Guidxagayaanu guiráʼ ni guyáʼ, gunibiaʼnu tu Bizáʼ cani
ZÁNDACA huayunadiáganu guiníʼ binni de Miguel Ángel, ti hombre de Italia ni bitiee dibuju ne gulee figura lu guié. Zándaca qué huadúʼyanu guiráʼ dxiiñaʼ sicarú ni bíʼnibe, peru pa ñaca ñúʼyanu tobi de cani bíʼnibe ñándaca nininu casi guníʼ ti hombre de historia ni na «nidxagayaanu cani bíʼnibe ne gástiruʼ stobi casi laabe». Rihuínnica nuu xpiaaniʼ hombre riʼ. Ñee jneza nga guidxagayaanu guiráʼ ni bíʼnibe peru cadi guininu laabe bíʼnibe cani la?
Yanna, guidúʼyanu guiráʼ ca maniʼ ni nabani lu Guidxilayú riʼ: gadxé gadxé modo laacame ne gadxé gadxé ni rúnicame. Periódicu ni láʼ The New York Times bizeeteʼ ni guníʼ ti maestru ni rusiidiʼ Bioquímica ndaaniʼ ti universidad: «Ora guidúʼyanu guiráʼ ca cosa ni nabani lu Guidxilayú riʼ rihuinni dxíchica guyuu tu bizáʼ cani [...]. Laaca rihuinni guyuu tu gudixhe chaahuiʼ cani». Guinabadiidxanu sti biaje, ñee jneza nga guidxagayaanu guiráʼ ni nabani lu Guidxilayú riʼ sin gusisácanu ni bizáʼ cani la?
Apóstol Pablu, ti hombre ni biiyaʼ chaahuiʼ guiráʼ ni cayaca ca dxi bibani, bizeeteʼ xi biʼniʼ caadxi hombre. Laabe nabe: «Gunnaxhii cabe ni uyáʼ ne bisisaca cabe laa, ne qué ñanaxhii cabe ni bizáʼ irá xixé ni» (Romanos 1:25). Ca dxi stinu riʼ, stale binni nabé ridxagayaa guiráʼ ca cosa ni nuu lu Guidxilayú riʼ, peru qué rinacaʼ guiniʼcaʼ guyuu tu bizáʼ cani purtiʼ qué racaláʼdxicaʼ o qué rudiicaʼ cuenta tu bizáʼ cani. Nánnanu riníʼ íquecabe zacá purtiʼ biziidicabe zeedanu de ti maniʼ ni chaahuidugá bichaa dede beeda gaca ti binni. Peru, ñee ndiʼ nga ni rusiidiʼ ca científicu ni dxandíʼ cayuundaʼ ciencia la? Guidúʼyanu xi guníʼ ti hombre: «Neca stale binni maʼ biiyaʼ guiráʼ ni rusihuinni guyuu tu bizáʼ guiráʼ ni nuu, peru qué rinacaʼ guiniʼcaʼ guyuu tu bizáʼ cani, nga rusihuinni ni racalaʼdxisícabe nga runi crécabe ne cadi ni na ciencia» (Christoph Schönborn, arzobispo católico de Viena, casi modo na The New York Times).
Ñee maʼ guirutiʼ zuundaʼ ciencia la?
Stale tu huaníʼ ique pa guni cré binni guyuu tobi ni bizáʼ guiráʼ xixé ni nuu, «maʼ guirutiʼ zaziidiʼ de ciencia». Cumu stale binni cadxibi gueeda gaca nga la? revista New Scientist cuzeeteʼ: «Ciencia racané laanu para cadi gusaana de guizíʼdinu, peru pa guiníʼcabe guyuu tu bizáʼ cani nuu la? maʼ qué zuyúbinu gánnanu xi pur rizaaca stale cosa pa nánnanu tu bizáʼ cani». Ñee jneza nga chúʼcabe xizaa la? Coʼ xa.
Pa ñuni crenu málasi guyuu guiráʼ ni nuu guibáʼ ne lu guidxilayú riʼ ne zeedanu de ti maniʼ ni chaahuidugá bichaa, maʼ qué nucaa diʼ nga laanu nizíʼdinu jma. Peru cumu nánnanu nuu tuuxa nuu xpiaaniʼ ni bizáʼ guiráʼ ni nuu la? nga rucaa laanu gúʼndanu ximodo biquiiñebe guendanuuxpiaaniʼ stibe para bizaʼbe guiráʼ ni nuu guibáʼ. Guidúʼyanu ti ejemplu: stale binni nanna Leonardo da Vinci nga bitiee Mona Lisa, peru nuuruʼ tu racalaʼdxiʼ ganna ximodo bíʼnibe ni ne xi pintura biquiiñebe para bitieebe ni. Zacaca, pa guni crenu nuu tu bizáʼ guiráʼ ni nuu nga zacané laanu cadi guireʼnu gana guizíʼdinu jma de laabe ne guidúʼyanu ximodo nexheʼ chaahuiʼ guiráʼ ni bíʼnibe.
Stiidxaʼ Dios qué rucueeza diʼ laanu de guizíʼdinu jma, sínuque rucaani laanu guyúbinu gánnanu guiráʼ cani qué gánnanu, ne zanda gaca cani de ciencia o de Dios. Rey David guníʼ ique ximodo bizáʼ Dios laa ne guníʼ sicaríʼ: «Ridxagayaa modo bizaʼluʼ naa dede ruchíbini naa. Guendaridxagayaa nga guiráʼ ni bizaʼluʼ, ruuyaʼ dxicheʼ zacá ni» (Salmo 139:14). Biblia laaca rabi laanu xi gunabadiidxaʼ ni bizáʼ laanu ti hombre láʼ Job: «Ñee nánnaluʼ pabiáʼ nalaga guidxilayú riʼ la?» (Job 38:18). Ca diidxaʼ riʼ cadi cucaa cani laanu gusaananu de guyúbinu ximodo naguixhe chaahuiʼ Dios guiráʼ ca cosa ni bizáʼ, coʼ, sínuque cucaa cani laanu gánnanu ximodo bizaʼbe cani. Guidúʼyanu sti textu ni cucaa laanu gunibiaʼnu jma ni bizáʼ guiráʼ ni nuu guibáʼ, Isaías 40:26: «Laguindisalú luguiáʼ ne laguuyaʼ. Tu bizáʼ cani». Textu riʼ rusihuínnini biquiiñeʼ Jiobá stipa stiʼ para guzáʼ guiráʼ ni nuu guibáʼ. Ne ca científicu ca maʼ bidxélacaʼ ximodo iquiiñecaʼ energía para ganda guzaʼcaʼ xiixa.
Dxandíʼ, nuu tiru raca nagana para laanu guiénenu ximodo guyáʼ guiráʼ ni biʼniʼ Dios. Rizaacanu zacá purtiʼ huaxiéʼ nánnanu ne qué riene chaahuinu guiráʼ ni bizáʼ Dios lu Guidxilayú riʼ. Job bidii cuenta qué zanda diʼ guiénenu guiráʼ ni maʼ bizáʼ Dios purtiʼ bidxagayaabe modo zaʼbi Guidxilayú riʼ lu bi, ne modo zaʼbiʼ ca za ca lu bi (Job 26:7-9). Neca chupa chonna si de ca cosa sicarú ni bizáʼ Dios nga biʼyaʼ Job la? bisisácabe laa pur laacani (Job 26:14). Nánnanu ñuulaʼdxiʼ Job ñunibiáʼ guiráʼ ni bizáʼ Dios. Sti binni ni qué ñanda ñunibiáʼ guiráʼ ni bizáʼ Dios nga David, laabe guniʼbe: «Nabé ridxagayaa pabiáʼ nánnabe. Nabé nánnabe, dede qué zanda guieneʼ» (Salmo 139:6).
Casi maʼ bidúʼyanu, cadi purtiʼ si guni crenu nuu tuuxa ni bizáʼ laanu qué zucueeza diʼ nga laanu de guizíʼdinu jma de ciencia. Gastiʼ zanda gucueeza laanu de guizíʼdinu jma de cani bizáʼ Dios ne de cani cusiidibe laanu, purtiʼ qué ziuu dxi gusaana de guizíʼdinu. Guidúʼyanu xi guníʼ ti rey ni nabé binibiáʼ binni laa purtiʼ gunna stale. Laabe nabe guluu Dios «ndaaniʼ ladxidóʼ [binni] cadi liica guiluxe ca dxi sticaʼ, ne qué gunibiáʼ guiráʼ ni bizáʼ Dios» (Eclesiastés 3:11, Katznelson).
Ora qué ganda gusiénecaʼ xiixa riniʼcaʼ Dios biʼniʼ cani
Nuu binni rabi laanu ora si qué ganda gusiene ciencia xiixa oracá nga nácabe cadi nagana raca para laanu guininu Dios bizáʼ guiráʼ xixé ni nuu. Xii nga ca cosa ni qué huayanda gusiene ciencia yaʼ. Ñee ti cosa si ni la? Coʼ. Stale cosa nga qué ganda gusiénecabe, nga runi stale binni qué runi cré pa ziúpanu de ti maniʼ. Purtiʼ pa guiráʼ binni ñuni cré ndiʼ la? ñanda nusiénecabe ximodo nabani guiráʼ ni nuu lu Guidxilayú riʼ. Dxandíʼ, ca binni ni riníʼ ziúpanu de ti maniʼ racaláʼdxicaʼ guni crenu ni rusiidicaʼ ti ganda gusiénenu xiñee nuu guendanabani lu Guidxilayú riʼ.
Cadi ora si qué ganda gusiénenu ximodo guyuu guendanabani lu Guidxilayú riʼ nga riquiiñenu Jiobá, Dios ni bizáʼ laanu ni cuzeeteʼ Biblia. Nánnanu laabe bíʼnibe guiráʼ ni nuu lu Guidxilayú riʼ. Hombre ni bicaa salmo riʼ bizeeteʼ laabe bizaʼbe guiráʼ ni nuu: «Purtiʼ ra nuuluʼ cadá guendanabani; pur biaaniʼ stiuʼ zanda gúʼyadu biaaniʼ» (Salmo 36:9). Nga runi, Biblia na laabe «bizáʼ[be] ibáʼ ne guidxilayú ne nisadóʼ ne irá ni nuu ndaani cani» (Hechos 4:24; 14:15; 17:24). Ne ti maestru ni bibani lu siglu I guníʼ «Dios [nga] ni bizáʼ irá xixé ni nuu» (Efesios 3:9).
Jiobá maca gudixhe chaahuiʼ «ca ley para guiráʼ ni nuu guibáʼ», ne dede yanna ca científicu ca ruyúbicaʼ gánnacaʼ xi guyaʼné ca cosa ca ne ximodo runi energía ca dxiiñaʼ (Job 38:33). Jiobá bizáʼ gadxé gadxé clase maniʼ ne laaca bizaʼbe binni, purtiʼ nga nga ni gudixhe íquebe gúnibe lu Guidxilayú riʼ.
Rudiʼnu cuenta nuu tu bizáʼ guiráʼ ca cosa ca pur ni rúʼyanu
Ora rúʼyanu guiráʼ ca cosa ca rudiʼnu cuenta nuu tu bizáʼ cani. Ti científicu ni láʼ John Horgan cuzeeteʼ xi zanda gúninu pa gúʼyanu cadi dxandíʼ ni caníʼ tuuxa, nabe: «Pa riníʼ íquenu cadi dxandíʼ ni runi cré binni la? zanda guinabadiidxanu laca laanu: “ñee jneza nga la?”. Caquiiñeʼ gúʼyanu guiráʼ ni nuu lu Guidxilayú riʼ ti ganda gudiʼnu cuenta nuu tu laa bizáʼ cani».
Yanna, ñee jneza nga guiníʼ íquenu málasi guyuu guendanabani sin guininu tu bizáʼ ni la? Neca nuu tu runi cré ziúpanu de ti maniʼ, stale binni riníʼ íquecaʼ guyuu ti binni nuu xpiaaniʼ ni bizáʼ laanu, ne lade ca binni ca nga nuu caadxi científicu. Ti maestru ni rusiidiʼ ciencia guníʼ stale binni «runi cré guyuu tu bizáʼ laanu». Xiñee yaʼ. Purtiʼ riníʼ íquecabe cásica guníʼ ique Pablu: «Guiráʼ yoo nuu tu bicuí laa» (Hebreos 3:4, NM). Ne laaca bicaabe: «Peru Dios nga bizáʼ guiráʼ xixé ni nuu». Casi maʼ bidúʼyanu lu textu riʼ, pa nánnanu guyuu tu bizáʼ ti yoo la? qué zanda diʼ guni crenu málasi guyuu guendanabani.
Sicaríʼ cuzeeteʼ Biblia de ca binni ni qué runi cré pa guyuu tu bizáʼ guiráʼ ni nuu lu Guidxilayú riʼ: «Cani gastiʼ xpiaaniʼ la? huaniʼcaʼ ndaaniʼ ladxidoʼcaʼ: “Gastiʼ [Dios]”» (Salmo 14:1). Ne ca diidxaʼ ni bicaa hombre riʼ, culídxibe cani qué naʼ guni cré pa guyuu tu bizáʼ laanu ne cani runi crésicaʼ guiráʼ ni riníʼ ique binni. Ca binni ni nuu xpiaaniʼ qué rudxiibacaʼ laca laaca, sínuque runi crecaʼ de guidubi ladxidoʼcaʼ nuu tu bizáʼ laanu (Isaías 45:18).
Guiráʼ ca cosa ni maʼ bidúʼyanu ca rusihuinni dxíchicani nuu ti binni Bizáʼ guiráʼ ni nuu lu Guidxilayú riʼ.
Zanda gunibiaʼnu ni bizáʼ guiráʼ ni nuu
Yanna, pa guyuu tu bizáʼ laanu, xi para bíʼnibe laanu yaʼ. Xi caquiiñeʼ gúninu lu xquendanabáninu. Ciencia qué zanda diʼ gusiene chaahuiʼ laanu cani canabadiidxanu riʼ. Caquiiñeʼ chuʼ xiixa ni gusiene chaahuiʼ cani laanu ne guni crenu ni nani. Para ganda guiénenu cani la? jma galán guidúʼndanu Biblia. Stiidxaʼ Dios cusiene Jiobá nga bizáʼ laanu, ne guyuu xi pur bíʼnibe laanu. Ne laaca caniʼni qué zandaa zabáninu galán.
Peru, tuu nga Jiobá. Ximodo laabe. Ca testigu stiʼ Jiobá cayuni invitarcaʼ lii gunibiáʼ chaahuiluʼ Dios ni bizáʼ guiráʼ xixé ni nuu. Zanda guiziidiluʼ xi riníʼ labe, ximodo laabe ne xi guiráʼ huayúnibe pur binni. Ora gúʼndaluʼ Biblia zudiiluʼ cuenta cadi naquiiñeʼ si guidxagayaaluʼ guiráʼ ni bizáʼ Dios, sínuque laaca naquiiñeʼ gucaani lii gusisácaluʼ laabe, casi ti Dios ni bizáʼ guiráʼ xixé ni nuu (Salmo 86:12; Apocalipsis 4:11).
[Dibuju/foto ni zeeda lu yaza 4]
Miguel Ángel
[Dibuju/foto ni zeeda lu yaza 5]
Ciencia laaca rusihuinni nuu tu bizáʼ guiráʼ xixé ni nuu
[Dibuju/foto ni zeeda lu yaza 6]
Nuu gadxé gadxé raza maniʼ ne zanda guiaacaʼ gúnicaʼ xiixa purtiʼ nuu xpiaaniʼ ni bizáʼ laacame
[Dibuju/foto ni zeeda lu yaza 7]
Guiráʼ ni nuu rusihuinni cani guyuu tu bizáʼ cani