnicabe xcaadxi cosa ra rixii rini. Laaca bizaaquicabe binni para ca dios stícabe, ne jma bizaaquicabe esclavu, baʼduhuiiniʼ ne cani deguyoo.
Dxi beeda ca español
Zacá nga nabani ca binni que ora beeda ca español que xquídxicabe lu siglu XVI. Ca español que gucuá íquecaʼ chupa cosa, primé la? guicaacaʼ layú ne bidxichi stícabe, ne guiropa la? gucaacaʼ ca maya que gácacaʼ católicu ti gusaanacaʼ guiráʼ cosa feu ni maʼ biaacaʼ gúnicaʼ. Yanna, ñee gunda bixeleʼ ca maya que de ca cosa ni maca runi crecaʼ dxiqué la?
Ca maya que rusábacaʼ yaga ne rucaaguicaʼ guiʼxhiʼ para ganda gúnicaʼ dxiiñaʼ lu layú sticaʼ, ne maʼ xadxí nga de rúnicabe zacá. Peru, dxi bedandá ca español que ne xcaadxi xaíque stiʼ yuʼduʼ la? gucuaacaʼ ca layú que ne ca cenote stiʼ ca binni que, ca cenote riʼ nga caadxi bizé naroʼbaʼ nuu Yucatán, laasicani nga ca lugar ra ribee binni nisa ni zanda iquiiñeʼ. Pur guiráʼ ni biʼniʼ ca español que la? nabé guca nanaláʼdxicabe laacaʼ. Ne ra gúcani jma nagana nga ora gudixhe ca xaíque yuʼduʼ que quixe cada hombre doce real arondaʼ ne ca gunaa gudii gaʼ real guiráʼ iza,a ne aparte impuestu ni maca riguíxecabe xaíque xquídxicabe. Ne para bitale ca español ni napa ca layú que bidxichi sticaʼ la? gudíxecaʼ impuestu ni nuzaabiʼ ca maya que yuʼduʼ ne despué bicaacaʼ laacabe gúnicabe dxiiñaʼ sticaʼ para guiaxa ni nuzaabicabe. Zaqué maʼ beeda gaca ca maya que esclavu stiʼ ca español.
Ca xaíque yuʼduʼ stiʼ ca católicu que laaca gunábacaʼ laacabe quíxecabe laacaʼ ora chúʼnisa xiiñicabe, ora guichaganáʼ tuuxa ne ora gucaachicabe ti gueʼtuʼ. Guiráʼ ndiʼ nga ca bueltu ni gucuaa yuʼduʼ stiʼ ca español que, aparte de ca layú gucuaacabe stiʼ ca binni que ne impuestu ni biʼniʼ cobrárcabe laacaʼ, zaqué nga bitale yuʼduʼ que bidxichi stiʼ. Yanna, cumu biiyaʼ ca xaíque yuʼduʼ ne cani runi mandar raqué ca maya casi binni ni qué ganna gastiʼ ne runi crecaʼ intiica cosa la? gudíñecabe laacaʼ para gúnicaʼ ni nácabe ne gusaanacaʼ ni maca runi crecaʼ.
Ora gudinde ca maya ne ca español
Primé la? ca maya que qué ninádicaʼ niguíxecaʼ impuestu ni gunabaʼ yuʼduʼ laacaʼ ne guleecaʼ xiiñicaʼ de ra scuela stiʼ ca católicu que, maʼ qué ñédicaʼ yuʼduʼ ne maʼ qué ñúnicaʼ dxiiñaʼ ndaaniʼ ca hacienda stícabe. Peru ne ni bíʼnicabe que jmaruʼ si bininá ca binni que laacabe. Lu iza 1847, despué de chonna gayuaa iza de guyuucabe xanáʼ ca español que la? bicaalúcabe laacaʼ raqué nga bizulú gudinde ca maya ne ca español.
Ca binni ni zaniruʼ ra cucaalúcabe ca español que riecaʼ ra nuu ti Cruz ni Riníʼ, peru cadi cruz que diʼ nga riníʼ, sínuque ti hombre nga runi casi ora laani caniʼni para gábibe ca maya que gucaalucaʼ dede ra gáticaʼ. Peru qué ñanda diʼ ñuni ganárcabe ca binni que. Biaʼsi dxi biluxe ni, lu iza 1853 guti 40% de ca binni ni nuu Yucatán ne xcaadxi lugar gaxha de laani. Neca guca guiráʼ ngue la? bicaalurucabe ca binni que cincuenta y cinco iza. Últimu maʼ gunda biree ca maya xanáʼ ca español ne biaaziʼ ca layú que ládecaʼ sti biaje. Yanna pue, ñee gunda bisaana ca maya que cani maca runi crecaʼ dxiqué la?
Qué nusaacabe cani runi crécabe
Nin religión católica ni bedané ca español que nin ra bicaalú ca maya que laacabe qué ñacaneni para nusaacabe guiráʼ ni runi crécabe. Ca dxi riʼ stale de laacabe runi adorar casi biʼniʼ ca maya ante gueeda ca español, peru maʼ biguuchacabe ni ne modo runi ca católicu yanna.
Ti libru ni láʼ Los mayas: 3000 años de civilización na xi rúnicabe ca dxi riʼ: «Ca maya runi adorarcaʼ ca dios ni gúpacaʼ dxiqué, runi adorarcaʼ bixhoze gólacaʼ lu ca layú sticaʼ, ndaaniʼ cueva ne lu ca dani que, [...] ne laaca runi adorarcaʼ ca bidóʼ ni nuu ndaaniʼ yuʼduʼ stiʼ ca católicu». Ruchágacabe dios Quetzalcóatl —o Kukulcán— ne Jesús, ne Beeu, diosa stícabe, ruchaagacabe laa ne virgen María. Ne lugar de guni adorárcabe yaga bioongoʼ casi bíʼnicabe dxiqué la? runi adorárcabe cruz. Peru dede yanna runi adorárcabe ni, purtiʼ ca maya ca ruzeecaʼ cruz ca casi ñácani ti yaga bioongoʼ ne ruzuchaahuicabe ni ne guieʼ stiʼ yaga ca. Ne cruz ni nápacabe ca cadi casi stiʼ ca católicu ni, purtiʼ stícabe ca cadi cá diʼ Jesús lu.
Bidxiña dxi gánnacabe ni dxandíʼ
Ca últimu iza ni maʼ gudiʼdiʼ riʼ, ca testigu stiʼ Jiobá cusiidicaʼ ca binni maya ni nuu Méjicu ni cá lu Stiidxaʼ Dios. Para ganda gacanécabe laacaʼ guiziidicaʼ xi naguixhe ique Dios guni para guiráʼ binni la? rúnicabe libru ne revista casi ndiʼ lu stiidxacaʼ. Xi huabeendúcabe yaʼ. Dxi gucuá tema riʼ maʼ nuu biaʼ xhoopaʼ mil xhoopaʼ gayuaa binni ni rucheeche stiidxaʼ Reinu Yucatán ne xcaadxi lugar gaxha de laani, ne laacaʼ nuucaʼ ndaaniʼ 241 neza binni ridagulisaa. Ñee nagueenda cayaca para laacabe gusaanacabe cani runi crécabe ne gúnicabe ni na Biblia la?
Stale binni cayácani nagana para laa. Guzéʼtenu ejemplu stiʼ Marcelino ne Margarita xheelaʼ. Laacabe nabé gúcacabe binni yuʼduʼ ne guiráʼ iza bíʼnicabe mixaʼ stiʼ cruz ne rinécabe ni ralídxicabe. Ruuticabe maniʼ para gonécabe ca binnilídxicabe ne ca xhamígucabe. Peru ti dxi guyé ca testigu stiʼ Jiobá ralídxicabe ne bizulú bisiidicaʼ laacabe de Biblia. Sicaríʼ guníʼcabe: «Nánnadu dxandíʼ ngue ni cazíʼdidu que, peru bidxíbidu ñuniná ca espíritu malu que laadu pa gusaanadu cani maca runi credu». Neca zaqué la? qué nusaanacabe de niziidicabe. Marcelino na: «Chaahuidugá yendá guiráʼ ni cazíʼdidu que ndaaniʼ ladxidoʼdoʼ ne ngue bidii stipa laadu para gábidu ca binnilídxidu ne ca xhamígudu de ni cazíʼdidu. Yanna jma nayecheʼ nabánidu purtiʼ maʼ qué runi credu guiráʼ ni biʼniʼ credu dxiqué. Ne maʼ qué rúnidu guiráʼ ni bínidu dxiqué. Ni riguu laadu triste nga xiñee qué nuzuludu nizíʼdidu dede ante. Para gúnidu ni qué ñanda ñúnidu dxiqué la? rusíʼdidu guiráʼ binni ni ganda guinínedu ca diidxaʼ sicarú ni zeeda lu Stiidxaʼ Dios».
Alfonso, ti hombre ni napa 73 iza, laaca nabé guca binni yuʼduʼ. Ne laapebe nga gudíxhebe ximodo gaca ca saa stiʼ xquídxibe, casi ora gaca xiixa saa huaxhinni, mixaʼ ra riuu stale guendaró ne ni gueʼ binni, dede gudíxhebe paraa quite yuze. Laabe guniʼbe sicaríʼ: «Ca saa que cadi guiráʼ diʼ ora rilúxecani galán, purtiʼ ca binni que rixúdxicaʼ ne ridíndecaʼ». Neca guyuuláʼdxibe ca saa que la? guniʼbe: «Bidiéʼ cuenta riaadxaʼ guni religión stinneʼ xiixa». Nga runi, ora guniʼné ca testigu stiʼ Jiobá laabe de Stiidxaʼ Dios la? gunabe gusiidicaʼ laabe. Ne neca huarabe bizulú guyebe ca guendaridagulisaa ndaaniʼ Yoo stiʼ Reinu. Alfonso maʼ bisaana de guni guiráʼ ni biʼniʼ dxiqué ne yanna ruyúbibe modo guiníʼnebe binni de ni runi crebe ora chigánnacaʼ laabe ralídxibe.
Ejemplu casi cani maʼ bizéʼtenu ca rusihuínnicani maʼ cusaana ca maya ca cosa ni biʼniʼ crecaʼ dxiqué. Laacabe zeedacabe de ca binni ni bicuí ca pirámide naroʼbaʼ ni nuu Yucatán. Riníʼcabe diidxaʼ ni guníʼ ca bixhoze gólacabe ne nabánicabe casigá bibánicaʼ, ndaaniʼ yoo de beñe ni dxiʼbaʼ ziña ique. Ne laaca riguurúcabe biní ne rudxiibacabe xiaa cásica modo bíʼnicabe dxiqué. Peru nuu xiixa ni cuchaa ládecabe, yanna huaxa cusaanacabe de guni crécabe ca cosa ni biziidicabe ndaaniʼ religión ni cadi dxandíʼ purtiʼ maʼ cayuundacabe Stiidxaʼ Dios. Zanda guininu nabé riuulaʼdxiʼ ca maya ca diidxaʼ ni guníʼ Jesús riʼ: «Zanna tu ni dxandíʼ, ne zaladi tu ra cá tu yaga purti ma nanna tu ni» (Juan 8:32).
[Cani cá ñee yaza]
a Real ca nga ti moneda ni biquiiñeʼ ca español dxiqué.
[Mapa ni zeeda lu yaza 14]
Golfo stiʼ Méjicu
[Mapa ni zeeda lu yaza 14]
MÉJICU
[Mapa ni zeeda lu yaza 14]
Chichén Itzá
[Mapa ni zeeda lu yaza 14]
Península stiʼ Yucatán
[Mapa ni zeeda lu yaza 14]
GUATEMALA
[Mapa ni zeeda lu yaza 14]
EL SALVADOR
[Mapa ni zeeda lu yaza 14]
Cobá
[Mapa ni zeeda lu yaza 14]
BELICE
[Mapa ni zeeda lu yaza 14]
HONDURAS
[Mapa ni zeeda lu yaza 14]
Caadxi de ca lugar ra bibani ca maya dxiqué
[Mapa ni zeeda lu yaza 14]
Ca ruina stiʼ Chichén Itzá
[Dibuju/foto ni zeeda lu yaza 16]
Marcelino ne Margarita cucheechecaʼ diidxaʼ Yucatán