July

Shebna ji nɔkɔtɔma nɛ e “hyɛɛ matsɛ we ɔ nɔ.” Enɛ ɔ ji he blɔ ngua nɛ Shebna ná. (Yes. 22:15) Se aywilɛho sane ji kaa Shebna wo e he nɔ, nɛ e hla hɛ mi nyami kɛ ha e he. (Yes. 22:16-18) Akɛnɛ Shebna hla hɛ mi nyami kɛ ha e he he je ɔ, Mawu ‘kpɔ̃ e blɔ nya a ngɛ e dɛ’ kɛ ha Eliakim. (Yes. 22:19-21) Yehowa kpɔ̃ he blɔ nɛ ɔ ngɛ Shebna dɛ benɛ Asiria matsɛ Senakerib ma Yerusalɛm tuami ɔ. Pee se ɔ, Senakerib tsɔ ma nikɔtɔmahi kɛ ta buli babauu kɛ ya Yerusalɛm, konɛ a ya jɔ̃ Yuda bi ɔmɛ a kɔni mi nɛ a wo Matsɛ Hezekia he gbeye konɛ e ha yi. (2 Ma. 18:17-25) Hezekia tsɔ Eliakim konɛ e kɛ nyumuhi nɛ Senakerib tsɔ mɛ ɔ nɛ ya tu munyu. Se pi lɛ pɛ nɛ e ya. Nihi enyɔ piɛɛ e he, nɛ a kpɛti nɔ kake ji Shebna nɛ jamɛ a be ɔ mi ɔ e ji matsɛ ɔ womi ngmalɔ ɔ. Enɛ ɔ ha nɛ wa na kaa eko ɔ, Shebna ba e he si, e mi mi fu we, nɛ e kplɛɛ ní tsumihi nɛ ba si nɛ a kɛ wo e dɛ ɔ nɔ. w18.03 25 ¶7-8, 10

Ke o na kaa o juɛmi ngɛ hlae ma kudɔ mo konɛ o di he lo nya níhi, loo akɔnɔ níhi a se ɔ, e sɛ nɛ o kɔni mi nɛ jɔ̃. Mohu ɔ, yaa nɔ nɛ o sɔle kɛ bi Yehowa mumi ɔ, konɛ e ye bua mo nɛ o ngɔ o juɛmi kɛ ma ní kpakpahi a nɔ. (Luka 11:13) Mo kai kaa ngɛ bɔfo Petro si himi mi ɔ, be komɛ ngɛ nɛ e pee we e ní kaa mumi mi nɔmlɔ. (Mat. 16:22, 23; Luka 22:34, 54-62; Gal. 2:11-14) Se e kɔni mi jɔ̃ we. Yehowa ye bua Petro, nɛ bɔɔbɔɔbɔɔ ɔ, e ná Kristo juɛmi ɔ. Wɔ hu wa ma nyɛ maa pee jã. Pee se ɔ, Petro nitsɛ tsɔɔ ní pɔtɛɛ komɛ nɛ wa ma nyɛ maa pee. (2 Pet. 1:5-8) Ke wa “bɔ mɔde wawɛɛ nitsɛ” nɛ wa ná suhi kaa he nɔ yemi, si fimi, kɛ nyɛmi suɔmi ɔ, lɔ ɔ maa ye bua wɔ nɛ wa maa ya wa hɛ mi ngɛ mumi mi. Daa ligbi ɔ, mo bi o he ke, ‘Mɛni ma nyɛ ma pee mwɔnɛ ɔ konɛ ma ya ye hɛ mi ngɛ mumi mi?’ w18.02 25-26 ¶12-13

Hiob le Mawu sisi tomi mlaa amɛ saminya. E le Yehowa nitsɛnitsɛ, nɛ lɔ ɔ ye bua lɛ nɛ e pee nɔ́ nɛ da. Mo susu he nɛ o hyɛ: Hiob le kaa e be nyɛe ma de ke e suɔ Mawu be mi nɛ e kɛ ni kpahi hí si saminya. (Hiob 6:14) E wo we e he nɔ, mohu ɔ, e tsɔɔ kaa e susuɔ ohiatsɛmɛ kɛ sikatsɛmɛ tsuo a he. Hiob de ke: ‘Mawu ɔ nɛ bɔ mi ɔ, lɛ kɛ̃ lɛ e bɔ mɛ.’ (Hiob 31:13-22) Benɛ Hiob ji niatsɛ po ɔ, e wo we e he nɔ, nɛ e bui ni kpahi kaa se nami be a he. Bɔ nɛ e pee e ní ha a je kpa kulaa ngɛ bɔ nɛ nihi fuu nɛ a ngɛ blɔ nya kɛ sika peeɔ a ní ha mwɔnɛ ɔ he! Hiob yu e he ngɛ wɔ jami ní peepeehi tsuo a he. E le kaa ke nɔ ko ngɔ he lo nya níhi kɛ pee nɔ́ titli ngɛ e si himi mi ɔ, e ji wɔ jami, nɛ lɔ ɔ tsɔɔ kaa nɔ ɔ kua anɔkuale “Mawu nɛ ngɛ hiɔwe ɔ.” (Hiob 31:24-28) E na gba si himi kaa nɔ́ ko nɛ ngɛ klɔuklɔu nɛ Mawu to blɔ nya kɛ ha nyumu kɛ yo. E kɛ e hɛ ngmɛ so kaa e be zangmayo ko hyɛe ngɛ blɔ yaya nɔ.​—Hiob 31:1. w18.02 11 ¶16; 12 ¶18-19

Noa susuu we kaa e je mi nɛ e maa ba saminya a pɛ hiɛ. Mohu ɔ, Noa ba pee “dami fiɛɛlɔ,” nɛ e ha nɛ nihi tsuo le kaa e ngɛ hemi kɛ yemi ngɛ Yehowa mi. (2 Pet. 2:5) Bɔfo Paulo ngma ke: “Kɛ gu hemi kɛ yemi nɛ ɔ nɔ ɔ, e bu je ɔ fɔ.” (Heb. 11:7) E ngɛ heii kaa nihi ye Noa he fɛu, nɛ a te si kɛ wo lɛ. Eko ɔ, a ka kaa a maa pee lɛ yi wu tso ní po. Se e yi “nɔmlɔ adesa gbeye.” (Abɛ 29:25) Mohu ɔ, kaa bɔ nɛ Yehowa yeɔ bua e sɔmɔli nɛ a yeɔ lɛ anɔkuale ɔ, Yehowa ye bua lɛ nɛ e ná kã. Benɛ Noa kɛ Mawu nyɛɛ jeha lafa enuɔ kɛ se ɔ, Yehowa de lɛ ke e kpɛ daka konɛ e kɛ he adesahi kɛ lohwehi a yi wami. (1 Mose 5:32; 6:14) Hyɛ bɔ nɛ eko ɔ, daka ngua nɛ ɔ kpɛmi maa pee ní tsumi nɛ he wa kɛ ha Noa ha! Noa le wawɛɛ kaa ní tsumi nɛ ɔ ma ha nɛ nihi maa ye e he fɛu, nɛ a maa te si kɛ wo lɛ pe kekle ɔ po. Se e bu Mawu tue, nɛ e kɛ hemi kɛ yemi tsu ní tsumi nɛ ɔ. “Noa pee nɔ́ tsuaa nɔ́ nɛ Mawu fã lɛ ke e pee ɔ.”​—1 Mose 6:22. w18.02 4 ¶4, 6-7

Blɔ kake nɛ wa maa gu nɔ kɛ ye bua konɛ kake peemi nɛ hi Mawu we bi a kpɛti ji kaa wa ma je suɔmi kpo kɛ tsɔɔ nihi kaa bɔ nɛ Yehowa, wa Mawu nɛ ngɛ suɔmi ɔ peeɔ ɔ. (1 Yoh. 4:8) E sɛ nɛ wa de ngɛ wa nyɛmimɛ ɔmɛ a he ke, “I le kaa e sa nɛ ma suɔ mɛ, se pi doo kaa i kɛ mɛ nɛ bɔ huɛ”! Ke wa de jã a, lɔ ɔ tsɔɔ kaa wa bui Paulo ga womi ɔ tue. E de ke: “Nyɛ ná nyɛ sibi a he tsui ngɛ suɔmi mi.” (Efe. 4:2) Mo kadi kaa e de we ke, ‘wa ná wa sibi a he tsui’ kɛkɛ, mohu ɔ, e tsɔɔ kaa e sa nɛ waa pee jã “ngɛ suɔmi mi.” Slɔɔto ngɛ munyu enyɔ nɛ ɔmɛ a kpɛti. Yehowa lɛ gbla nimli slɔɔtoslɔɔto ɔmɛ kɛ ba asafo ɔ mi. (Yoh. 6:44) Ke Yehowa suɔ nɔ ko, nɛ e gbla lɛ kɛ ba e ngɔ ɔ, lɛɛ e sa nɛ wa bi wa he ke, ‘Mɛnɔ ji mi nɛ ma de ke e sɛ nɛ ma suɔ lɛ?’ E sa nɛ waa suɔ wa nyɛmimɛ ɔmɛ tsuo kaa bɔ nɛ Yehowa suɔ nɛ waa pee ɔ!​—1 Yoh. 4:20, 21. w18.01 16 ¶14

Fɔli komɛ susu kaa e sa nɛ a bimɛ ɔmɛ nɛ a ya sukuu kɛ ya tsitsaa nɛ a ná ní tsumi kpakpa loko a baptisi mɛ. Fɔli nɛ ɔmɛ hɛɛ we juɛmi yayami ko. Se sane ɔ ji, anɛ lɔ ɔ maa ye bua a bimɛ ɔmɛ konɛ a ná bua jɔmi nitsɛnitsɛ ngɛ si himi mi lo? Anɛ Baiblo ɔ fĩ jã peemi se lo? Mɛni nɛ Yehowa Munyu ɔ woɔ wɔ he wami kaa waa pee? E he hia nɛ wa kai kaa je nɛ ɔ kɛ níhi nɛ ngɛ mi ɔ kɛ Yehowa suɔmi nya ní kɛ e susumi kɔ we kulaa. (Yak. 4:7, 8; 1 Yoh. 2:15-17; 5:19) Ke huɛ bɔmi kpakpa ngɛ jokuɛwi kɛ Yehowa a kpɛti ɔ, lɔ ɔ maa ye bua mɛ konɛ a hwu kɛ si je ɔ, Satan, kɛ je ɔ susumi yaya amɛ. Ke fɔli ha nɛ a bimɛ kɛ sukuu nɛ a maa ya kɛ ya tsitsaa kɛ ní tsumi ngua nɛ a ma tsu ɔ pee oti ngɛ a si himi mi ɔ, lɔ ɔ ma nyɛ ma ha nɛ a bimɛ ɔmɛ nɛ a susu kaa níhi nɛ a ma ná ngɛ je ɔ mi ɔ he hia pe huɛ bɔmi nɛ maa hi a kɛ Yehowa a kpɛti ɔ. Enɛ ɔ ngɛ oslaa wawɛɛ. Anɛ fɔli nɛ a suɔ a bimɛ ma ha nɛ je ɔ nɛ tsɔɔ a bimɛ ɔmɛ nɔ́ nɛ ma ha nɛ a ná bua jɔmi nitsɛnitsɛ ngɛ si himi mi lo? Ngɛ anɔkuale mi ɔ, nɔ́ nɛ ma ha nɛ wa ná bua jɔmi nɛ waa ye manye ngɛ si himi mi pɛ ji kaa wa maa pee Yehowa suɔmi nya ní.​—La 1:2, 3. w18.03 10 ¶10-11

Nihi babauu na kaa a si himi nɛ a pee kpokploo ɔ ha nɛ a ngɛ bua jɔmi, nɛ a náa be kɛ sɔmɔɔ Yehowa. Jack jua e we kɛ e ní tsumi ejakaa e le kaa jã nɛ e maa pee ɔ ma ha nɛ e ná be babauu konɛ e kɛ e yo ɔ tsuo nɛ a sɔmɔ kaa blɔ gbali. Jack de ke: “Jehahi babauu nɛ i kɛ tsu ní ɔ, ligbi ko be nɛ i jeɔ ní tsumi kɛ baa we mi kɛ bua jɔmi. Se ye yo nɛ e ji blɔ gbalɔ ɔ lɛɛ, e ngɛ bua jɔmi be fɛɛ be. Ke pee ɔ, e deɔ ke e ngɛ nitsumitsɛ ko nɛ e se be! Amlɔ nɛ ɔ nɛ imi hu i ji blɔ gbalɔ ɔ, i kɛ lɛ tsuo wa ngɛ ní tsue ha nitsumitsɛ kake, nɛ ji Yehowa.” Ke wa ngɛ hlae nɛ waa le bɔ nɛ wa naa sika ha nitsɛnitsɛ ɔ, lɛɛ e sa nɛ wa susu sane bimihi nɛ nyɛɛ se nɛ ɔmɛ a he saminya: ‘Anɛ i heɔ nɔ́ nɛ Baiblo ɔ de ngɛ sika he ɔ yeɔ niinɛ, nɛ i kɛ tsuɔ ní lo? Anɛ sika ji nɔ́ titli ngɛ ye si himi mi lo? Anɛ i suɔ he lo nya níhi pe Yehowa kɛ nimli lo? Anɛ i ngɛ hemi kɛ yemi kaa Yehowa ma ha mi ye hiami níhi lo?’ Wa ma nyɛ ma ná nɔ mi mami kaa Yehowa be nihi nɛ a ngɔɔ a hɛ kɛ fɔɔ e nɔ ɔ kuae gblegbleegble. w18.01 25 ¶12-13

O yi wami hemi ɔ he ní nɛ mo nitsɛ o ma tsu ɔ he hia wawɛɛ. Ní komɛ nɛ maa ye bua mo konɛ o pee jã ji Mawu Munyu ɔ nɛ o maa kane nɛ o pue o yi mi tɛ ngɛ he, sɔlemi nɛ o maa sɔle ha Yehowa, kɛ jɔɔmihi nɛ Yehowa jɔɔ mo nɛ o ma susu he. Ke o pee ní nɛ ɔmɛ ɔ, e maa ye bua mo nɛ nɔ mi mami nɛ o ngɛ kaa Yehowa ji o huɛ ɔ mi maa wa wawɛɛ. Jehanɛ hu ɔ, lɔ ɔ ma ha nɛ o kɛ nihi maa sɛɛ o hemi kɛ yemi ɔ he ní faa. (La 73:28) Yesu de ke: “Ke nɔ ko suɔ kaa e maa nyɛɛ ye se ɔ, e kua e he, nɛ e wo e sɛumi tso ɔ, nɛ e ya nɔ nɛ e nyɛɛ ye se.” (Mat. 16:24) Ngɛ anɔkuale mi ɔ, Yesu kaselɔ nɛ o maa pee ɔ biɔ nɛ o jɔɔ o he nɔ ha Yehowa nɛ o ha nɛ a baptisi mo. Se kɛ̃ ɔ, lɔ ɔ bliɔ blɔ nɛ o náa jɔɔmihi fuu amlɔ nɛ ɔ, nɛ ngɛ Mawu je ehe ɔ mi hu ɔ, o ma ná neneene wami. Ke jã a, lɛɛ e sa nɛ o bɔ mɔde nɛ o ya nɔ nɛ o tsu mo nitsɛ o yi mi wami hemi ɔ he ní! w17.12 27 ¶18-19

Ke fɔli to a tsui si kɛ tsɔɔ a bimɛ ní ɔ, bɔɔbɔɔbɔɔ ɔ, bimɛ ɔmɛ ma nyɛ maa na hemi kɛ yemi mi “blimi kɛ e kami kɛ e hiɔwe yami kɛ e mi kuɔmi,” nɛ a maa nu níhi a sisi. (Efe. 3:18) Wa ma nyɛ maa hyɛ a jeha nɛ a ye ɔ kɛ tsɔɔ mɛ níhi nɛ a maa nu sisi. Ke a hemi kɛ yemi ɔ mi ngɛ wae ɔ, e he be wae ha mɛ kaa a ma fã a hemi kɛ yemi ɔ he ngɛ a sukuu bi kɛ ni kpahi a hɛ mi. (1 Pet. 3:15) Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, anɛ o bimɛ ɔmɛ ma nyɛ maa da Baiblo ɔ nɔ kɛ tsɔɔ si fɔfɔɛ mi nɛ ni gbogboe ɔmɛ ngɛ lo? Anɛ a nu bɔ nɛ Baiblo ɔ tsɔɔ mi ha a sisi lo? Niinɛ, ke fɔli ma nyɛ ma du Mawu Munyu ɔ kɛ wo a bimɛ ɔmɛ a mi ɔ, e ma bi nɛ a to a tsui si, ejakaa ke a pee jã a, a ma ná he se. (5 Mose 6:6, 7) Ngɛ anɔkuale mi ɔ, nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa nɛ o maa pee ɔ hu ma nyɛ maa ye bua o bimɛ ɔmɛ konɛ a ná hemi kɛ yemi nɛ mi wa. Nyɛmiyo ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Stephanie nɛ e ngɛ biyihi etɛ ɔ de ke: “I biɔ ye he ke, ‘Anɛ i bɔɔ mɔde kaa ma tsɔɔ ye bimɛ ɔmɛ nɔ́ he je nɛ i heɔ yeɔ kaa Yehowa ngɛ, e suɔ wɔ, nɛ e blɔ ɔmɛ da a lo?’ I be nyɛe ma hyɛ blɔ kaa ye bimɛ ɔmɛ ma he ye be mi nɛ imi nitsɛ i he we yi.” w17.12 20 ¶8-10

Mɛni he je nɛ Maata he ye kaa a ma tle e nyɛminyumu ɔ si ɔ? Eko ɔ, Maata kase nyakpɛ níhi nɛ ya nɔ loko Yesu ba zugba a nɔ ɔ he ní, nɛ lɔ ɔ lɛ ha nɛ e ná nɔ mi mami nɛ ɔ nɛ. Kɛ je e yihe mi tɔɔ nɛ e kase ní nɛ ɔmɛ ngɛ we mi kɛ kpe he ɔ. Nyɛ ha nɛ wa susu níhi etɛ komɛ nɛ ya nɔ ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ he nɛ waa hyɛ. Mo susu kekleekle be nɛ a tle nɔ ko si ɔ he nɛ o hyɛ. Nɔ́ nɛ ɔ ba benɛ Mawu ngɔ e mumi ɔ kɛ wo gbalɔ Eliya he wami nɛ e bɔni nyakpɛ níhi peemi ɔ. Gbalɔ ɔ ya Zarefat nɛ ji ma ko nɛ ngɛ Foinike wo ɔ nya, nɛ yalɔyo ohiatsɛ ko pee lɛ nubwɔ ngɛ lejɛ ɔ. Enɛ ɔ he ɔ, Mawu ha nɛ mamu kɛ nu nɛ ngɛ yo ɔ dɛ ɔ tɛ, nɛ e kɛ baa yo ɔ kɛ e binyumu ɔ yi. (1 Ma. 17:8-16) Pee se ɔ, yo ɔ binyumu ɔ ba nu hiɔ, nɛ e gbo. Eliya ba ye bua lɛ. Eliya pɛtɛ gbogboe ɔ he, nɛ e de ke: “Mawu lee! Ha nɛ jokuɛ nyumuyo nɛ ɔ nɛ kpale kɛ ba wami mi ekohu!” E ba mi ja! Mawu bu Eliya tue, nɛ jokuɛ ɔ kpale kɛ ba wami mi. Enɛ ɔ ji kekleekle be nɛ a tle nɔ ko si nɛ Baiblo ɔ tu he munyu. (1 Ma. 17:17-24) Atsinyɛ jemi ko be he kaa Maata kase nyakpɛ ní nɛ ɔ he ní. w17.12 3 ¶1; 4 ¶3, 5-6

Nihi fuu woɔ wɔ he wami konɛ waa ngɔ he lo nya ní tsumi nguahi kɛ pee nɔ́ titli ngɛ wa si himi mi. Eko ɔ, ní tsumi kaa jã a ma ha nɛ wa he biɛ, wa ná blɔ nya ko, aloo wa ná ní. Akɛnɛ nihi fuu ngɔɔ ní tsumi nɛ ɔmɛ kɛ peeɔ nɔ́ titli ngɛ a si himi mi he je ɔ, eko ɔ, Kristofo no ko hu ma ná susumi nɛ ɔ eko. Anɛ e ji anɔkuale kaa he lo nya ní tsumi nɛ́ haa nɔ náa blɔ nya aloo e haa nɛ nɔ heɔ biɛ ɔ ma nyɛ ma ha nɛ wa ná bua jɔmi nitsɛnitsɛ lo? Dɛbi. Mo kai kaa Satan suɔ kaa e ná he wami nɛ e he biɛ. E ná ní nɛ ɔmɛ, se loloolo ɔ, e mi mi fu, nɛ e be bua jɔmi. (Mat. 4:8, 9; Kpoj. 12:12) Ke wa ngɔ bua jɔmi nɛ wa náa ke wa ye bua nihi nɛ a ba ná Mawu he ní nile nɛ haa nɔ neneene wami ɔ kɛ to he lo nya ní tsumi he ɔ, wa naa kaa bua jɔmi nɛ jeɔ he lo nya ní tsumi mi kɛ baa a pi nɔ́ ko kulaa. Jehanɛ se hu ɔ, je ɔ mumi ɔ haa nɛ nihi kɛ a he siɔ koli wawɛɛ. E haa nɛ nihi a hɛ tsuɔ, nɛ a jeɔ a sibi hunga, se nyagbenyagbe ɔ, a naa kaa a “ngɛ fo tue kɛ ngɛ kɔɔhiɔ se nyɛɛe kɛkɛ.”​—Fiɛlɔ 4:4. w17.11 22-23 ¶11-13

Benɛ a to Kristofohi asafo ɔ sisi ɔ, a ya nɔ nɛ a kɛ la tsu ní wawɛɛ ngɛ anɔkuale jami mi. Mo susu nɔ́ nɛ ya nɔ gbɔkuɛ ko nɛ sa kadimi wawɛɛ ngɛ adesa yi nɔ sanehi a mi ɔ he nɛ o hyɛ. Yesu to Nyɔmtsɛ ɔ Gbɔkuɛ Niye Ní ɔ sisi, nɛ lɔ ɔ se benɛ a ye ní ɔ ta a, e ha nɛ a la kɛ je Yehowa yi. Kristofohi nɛ a hi si ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi ɔ pee kake kɛ la kɛ je Mawu yi, nɛ a kɛ pee nɔ hyɛmi nɔ́ ha wɔ. A pɔɔ kpemi ngɛ nihi a wehi a mi. E ngɛ mi kaa a we nɛ ɔmɛ be fɛu tsɔ, nɛ a ngɛ kpokploo mohu lɛɛ, se lɔ ɔ ha we nɛ kã nɛ a kɛ laa ha Yehowa a nɛ ba si. Mawu mumi ɔ wo bɔfo Paulo he wami nɛ e ngma sɛ womi kɛ ya ha e nyɛmimɛ Kristofo ɔmɛ. E de ke: “Nyɛɛ ya nɔ nɛ nyɛɛ hi ní tsɔɔe, nɛ nyɛɛ hi nyɛ sibi he wami woe kɛ lahi, Mawu yi jemi lahi, mumi mi lahi nɛ a kɛ bua jɔmi laa, nɛ nyɛɛ hi lae ngɛ nyɛ tsui mi kɛ ha Yehowa.” (Kol. 3:16) Ngɛ anɔkuale mi ɔ, lahi nɛ a ngɛ wa la womi ɔ mi ɔ ji ‘mumi mi lahi nɛ wa laa kɛ naa Mawu si.’ A piɛɛ mumi mi niye ní nɛ “tsɔlɔ anɔkualetsɛ kɛ nilelɔ ɔ” toɔ he blɔ nya kɛ haa wɔ ɔ he.​—Mat. 24:45. w17.11 4 ¶7-8

E he wɛ kaa nɔ ko maa tu fo kɛ ya wesa he mahi ekpa a eko mi. Yehowa fã Israel bi ɔmɛ kaa a hla ma a etɛ ngɛ Yordan Pa a beleku je, nɛ a hla etɛ hu ngɛ bonyoku je. Mɛni he je? Bɔ nɛ pee nɛ e he ko wa ha nɔ nɛ ngɛ fo ɔ tue ɔ kaa e maa na he ko nɛ e maa sa we ngɛ mla. (4 Mose 35:12-14) Blɔhi nɛ yaa wesa he ma amɛ a mi ɔ, a nɔ da saminya. (5 Mose 19:3) Yuda bi a yi nɔ sane tsɔɔ kaa a kɛ kadimi níhi ma blɔ ɔmɛ a he konɛ e tsɔɔ nihi nɛ a ngɛ fo tue ɔ blɔ kɛ ya ma nɛ ɔmɛ a mi. Wesa he ma nɛ ɔmɛ a he je ɔ, nɔ ko nɛ e ji blɔ nɛ e gbe nɔ ɔ tui fo kɛ yɛ ma se, he nɛ eko ɔ, e kɛ e he ma ya wo lakpa jami mi ngɛ. Mo susu he nɛ o hyɛ: Yehowa, Nɔ nɛ tsɔɔ bɔ nɛ a gbla nihi nɛ a je blɔ nɛ a gbe nɔmlɔ ɔ tue ha a, lɛ nɔuu nɛ e to blɔ nya kɛ ha nihi nɛ a ji blɔ nɛ a gbe nɔmlɔ ɔ konɛ a na mɛ mɔbɔ nɛ a po a he piɛ! Baiblo mi ní lelɔ ko de ke: “Nɔ́ fɛɛ nɔ́ mi ngɛ heii, e ngɛ kpiti, nɛ e he wɛ. Jã ji bɔ nɛ Mawu dloomi ɔ ngɛ.” Tsa pi kojolɔ nɛ e yi kpɛti wa nɛ e suɔ kaa e maa gbla e sɔmɔli a tue ji Yehowa. Mohu ɔ, e “mɔbɔ nami ɔ hiɛ babauu.”​—Efe. 2:4. w17.11 14 ¶4-5

Ngɛ Zakaria gbami ɔmɛ eko mi ɔ, wa na womi kpo ko nɛ e ngɛ tee, yo ko nɛ e hii si ngɛ kusii ko mi, kɛ yi enyɔ komɛ nɛ a ngɛ tee kɛ a pɛlihi kaa pa nɔ kayo pɛli. (Zak. 5:1, 7-9) Mɛni he je nɛ Yehowa je nina nɛ ngɛ nyakpɛ nɛ ɔmɛ kpo kɛ tsɔɔ e gbalɔ ɔ? Zakaria nina ekpa kɛ kpaagone ɔ ji kɔkɔ bɔmi nɛ hɛdɔ ngɛ he kɛ ha nihi nɛ a yaa nɔ nɛ a peeɔ níhi nɛ sɛ ɔ, kɛ kaimi kɛ ha mɛ kaa Yehowa be yayami peemi blɔ ngmɛe. E sa nɛ Yehowa sɔmɔli anɔkualetsɛmɛ nɛ a hiee yi wu tso ní peepee kulaa. Zakaria nina nɛ ɔ hu haa nɛ wa náa nɔ mi mami kaa ke wa bɔ mɔde nɛ wa pee wa hiɔwe Tsɛ ɔ suɔmi nya ní ɔ, e be wɔ gbiɛe nɛ wa ba gbo, mohu ɔ, e maa bu wa he, nɛ e maa jɔɔ wɔ. Mɔde nɛ wa ngɛ bɔe kaa wa ma ha nɛ wa he nɛ tsɔ ngɛ je nɛ yi wu tso ní peepee hyi lɛ tɔ nɛ ɔ mi ɔ be yaka pee. Wa ma nyɛ ma ná nɔ mi mami kaa ngɛ Yehowa yemi kɛ buami nya a, wa maa ye manye! w17.10 21 ¶1; 25 ¶19

He blɔhi fuu ngɛ ha nyɛmimɛ yihi nɛ a sɛ we gba si himi mi ɔ hu kaa a ma tsu blɔ gbami ní tsumi ɔ, a ma ya sɔmɔ ngɛ he nɛ fiɛɛli fuu a he hia ngɛ, a maa ye bua kɛ ma asafo ɔ tsuhi ngɛ he nɛ a ngɛ ɔ, aloo a maa ya Sukuu Kɛ Ha Matsɛ Yemi Sane Kpakpa Fiɛɛli ɔ eko. A haa nɛ a kpɛti ni komɛ po yaa Gilead Sukuu ɔ eko. E ngɛ mi kaa yi nikɔtɔma amɛ be nyɛe nɛ a pee ní nɛ ɔmɛ tsuo, se a ji jɔɔmi kɛ ha asafo ɔ. Wa suɔ nyɛmimɛ yi nɛ ɔmɛ wawɛɛ! Eko ɔ, a kpɛti ni komɛ nyɛ we nɛ a pee fuu ngɛ Mawu jami mi kaa bɔ nɛ a peeɔ sa a, se a ma nyɛ maa ya nɔ maa pee kã, nɛ a tsu ní. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ke a de nyɛmiyo nɔkɔtɔma ko kaa e ye bua yiheyo ko konɛ e kɛ humi peemi nɛ dla e he ɔ, e ma bi nɛ e ná kã. E be yiheyo ɔ hɛ mi kãe ngɛ e tade womi he, mohu ɔ, e maa wo lɛ he wami konɛ e susu bɔ nɛ e he dlami saa ni kpahi a he ha a he. (1 Tim. 2:9, 10) Ke yi nikɔtɔmahi jeɔ suɔmi mi kɛ peeɔ jã a, lɔ ɔ maa wo yiblii kpakpa. w17.09 31-32 ¶17-18

Be komɛ ɔ, nɔ yeli nɛ a ngɛ he wami wawɛɛ ɔ bɔɔ mɔde kaa a maa tsi nihi a nya konɛ a ko kane Baiblo ɔ. Se kɛ̃ ɔ, nihi nɛ a yeɔ Mawu gbeye ɔ bɔ mɔde nɛ a da si temi kɛ womi nɛ ɔ nya. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, mo susu jami mi ní lelɔ ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke John Wycliffe nɛ e hi si maa pee jeha 600 nɛ be ɔ he nɛ o hyɛ. E suɔ kaa nɔ fɛɛ nɔ nɛ ná Mawu Munyu ɔ he se. Se ngɛ e be ɔ mi ɔ, nihi fuu nɛ a ngɛ England ɔ a nine sui Baiblo ɔ eko nɔ. Ngɛ jeha 1382 ɔ mi ɔ, John Wycliffe kɛ ni komɛ tsɔɔ Baiblo ɔ sisi kɛ ya Blɛfo gbi mi. Pee se ɔ, a ba tsɛ Baiblo nɛ ɔ ke Wycliffe Baiblo. Kuu ko nɛ a tsɛɛ ke Lollards ɔ suɔ kaa nihi fuu nɛ a nu Mawu Munyu ɔ sisi, nɛ e ta a tsui he, enɛ ɔ he ɔ, a nyɛɛɔ kɛ ya fiɛɛɔ ngɛ kɔpehi nɛ a ngɛ England ɔ a mi. Behi fuu ɔ, kuu nɛ ɔ kaneɔ Wycliffe Baiblo ɔ fã ko kɛ tsɔɔ nihi nɛ a ya naa mɛ ɔ, nɛ a siɔ nɔ́ nɛ a ngɔ nine kɛ ngma a eko kɛ haa mɛ. Ngɛ jeha lafahi nɛ nyɛɛ se ɔ mi ɔ, nihi fuu nɛ a ngɛ Yuropa kɛ ma kpahi a nɔ ɔ bɔni Baiblo ɔ sisi tsɔɔmi ekohu, nɛ a gba ha nihi fuu konɛ a ná he se. w17.09 20-21 ¶10-12

Ke nɔ ko ngɛ blɔ hyɛe kaa e ma fɔ, se e nyɛ we nɛ e fɔ ɔ, lɔ ɔ hu ma nyɛ maa pee ‘amanehlu ngɛ e he lo mi.’ (Abɛ 13:12) Blema a, ke nɔ ko fɔ we ɔ, a bui lɛ. Yakob yo Rahel hao benɛ e nyɛmiyo ɔ ngɛ bimɛ se lɛɛ e fɔ we ɔ. (1 Mose 30:1, 2) Ke wa ngɛ haomihi nɛ nihi kɛ kpeɔ ngɛ gba si himi mi ɔ he munyu tue ɔ, nɔ́ kake ko ngɛ nɛ eko ɔ, wa juɛmi be nɔ yae. Lɔ ɔ ji wa suɔlɔ ko gbenɔ. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, haomi nɛ je kpa kulaa nɛ nihi fuu kɛ kpe ji a hunomɛ aloo a yihi a gbenɔ. Enɛ ɔ ji ka ko nɛ eko ɔ, nɔ nɛ ngɛ wami mi ɔ hyɛ we blɔ kaa e kɛ maa kpe. Kristofohi ngɛ hemi kɛ yemi nɛ mi wa ngɛ gbogboehi a si tlemi nɛ Yesu wo he si ɔ mi. (Yoh. 5:28, 29) Kɛ hɛ nɔ kami nɛ ɔ maa ye bua nɔ nɛ e ngɛ wami mi ɔ ha kɛɛ? Lɔ ɔ ma ha nɛ nɔ nɛ ngɛ wami mi ɔ ma ná bua womi bɔ nɛ sa. Enɛ ɔ hu ji blɔ kake nɛ tsɔɔ bɔ nɛ wa Tsɛ nɛ ngɛ suɔmi ɔ guɔ e Munyu ɔ nɔ kɛ yeɔ bua nihi nɛ a kɛ haomi ngɛ kpee ɔ konɛ a ná bua womi. w17.06 4 ¶1; 5 ¶6; 6 ¶9

Ligbi ko ɔ, Mawu je e he si kɛ tsɔɔ Mose kɛ gu e biɛ kɛ e suhi nɛ e tsɔɔ lɛ ɔ nɔ. Suhi nɛ Mawu wo nɔ ta kekleekle ji mɔbɔ nami kɛ mi mi sami. (2 Mose 34:5-7) Yehowa ko nyɛ wo e he wami ɔ, aloo e nile ɔ nɔ ta. Jinɛ Mose ngɛ hlae nɛ e le kaa Mawu ma fĩ e se lo, se Yehowa wo suhi nɛ tsɔɔ kaa e suɔ kaa e maa ye bua e we bi mohu ɔ a nɔ ta. (2 Mose 33:13) E ngɛ mi kaa a kɛ mi mi sami fɔ wɔ mohu lɛɛ, se akɛnɛ wa ji Adam sisi bimɛ nɛ wa yi mluku he je ɔ, e he wɛ kaa wa ma fo wɔ pɛ wa nɔ́ mi. Be komɛ ɔ, eko ɔ, o ma yɔse kaa e be gbɔjɔɔ kaa nɔ ko maa hla kaa e maa ye bua ni kpahi aloo e ma fo lɛ nitsɛ e nɔ́ mi. Enɛ ɔ peemi he waa ha ni komɛ, se ni komɛ hu ngɛ mɔde bɔe. Mɛni ma nyɛ maa ye bua mo konɛ o mi mi nɛ sã mo ngɛ nihi a he, nɛ o nyɛ nɛ o ya nɔ nɛ o pee jã? Kekleekle ɔ, mo hla be nɛ o kɛ susu bɔ nɛ Yehowa kɛ ni kpahi a mi mi sã mɛ ngɛ nihi a he ha a he. Enyɔne ɔ, mo susu bɔ nɛ o ma plɛ kɛ kase Mawu nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, kɛ nɔ́ he je nɛ se nami ngɛ jã peemi he ɔ he. w17.09 8 ¶1; 9 ¶3

Wa woɔ su ehe ɔ konɛ wa kɛ wo Yehowa hɛ mi nyami, se pi nɛ waa kɛ maa sa nihi a hɛ mi. Mo kai kaa bɔfo ko nɛ ye mluku po pee yayami akɛnɛ e wo e he nɔ he je. (Kɛ to Ezekiel 28:17 ɔ he.) Ke e ba jã ngɛ bɔfo nɛ e ye mluku po blɔ fa mi ɔ, lɛɛ hyɛ bɔ nɛ e he maa wa ha adesahi nɛ wa yi mluku ɔ kaa wa ma kua he nɔ womi ha! Se kɛ̃ ɔ, wa ma nyɛ maa ná he si bami. Mɛni maa ye bua wɔ konɛ waa pee jã? Ke wa ma nyɛ maa ba wa he si ɔ, ja wa he be kɛ pue wa yi mi tɛ ngɛ níhi nɛ wa kaneɔ ngɛ Mawu Munyu ɔ mi ɔ he daa. (5 Mose 17:18-20) Nɔ́ titli nɛ e sa nɛ wa pue wa yi mi tɛ ngɛ he ji Yesu tsɔɔmi ɔmɛ, kɛ he si bami he nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa nɛ e pee ɔ. (Mat. 20:28) Yesu fɔ e bɔfo ɔmɛ a nane he ha mɛ po. (Yoh. 13:12-17) Jehanɛ hu ɔ, e sa nɛ waa sɔle daa, nɛ́ wa bi Mawu mumi ɔ nɛ e ye bua wɔ konɛ wa ko bu wa he kaa wa nɔ kuɔ pe ni kpahi.​—Gal. 6:3, 4. w17.08 25 ¶11-12

Eko ɔ, be komɛ ngɛ nɛ wa naa kaa Mawu mumi ɔ ngɛ wɔ blɔ tsɔɔe, se pee se ɔ, kɛkɛ nɔ́ nɛ wa hyɛ we blɔ ɔ mohu ya ba. Eko ɔ, waa kɛ haomihi kpe, aloo wa ya je si fɔfɔɛhi nɛ a mi wa mi nɛ e ma bi nɛ waa pee tsakemi nguahi ngɛ wa si himi mi. (Fiɛlɔ 9:11) Mɛni ma nyɛ maa ye bua wɔ konɛ wa ko hao ngɛ nɔ́ ko nɔ́ ko he, konɛ wa ná ‘Mawu tue mi jɔmi ɔ’? Nɔ́ nɛ Paulo de Filipi bi ɔmɛ ɔ tsɔɔ kaa ke wa ngɛ haoe ɔ, nɔ́ nɛ maa ye bua wɔ ji sɔlemi. Enɛ ɔ he ɔ, ke wa pee yeyeeye ɔ, e sa nɛ wa kpa haomi nɛ waa sɔle mohu. (1 Pet. 5:6, 7) Mo ná hemi kɛ yemi mi nɛ o sɔle kɛ ha Yehowa, nɛ́ o ná nɔ mi mami kaa e maa hyɛ o nɔ. O kɛ “pɛɛ kpami” nɛ sɔle ha lɛ nɛ o na lɛ si ngɛ jɔɔmihi nɛ e jɔɔ mo ɔ he. Ke wa kai kaa e nyɛɔ peeɔ “níhi nɛ hiɛ babauu kɛ be nɔ kɛ haa wɔ, níhi nɛ wa be nyɛe ma bi, kɛ ní nɛmɛ nɛ wa juɛmi sui he po” ɔ, lɔ ɔ ma ha nɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ wa ngɛ ngɛ e mi ɔ mi maa wa.​—Efe. 3:20. w17.08 9 ¶4, 6; 10 ¶10

Blɔ gbami ní tsumi ɔ ha nɛ nihewi kɛ yihewi fuu nɛ a ji Kristofohi ɔ ná bua jɔmi. Mɛni he je nɛ o kɛ a ti ni komɛ susuu we otihi nɛ o suɔ kaa o kɛ ma o hɛ mi ɔ a he ɔ? Nihi nɛ a nane pi si nɛ ɔ ma ha nɛ o le kaa be tsuo sɔmɔmi ní tsumi ɔ ma ha nɛ o ná tsɔsemi nɛ maa ye bua mo daa. Benɛ Yesu ngɛ hiɔwe ɔ, e kase níhi fuu ngɛ e Tsɛ ɔ ngɔ, nɛ be nɛ e ba zugba a nɔ hu ɔ, e ya nɔ nɛ e kase níhi fuu. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, sane kpakpa a nɛ e fiɛɛ ha nihi, kɛ anɔkuale nɛ e ye ngɛ kahi a mi ɔ ha lɛ bua jɔmi. (Yes. 50:4; Heb. 5:8; 12:2) Yesu de ke: ‘Nyɛɛ ya, nyɛɛ pee nihi kaseli, nɛ nyɛɛ tsɔɔ mɛ ní.’ (Mat. 28:19, 20) Kaselɔ peemi ní tsumi ɔ haa nɔ bua jɔmi, nɛ e woɔ Mawu hɛ mi nyami. Ke o maa le ní tsumi ko saminya a, e ma he be. w17.07 23 ¶6-7

Atsinyɛ jemi ko be he kaa Yehowa, wa hiɔwe Tsɛ nɛ ngɛ mi mi sami ɔ ji nɔ nɛ woɔ wa bua nitsɛnitsɛ. (2 Kor. 1:3, 4) He ko hu nɛ wa ma nyɛ ma ná bua womi ngɛ ji Kristofohi asafo ɔ mi. (1 Tɛs. 5:11) Kɛ wa ma plɛ kɛ wo nihi nɛ a “pee vii” ɔ he wami, nɛ waa wo a bua ha kɛɛ? (Abɛ 17:22) O hɛ nɛ ko je nɔ kaa “dii peemi be ngɛ, nɛ munyu tumi be ngɛ.” (Fiɛlɔ 3:7) Yalɔyo ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Dalene ɔ de ke: “E sa nɛ nihi nɛ a suɔli gbo ɔ nɛ a je a susumi kpo, nɛ a tsɔɔ bɔ nɛ e peeɔ mɛ ha. Enɛ ɔ he ɔ, nɔ́ nɛ he hia wawɛɛ nɛ o ma nyɛ maa pee ha nɔ ko nɛ e suɔlɔ gbo ji kaa o maa bu lɛ tue saminya, nɛ o be e nya nɔ poe.” Junia nɛ e nyɛminyumu gbe e he ɔ de ke: “E ngɛ mi kaa o be bɔ nɛ e peeɔ mɛ ha a sisi nue saminya mohu lɛɛ, se nɔ́ nɛ he hia ji kaa o suɔ kaa o maa nu mɛ sisi.” E sa nɛ wa kai hu kaa e slo bɔ nɛ wa ti nɔ tsuaa nɔ yeɔ aywilɛho ha. w17.07 13 ¶3; 14 ¶11-13

Mwɔnɛ ɔ, ngɛ nihi fuu a blɔ fa mi ɔ, sika ji nɔ́ nɛ he hia wawɛɛ. A ngɔɔ a juɛmi kɛ maa he lo nya níhi fuu a nya buami nɔ, nɛ a sume nɛ níhi nɛ a bua nya a nɛ je a dɛ. Ngɛ ni komɛ hu a blɔ fa mi ɔ, weku, nɔmlɔ tso mi he wami nami, aloo biɛ hemi ji nɔ́ nɛ he hia wawɛɛ. Se sane nɛ he hia pe kulaa nɛ kɔɔ wɔ tsuo wa he ji Yehowa nɛ a maa wo lɛ nguɔ kaa Nɔ Yelɔ ɔ. E sɛ nɛ wa ha nɛ nɔ́ ko nɛ je wa juɛmi ngɛ sane nɛ he hia wawɛɛ nɛ ɔ nɔ. Mɛni he je? Níhi nɛ yaa nɔ ngɛ si himi mi daa ligbi ɔ ma nyɛ maa ngɔ wa be tsuo, nɛ wa hɛ maa je nɔ kaa nɔ́ nɛ he hia wawɛɛ ji Mawu nɛ a maa wo lɛ nguɔ kaa Nɔ Yelɔ ɔ. Aloo kahi nɛ wɔ nitsɛmɛ waa kɛ kpeɔ ɔ ma nyɛ ma je wa juɛmi ngɛ sane nɛ he hia wawɛɛ ɔ nɔ. Se ke wa ha nɛ Yehowa nɛ a maa wo lɛ nguɔ kaa Nɔ Yelɔ ɔ he hia wɔ wawɛɛ ɔ, lɔ ɔ maa ye bua wɔ konɛ wa nyɛ nɛ waa da haomihi nɛ waa kɛ kpeɔ daa ligbi ɔ a nya. Jã nɛ wa maa pee ɔ ma ha nɛ waa hɛ wɔ kɛ su Yehowa he haa. w17.06 22 ¶1-2

Yehowa kɛ he wami nɛ e ngɛ ɔ tsuɔ ní ngɛ suɔmi mi. Wekuyihi kɛ asafo mi nikɔtɔmahi nɛ a suɔ Yehowa nɔ yemi ɔ hu maa bɔɔ mɔde kaa a maa kase Yehowa, a be nihi a nɔ nyɛɛe, nɛ a be kpɛii pee. Paulo bɔ mɔde wawɛɛ nɛ e kase Mawu kɛ e Bi ɔ. Paulo pee we nɔ́ ko nɛ maa gbe nihi zo, nɛ e nyɛ we nihi a nɔ kaa a pee nɔ́ nɛ da. Mohu ɔ, e kpa mɛ pɛɛ, nɛ e wo mɛ he wami konɛ a pee nɔ́ nɛ da. (Rom. 12:1; Efe. 4:1; Filem. 8-10) Jã ji bɔ nɛ Yehowa peeɔ e ní. Enɛ ɔ he ɔ, e sa nɛ nihi tsuo nɛ a suɔ Yehowa nɔ yemi ɔ, nɛ a fĩɔ se ɔ hu nɛ a pee a ní jã. Kɛ e sa nɛ waa kɛ nihi nɛ Yehowa ngɔ he blɔ kɛ wo a dɛ ɔ nɛ hi si ha kɛɛ? Ke wa jeɔ bumi kpo kɛ tsɔɔ mɛ ɔ, wa tsɔɔ kaa wa fĩɔ Yehowa nɔ yemi ɔ se. Ke a pee juɛmi ko nɛ wa nui sisi, aloo waa kɛ mɛ kpa we gbi po ɔ, wa bɔɔ mɔde kaa wa ma fĩ teokrase blɔ tsɔɔmi se. Nihi nɛ a be asafo ɔ mi ɔ pee we a ní jã, se nihi nɛ a kplɛɛ Yehowa nɔ kaa a Nɔ Yelɔ ɔ lɛɛ, jã nɛ e sa kaa a pee.​—Efe. 5:22, 23; 6:1-3; Heb. 13:17. w17.06 30 ¶14-15

Jokuɛwi jio, nikɔtɔmahi jio, e sa nɛ wa ná deka kɛ ha wa nyɛmimɛ nyumuhi kɛ yihi nɛ a kɔni mi jɔ̃, aloo a hao, aloo a kɛ ka kpahi ngɛ kpee ɔ, nɛ waa wo mɛ he wami konɛ a ná bua womi. (Abɛ 12:25; Kol. 4:11) Ke waa kɛ wa munyu tutui kɛ wa ní peepee tsɔɔ kaa wa susuɔ “nihi nɛ waa kɛ mɛ hɛɛ hemi kɛ yemi kake ɔ” a he wawɛɛ ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa wa suɔ wa nyɛmimɛ niinɛ. (Gal. 6:10) Baiblo ɔ gba kɛ fɔ si kaa ngɛ je yaya nɛ ɔ “nyagbe ligbi ɔmɛ” a mi ɔ, nihi ma fo mɛ pɛ a nɔ mi, nɛ a hɛ maa kɔ̃. (2 Tim. 3:1, 2) Akɛnɛ wa ji Kristofohi he je ɔ, e sa nɛ waa bɔ mɔde wawɛɛ konɛ wa ná suɔmi kɛ ha Mawu, Baiblo ɔ mi anɔkuale ɔ, kɛ wa nyɛmimɛ. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, be komɛ ɔ, pɛ tsɔwitsɔwi ma nyɛ maa ba waa kɛ wa nyɛmimɛ wa kpɛti. Se ke wa je suɔmi mi nɛ waa kɛ wa nyɛmimɛ dla pɛ nɛ ngɛ wa kpɛti ɔ, nihi tsuo nɛ a ngɛ asafo ɔ mi ɔ ma ná he se! (Efe. 4:32; Kol. 3:14) Lɔ ɔ he ɔ, nyɛ ha nɛ waa ya nɔ nɛ wa ha nɛ suɔmi nɛ wa ngɛ kɛ ha Yehowa kɛ e Munyu ɔ, kɛ wa nyɛmimɛ ɔ mi nɛ wa. w17.05 21 ¶17-18

Kristofohi le kaa nihi nɛ be asafo ɔ mi ɔ ma nyɛ maa ye mɛ sane yaya. Se waa kɛ wa hemi kɛ yemi ɔ he ka ma nyɛ maa kpe ke a ye wɔ nitsɛmɛ aloo nɔ ko sane yaya ngɛ asafo ɔ mi. Ke o susu kaa a ye mo sane yaya ngɛ asafo ɔ mi, aloo o nyɛmi Kristofo no ko ye mo sane yaya a, kɛ o maa pee o ní ha kɛɛ? Anɛ o maa ha nɛ lɔ ɔ nɛ tɔ̃tɔ̃ o nane lo? Akɛnɛ wɔ tsuo wa yi mluku, nɛ wa tɔ̃ɔ he je ɔ, wa le kaa nihi ma nyɛ maa ye wɔ sane yaya ngɛ asafo ɔ mi, nɛ wɔ hu wa ma nyɛ maa ye nihi sane yaya. E ngɛ mi kaa enɛ ɔ pɔɛ he mohu lɛɛ, se ke a ye anɔkuale Kristofohi sane yaya a, lɔ ɔ pee we mɛ nyakpɛ, nɛ a ha we nɛ e tɔ̃tɔ̃ a nane hulɔ. Ngɛ yi mi tomi kpakpa ko he je ɔ, Yehowa ha wɔ ga womi ngɛ e Munyu ɔ mi nɛ ma nyɛ maa ye bua wɔ konɛ waa ya nɔ nɛ waa ye anɔkuale ke wa nyɛmimɛ Kristofohi ye wɔ sane yaya po.​—La 55:12-14. w17.04 19 ¶4-5

Ke o huno aloo o yo be asafo ɔ mi ɔ, lɔ ɔ ma nyɛ maa ngɔ haomi kɛ nyagba kpahi kɛ ba piɛɛ dengme nɛ ngɛ o gba si himi mi ɔ he. Se kɛ̃ ɔ, ke nɔ ko huno aloo e yo be asafo ɔ mi ɔ, e be nyɛe maa da lɔ ɔ nɔ kɛ je e huno ɔ aloo e yo ɔ he, aloo e kɛ lɛ nɛ po gba mi. (1 Kor. 7: 12-16) Ke huno ko be asafo ɔ mi ɔ, e be nyɛe maa nyɛɛ weku ɔ hɛ mi ngɛ Mawu jami mi mohu lɛɛ, se e sa nɛ weku mi bi ɔmɛ nɛ a ya nɔ nɛ a je bumi kpo kɛ tsɔɔ lɛ kaa weku yi. Jã kɛ̃ nɛ e sa nɛ huno ko nɛ e ji Kristofo no ɔ nɛ ya nɔ nɛ e suɔ e yo nɛ be asafo ɔ mi ɔ wawɛɛ, e hɛɛ lɛ dɔdɔɔdɔ, nɛ e ngɔ e he kɛ sã afɔle ha lɛ. (Efe. 5:22, 23, 28, 29) Se ke o huno ɔ aloo o yo ɔ sume nɛ o pee fuu ngɛ Mawu jami mi hu nɛɛ? Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, nyɛmiyo ko huno tsɔɔ lɛ ligbi pɔtɛɛ komɛ nɛ e kɛ ma nyɛ maa ya fiɛɛmi ngɛ otsi ɔ mi. Ke o ya je si fɔfɔɛ kaa jã mi ɔ, mo bi o he ke: ‘Anɛ ye huno ɔ ngɛ hlae nɛ ma kpa ye Mawu ɔ sɔmɔmi lo? Ke tsa pi jã ji sane ɔ, lɛɛ anɛ ma nyɛ ma kplɛɛ nɔ́ nɛ e de ɔ nɔ lo?’ Ke wa nuɔ nɔ́ sisi ɔ, lɔ ɔ ma nyɛ maa ye bua wɔ konɛ waa tsi pɛhi nɛ se nami be he ɔ a nya ngɛ wa gba si himi ɔ mi.​—Filip. 4:5. w17.10 13 ¶7-8

Kaa bɔ nɛ Baiblo ɔ gba kɛ fɔ si ɔ, nihi nɛ a tuɔ gbi kpahi “maa je ma slɔɔtohi a mi” kɛ ba Yehowa asafo ɔ mi. (Zak. 8:23) Se ke o bimɛ ɔmɛ nui gbi nɛ o tuɔ ɔ, e he maa wa ha mo kaa o maa tsɔɔ mɛ anɔkuale ɔ. O bimɛ ɔmɛ ji o Baiblo kaseli nɛ a he hia pe kulaa, nɛ “ke a ná le” Yehowa a, a ma ná neneene wami. (Yoh. 17:3) Loko o bimɛ ɔmɛ ma nyɛ maa le Yehowa tsɔɔmi ɔmɛ ɔ, ja o kɛ mɛ “sɛɛ he ní” be fɛɛ be. (5 Mose 6:6, 7) Eko ɔ, o bimɛ ɔmɛ maa kase gbi nɛ a tuɔ ngɛ ma a mi ɔ ngɛ sukuu, aloo ngɛ nyɛ kpɔ ɔ mi, se ke a ma nyɛ maa tu o je gbi ɔ, lɛɛ jã o kɛ mɛ pɔɔ ní sɛɛmi ngɛ o je gbi ɔ mi. Ke o bimɛ ɔmɛ nu o je gbi ɔ, e haa nɛ nyɛ nyɛɔ sɛɛɔ ní kɛ jeɔ nyɛ tsui mi faa. Se pi lɔ ɔ kɛkɛ, ke o bimɛ ɔmɛ nu gbi slɔɔtohi ɔ, e yeɔ bua mɛ nɛ a susuɔ níhi a he saminya, nɛ a nyɛɔ nɛ a kɛ ni kpahi bɔɔ faa. w17.05 9 ¶5-6

Israel bi ɔmɛ be ta hwumi nɔ́ ko kulaa, nɔ́ nɛ a kɛ maa po a he piɛ jio, nɔ́ nɛ a kɛ maa gbe he nyɛli jio, a be eko. Se a he nyɛli ɔmɛ lɛɛ, a ngɛ dade ta zugba lɛhi 900. (Many. 4:1-3, 13; 5:6-8) Se kɛ̃ ɔ, Yehowa ngɔ fami nɛ ngɛ mwɔnɛ ɔ ngmami ɔ mi ɔ kɛ ha Barak. Barak ngɔ Yehowa fami ɔ kɛ tsu ní amlɔ nɔuu. (Many. 4:14-16) Benɛ a ngɛ ta a nitsɛ hwue ngɛ Taanak ɔ, hiɔmi ngua ko nɛ tlukaa, nɛ lejɛ ɔ tsuo pee kɛ mɔsɔ. Barak fiee Sisera tabo ɔ hluu kɛ po si tomi 15 kɛ ya si he ko nɛ a tsɛɛ ke Haroshet ɔ. Benɛ a ngɛ a se fiee ɔ, Sisera ta zugba lɛ ɔ nɛ jinɛ e he ngɛ gbeye ɔ ya du mɔsɔ. Enɛ ɔ he ɔ, e si e ta zugba lɛ ɔ, nɛ e tu fo kɛ ho Zaananim nɛ eko ɔ, e kɛ Kadesh he kɛ we ɔ ya. E ya bi Heber nɛ ji Ken no ɔ yo Yael konɛ e ha nɛ e laa e he ngɛ e bo tsu ɔ mi, nɛ Yael ha lɛ he blɔ. Akɛnɛ pɔ tɔ Sisera he je ɔ, mahe nɔ e nɔ. Enɛ ɔ ha nɛ Yael ná he blɔ nɛ e kɛ kã gbe Sisera. (Many. 4:17-21) Israel bi ɔmɛ ye a he nyɛli ɔmɛ a nɔ kunimi! w17.04 29-30 ¶6-8

Ngɛ Hamagedɔn ta a se ɔ, anɛ adesa blɔ nya tomihi nɛ ngɛ mwɔnɛ ɔ maa hi zugba a nɔ lo? Baiblo ɔ de ke: “Se wa ngɛ hiɔwe he, kɛ zugba he blɔ hyɛe kaa bɔ nɛ Mawu wo si ɔ. Lejɛ ɔ ji he nɛ a yeɔ dami sane ngɛ.” (2 Pet. 3:13) A ma je hiɔwe momo kɛ zugba momo ɔ, nɛ ji nɔ yemihi nɛ a yi anɔkuale, kɛ nihi nɛ a ngɛ a sisi ɔ tsuo kɛ je. Mɛni a kɛ maa to nane mi? A maa ngɔ “hiɔwe he kɛ zugba he” kɛ to nane mi. Hiɔwe he ɔ daa si kɛ ha nɔ yemi ehe nɛ ji Mawu Matsɛ Yemi ɔ, nɛ zugba ehe ɔ hu daa si kɛ ha nihi nɛ a peeɔ Mawu suɔmi nya ní. Yesu Kristo kɛ nihi nɛ e kɛ mɛ maa ye matsɛ ngɛ e Matsɛ Yemi ɔ mi ɔ ma je Yehowa Mawu nɛ ji Mawu nɛ toɔ níhi a he blɔ nya a su kpakpa amɛ kpo. (1 Kor. 14:33) Lɔ ɔ he ɔ, a maa to níhi a he blɔ nya saminya ngɛ “zugba he” ɔ nɔ. Nyumuhi anɔkualetsɛmɛ lɛ a maa nyɛɛ nɔ́ fɛɛ nɔ́ hɛ mi. (La 45:16) Yesu kɛ nihi 144,000 ɔ nɛ a maa tsɔɔ nyumu nɛ ɔmɛ blɔ. Mo susu he nɛ o hyɛ. Be ko maa su nɛ a ma je nɔ yemihi tsuo nɛ a yi anɔkuale ɔ kɛ je, nɛ a maa ngɔ nɔ yemi kake pɛ nɛ nɔ ko be nyɛe ma kpata hɛ mi ɔ kɛ to nane mi! w17.04 11 ¶8-9

Gba si himi ngɛ klɔuklɔu. Ayɛflo ɔ kɛ ayɛflo huno ɔ kãa a sibi gba si himi kita ngɛ Mawu kɛ nihi a hɛ mi. Behi fuu ɔ, a woɔ a sibi si kaa a maa suɔ a he, a maa hɛɛ a sibi dɔdɔɔdɔ, nɛ a ma je bumi kpo kɛ tsɔɔ a sibi ‘be abɔ nɛ mɛ ni enyɔ ɔmɛ tsuo, a maa hi si ngɛ he kake ngɛ zugba a nɔ, kaa bɔ nɛ Mawu gba si himi blɔ nya tomi ɔ ji ɔ.’ Eko ɔ, ni komɛ deɔ nɔ́ kpa kɛ kãa kita nɛ ɔ mohu lɛɛ, se kɛ̃ ɔ, a kã kita ngɛ Mawu hɛ mi. Lɔ ɔ se ɔ, a ba plɛɔ nɔ kɛ e yo, nɛ a gba si himi ɔ maa hi si a wami be tsuo. (1 Kor. 7:39) Yesu de ke, ‘lɔ ɔ he ɔ, nɔ́ nɛ Mawu ngɔ kɛ tsa a, nɔmlɔ kó gba mi.’ Enɛ ɔ tsɔɔ kaa, huno ɔ aloo yo ɔ, aloo nɔ kpa ko be nyɛe ma gba a mi. Enɛ ɔ he ɔ, e sɛ nɛ nihi nɛ a sɛ gba si himi mi ɔ nɛ a susu kaa ke níhi yɛ nɔ saminya a, a ma nyɛ maa po gba a mi. (Maak. 10:9) Ngɛ anɔkuale mi ɔ, adesa ko be nɛ ye mluku, enɛ ɔ he ɔ, gba si himi ko be nɛ ye mluku. Enɛ ɔ he je nɛ Baiblo ɔ tsɔɔ kaa ke nyumu kɛ yo sɛ gba si himi mi ɔ, a “maa na amanehlu” ɔ nɛ.​—1 Kor. 7:28. w17.04 7 ¶14-15