Tseˇ tiꞈ siˬ ba la

Aˬ dui yawˬ ha˗ahˇ mehˬ naˇ, yawˬ ha˗euˬ mˇ jeˬ shaˇ kawˆ hawˇ˗eu noeˬ jeˬ noeˬ kawˆ˗ahˇ, nyehꞈ tehˬ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ aˬ dui yawˬ ha˗ahˇ mehˬ˗eu jeˬ, dehꞈ le ngeh neh dehꞈ ahˇ le˗euˬ jeˬ maˬ ngeuˇ˗eu miˇ neh, toˆ˗ehˇ jahˇ˗eu gʼaˇ duˬ, ya dzaw˗eu meh. Aˬ da aˬ ma deuˬ zaˬ˗ahˇ oˇ oꞈ˗eu heu naˇ “Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ zahˇ dawˬ kʼoꞈ dawˬ hawˇ˗eu dawˬ mehˬ dawˬ tsoˆ neh” dzaw ngeh, zaˬ˗ahˇ yawˬ haˇ yawˬ ha mehˬ nya ni hawˇ˗eu, nui gahˇ ahˇ ni caw ba nehˬ˗eu jeˬ pyeuꞈ˗eu meh. (Peˇ. 6:4) Huiˬ laˇ˗euˬ gaˇ hawˇ˗eu Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ siˬ nya laˇ˗euˬ deuˬ kʼawꞈ toˆ˗ehˇ tehꞈ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ yawˬ ha˗ahˇ ui cuiˆ na paˇ mehˬ luꞈ˗euˬ naˇ kʼawꞈ, heu naˇ aˬ yawꞈ maꞈ noeˬ dahˇ doe laˇ˗euˬ Ka li zaˬ pyeuꞈ meh lehˇ ehˇ mawꞈ˗eu maˬ ngeuˇ˗a. Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ aˬ yawꞈ maꞈ “seu dzeuꞈ aˇ gʼehˇ yaw shuiꞈ”˗ahˇ dm˗awˇ, Yeˬsuˇ loꞈ˗ehˇ duˇ ni leh jeh˗awˇ neh tehꞈ˗ehˇ noeˬ dahˇ doe laˇ˗euˬ Ka li zaˬ pyeuꞈ laˇ˗eu meh. (Peˇ. 4:23, 24, MS). w18.03 28 ¶3-4

Aˬ dui bawˬ dzaˬ le ni ha˗eu nymˇ sahˇ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ meh. Aˬ dui mehˬ bawˬ˗ahˇ kʼaˇ oe˗euˬ deuˬ˗ahˇ, yaw muiˬ˗ehˇ ha nehˬ laꞈ nya lehˇ bi noeˬ mawꞈ˗eu ma. (Maˆ. 15:7) Aˬ yawꞈ maꞈ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ daˬ yah pyeuꞈ˗eu miˇ neh, aˬ joˆ˗ehˇ gʼeh˗eu tsawˇ haˬ pyeuꞈ˗awˇ, moeˬ tsoeˬ aˬ joˆ˗ehˇ dm˗awˇ laˇ˗euˬ kʼawꞈ, nui ma saˇ lehˆ ni gʼeh leˇ ni ya ha nehˬ˗eu meh. (Koˆ. 2:1-4) Tiˬ gʼaˬ nehˬ˗ehˇ˗iˬ maˬ siˬ nya gaˇ laˇ˗euˬ tiˬ gʼaˬ na˗ahˇ nawˇ ya mawˇ naˇ, nawˬ nehˬ˗ehˇ bi nuiˇ laˇ nya meh laˬ? Nawˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ Jaˇliꞈ pah nehˬ˗awˇ, bawˬ dzaˬ gaˇ aˬ jeˬ jeˇ jahˇ luꞈ˗eu lehˇ siˬ leˇ ni caw ba gaˇ aˬ yawꞈ kʼawꞈ guiˬ lahˬ huiˬ˗eu paˬ tawˇ. Heu naˇ, “daˬ yah˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ ha”˗eu tiˬ jeˬ pyeuꞈ meh. Tiˬ poˆ na yawˬ muˇ yawˬ˗ahˇ˗euˬ mehˇ nmˇ, aˇ maꞈ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu gʼaˬ, Beˬdeˬlaˇ˗euˬ dah zaˇ, heu deuˬ aˬ dui˗euˬ aˇ muˇ˗ahˇ laˇ˗eu meh. (3 Yoˇ. 5-8) Aˬ dui jahˇ nya˗eu tiˬ jeˬ naˇ, aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ kuˇ˗awˇ hawˬ maˬ ngeuˇ naˇ, kaˬ muˇ lawˬ muˇ bi dzaˬ laˇ˗eu heu meh. Nawˇ aˇ yamˬ heu laꞈ kʼoeˇ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ ha nya ma loˇ? w18.03 16 ¶5, 7

Yuˇdaˆ˗euˬ tsawˇ haˬ pyeuꞈ˗eu Ka li zaˬ deuˬ˗ahˇ kʼehˬ haw˗euˬ Sawˇluˆ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ shaˇ noeˬ haw sheˇ. Aˬ yawꞈ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ ya a nehˬ˗eu Yuˇdaˆ˗euˬ aˇ jeuˬ˗ahˇ neh dehꞈ le˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ tsawˇ jeuˬ teu jeuˬ ehˇ dawˬ maˬ naˇ haˬ˗eu miˇ neh, Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ laꞈ maˬ paˇ daˬ˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ Sawˇluˆ naˇ, Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ Miˬyehˇ gaˇ mˇ˗eu jeˬ˗ahˇ Miˬyehˇ ha geuꞈ luꞈ˗a siˬ lehˇ noeˬ˗eu miˇ neh, Ka li zaˬ deuˬ˗ahˇ kʼehˬ˗eu meh. Tiˬ nah keuˆ laˇ ngeh, Sawˇluˆ Yeˬsuˇ shiˇ mehˬ lehˇ noeˬ luꞈ ngeh, shiˇ˗awˇ gʼoꞈ dehꞈ laˇ˗euˬ Yeˬsuˇ mˬ˗ahˇ neh ngehˬ cawˬ le˗euˬ meh. Pawˇluˆ aˬ joˆ˗ehˇ jahˇ˗euˬ nga? Aˬnaˬniˇ neh caw ba nehˬ laꞈ˗euˬ jeˬ˗ahˇ aˬ yawꞈ ha geuꞈ˗awˇ, “iˇ cuꞈ shawˇ˗euˬ meh” lehˇ Jaˇliꞈ˗ahˇ ehˇ˗eu meh. (Kʼehˇ. 9:17, 18; Gaˬ. 1:14) Myahˇ laˇ ngeh tsawˇ haˬ deuˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ Pawˇluˆ lehˇ tehꞈ˗ehˇ siˬ nya˗eu meh. Haw taˬ, Pawˇluˆ naˇ, Yeˬsuˇ˗aˬ Miˬyehˇ neh noeˬ taˬ˗euˬ jeˬ bi mˇ byah˗eu gʼaˇ duˬ bi oe˗euˬ tiˬ gʼaˬ nga lehˇ ya siˬ ngeh, maˬ nyi naˬ ni taˆ lehˇ iˇ cuꞈ shawˇ˗euˬ meh. (Kʼehˇ. 22:12-16) Heu naˇ nymˬ˗mˇ iˬ nah˗euˬ Jaˇliꞈ dzaw zaˬ pyeuꞈ˗eu tsawˇ mawˬ zaˬ guˬ deuˬ loꞈ˗ehˇ duˇ˗eu meh. w18.03 5-6 ¶9-11

Yaˬkoˆ˗euˬ dehꞈ ziˇ kʼawꞈ yaw awˬ maˬ ngeuˇ˗a. Aˬ yawꞈ˗euˬ aˇ doˆ Iˇsawˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ sehꞈ mawꞈ˗awˇ, aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ mawꞈ kʼawꞈ yaw myaˬ poˆ tsawˇ gahˇ gahˇ˗eu meh. (1 Gawˇ. 2:14-16) Ehˇ kʼawꞈ, Yaˬkoˆ Yeˬhawˇbaˬ neh Aˬbyaˬhaˬ˗ahˇ saˇ jaˇ dzaˬ˗euˬ dawˬ˗ahˇ jah luꞈ˗a siˬ. Aˬ yawꞈ˗euˬ nymˇ jiˇ naˇ, Miˬyehˇ neh ehˇ taˬ˗euˬ dawˬ˗ahˇ mˇ byah˗eu tiˬ deuˬ pyeuꞈ ma lehˇ jah˗eu miˇ neh, nymˇ jiˇ˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ haw piˇ˗euˬ meh. (Beh. 28:10-15) Yaˬkoˆ˗euˬ tiˬ jawˬ miˇ tsaˬ zaˬ loꞈ˗ehˇ noeˬ˗eu deuˬ tehꞈ˗ehˇ jawˇ kʼawꞈ, aˬ yawꞈ naˇ Miˬyehˇ˗euˬ yaw sahˇ neh bi sheuˬ gʼeh˗eu uˬ taꞈ, Miˬyehˇ˗euˬ saˇ jaˇ dawˬ˗ahˇ tiˬ jawˇ˗iˬ maˬ ngehˇ˗a. Yaw jeˬ ma jeˬ, aˬ yawꞈ˗euˬ aˇ doˆ sehꞈ laˇ gaˇ guˆ ngeh, Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ caw ba nehˬ laꞈ lehˇ shaˇ˗awˇ, “Ngaˬ˗euˬ zaˬ ngaˬ˗euˬ uˆ deuˬ˗ahˇ, iˬ ma laˆ shaˆ lawˇ deh˗ahˇ jaˆ˗eu kʼaˇ shuiꞈ deuˬ loꞈ˗ehˇ, tsawˇ haˬ tiˬ gʼaˬ˗iˬ maˬ gui jiˇ coeˇ ni bi jeuˬ bi o le˗awˇ, ngaˬ˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ haw piˇ nehˬ ma lehˇ, nawˬ neh ehˇ taˬ˗euˬ dawˬ˗ahˇ taˬ ngehˇ nehˬ laꞈ” lehˇ ehˇ˗eu meh. (Beh. 32:6-12) Heu gaˇ haw ngeh, Yaˬkoˆ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ saˇ jaˇ dawˬ˗ahˇ jah ziꞈ˗awˇ, Miˬyehˇ nui ma tsaˬ ni dehꞈ ngaˇ lehˇ siˬ laˇ˗eu meh. w18.02 18-19 ¶9-10

Yawˇbaˆ huiˬ dui dui˗eu poˆ laˇ paˇ laˇ˗eu jeˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ dahˬ beh ngeh “nahˇ ma doˆ kʼehˬ paw coeˇ˗ahˇ aˬ cawˬ naˆ maˬ tseˇ smˇ muiˬ muiˬ˗eu gʼaˬ pyeuꞈ˗eu meh.” (Baˆ. 1:3) Aˬ yawꞈ smˇ muiˬ muiˬ dui dui˗eu uˬ taꞈ, tsawˇ myahˇ doˆ˗awˇ, yawˬ gʼaˬ na aˬ yawꞈ˗ahˇ yaw zeu baw˗eu meh. (Baˆ. 29:7-16) Yawˇbaˆ teu tiˆ˗ahˇ dehꞈ kʼawꞈ, aˬ cawˬ naˆ maˬ tseˇ muiˬ dzehˬ de lehˇ maˬ noeˬ˗eu uˬ taꞈ, Miˬyehˇ˗ahˇ gʼoe˗eu maˬ loˬ nga lehˇ jiˇ maˬ noeˬ˗a. Aˬ dui aˬ joˆ˗ehˇ siˬ nya˗eu nga? Yeˬhawˇbaˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ “Ngaˬ˗euˬ zaˬ kʼaˆ” lehˇ kuˇ meh. Saˬdaˬ Yawˇbaˆ˗ahˇ tiˬ poˆ maˬ loꞈ, yaw myaˬ poˆ laˆ deuˬ nehˬ˗awˇ, shaˬ zahˬ heu deuˬ Miˬyehˇ neh bi pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh lehˇ Yawˇbaˆ˗ahˇ bi noeˬ leˇ ni jahˇ˗euˬ meh. (Baˆ. 1:13-21) Kʼoeˇ naˇ, Yawˇbaˆ˗euˬ cawˬ ma lehˇ ehˇ˗eu smˇ gʼaˬ kʼawꞈ, Yawˇbaˆ˗euˬ nui ma˗ahˇ laˆ naˇ nehˬ˗awˇ, Yawˇbaˆ yaw lehˬ mˇ˗euˬ miˇ neh, Miˬyehˇ neh yaˇ kʼaˬ bi daˇ ngaˬ lehˇ ehˇ˗eu meh. (Baˆ. 2:11; 22:1, 5-10) Yawˇbaˆ gaˇ kawˆ heu deuˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗awˇ kʼaˇ ngeuˇ˗eu jeˬ ngehˬ˗euˬ kʼawꞈ, Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ luꞈ˗a siˬ. Doeˇ˗eu gaˇ kawˆ heu deuˬ jiˇ ngeh, Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ gaˇ hu aˬ yawꞈ jaˆ myaˆ maˬ tseˇ nyiˬ myaˆ biꞈ kʼoꞈ nehˬ˗awˇ 140 kʼoꞈ paˇ bi dehꞈ tawꞈ leꞈ˗euˬ meh. (Yaˬkoˆ 5:11) Teu ngeh Yawˇbaˆ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ nui ma gʼawˇ mawˇ dawˬ tawˆ luꞈ mˇ daˆ leꞈ˗euˬ meh. w18.02 7 ¶16, 18

Tsawˇ haˬ deuˬ aˬ cawˬ neh bi ja ceuˬ mawꞈ˗eu meh. Zaˬ siˬ nui gahˇ ahˇ˗eu tiˬ gʼaˬ teu loꞈ˗ehˇ gʼeh˗eu tsawˇ haˬ˗ahˇ “Aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ nui ma laꞈ kʼoeˇ, yawˬ haˇ yawˬ ha uˬ duˬ tahˬ˗eu nyiˇ˗eu lawˇ duˬ jaˆ gaˇ duˇ˗eu meh” lehˇ ehˇ˗eu meh. Tiˬ gʼaˬ na nui ma hui˗eu jeˬ zawˇ˗ehˇ jawꞈ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu meh lehˇ ehˇ˗eu meh. Yeˬhawˇbaˬ nui ma huiˬ˗eu tsawˇ haˬ˗ahˇ bye˗awˇ, Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ “jahˇ gʼeh˗eu myaˆ nuiˆ” lehˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. (Dawˬ. 6:16, 17) Maˇ diˇ naˇ, nui ma huiˬ˗eu jeˬ tsawˇ haˬ˗ahˇ Miˬyehˇ nehˬ˗ehˇ bi kaˬ iˇ˗eu meh. (Ceuˬ. 10:4) Nui ma huiˬ˗eu jeˬ Saˬdaˬ˗euˬ seu dzeuꞈ aˇ gʼehˇ pyeuꞈ meh. (1 Tiˆ. 3:6) Nui ma nyiˇ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu tiˬ jeˬ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ mˇ zaˬ tiˬ gʼaˬ na kʼawꞈ, nui ma bi huiˬ laˇ˗euˬ meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, Yuˇdaˆ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu sahˬ paˬ Awˇziˇ, saˇ jaˇ ziꞈ˗eu laꞈ kʼoeˇ gaˇ mˇ˗eu yaw myaˬ kʼoꞈ byah laˇ ngeh, “nui ma huiˬ laˇ˗euˬ miˇ neh, luˬ˗iˇ seˇ˗iˇ˗eu jeˬ aˬ yawꞈ kʼoeˇ taˆ keuˆ le˗euˬ meh. aˬ yawꞈ˗euˬ Miˬyehˇ pyeuꞈ˗eu Sahˬpaˬ Miˬyehˇ˗ahˇ aˬ yawꞈ mˇ bahˬ˗euˬ meh” lehˇ Jaˇliꞈ ehˇ˗eu meh. Aˬ yawꞈ tiˬ kʼehˬ naˇ nui ma huiˬ˗eu tsawˇ haˬ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh.—2 Laˬ. 26:16; 32:25, 26 w18.01 28 ¶4-5

Aˬ dui Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ neh, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ zaˬ lahˇ deuˬ Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗eu gʼaˇ duˬ, pyuˇ damˬ dawˆ˗euˬ lehˇ ya siˬ nya˗euˬ ma. Tiˬ poˆ na aˬ yawꞈ maꞈ tiˬ jeˬ na tsoˆ gaˇ biꞈ˗euˬ meh. (Doˆ. 35:5; 2 Sahˬ. 12:4, 5, 1 Laˬ. 29:5-9) Dahˬ beh˗euˬ Ka li zaˬ deuˬ kʼawꞈ, Yuˇdaˆ˗euˬ miˇ kʼahˬ hawˇ˗eu teu gaˇ jawˇ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ mehꞈ˗eu shuꞈ˗eu jeˬ keuˆ le˗euˬ gaˇ kawˆ ya gaˬ ngeh, caw ba˗eu gʼaˇ duˬ yawˬ ha kʼaˇ gʼeh nya gaˇ neh pyuˇ damˬ˗euˬ meh. (Kʼehˇ. 11:27-30) Pyuˇ damˬ heu deuˬ gʼawˬ mya gaˇ neh laˇ˗euˬ meh. Dahˬ beh˗euˬ Ka li zaˬ deuˬ tiˬ gʼaˬ na, aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ deh ma maˬ ehˇ, iˇ kahˇ˗ahˇ jaˆ˗eu myawˬ gahˬ deuˬ maˬ ehˇ ahˬ˗awˇ, za˗euˬ pyuˇ deuˬ kuiˇ laꞈ deuˬ˗ahˇ biꞈ nehˬ iˇ˗euˬ meh. Kuiˇ laꞈ deuˬ kʼawꞈ pyuˇ teu shaˬ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ caw ba nehˬ˗euˬ meh. (Kʼehˇ. 4:34, 35) Ka li zaˬ nui deuˬ kʼawꞈ, gaˇ heu˗ahˇ caw ba nya˗eu gʼaˇ duˬ, aˬ myah luꞈ pyuˇ yuˇ paˆ taˬ˗eu meh. Teu miˇ neh, iˇ shaˬ maˬ ehˇ, smˇ muiˬ maˬ ehˇ, yawˬ gʼaˬ na luꞈ tiˬ jeˬ na biꞈ nya˗eu meh.—Luˇ. 21:1-4. w18.01 17 ¶7, 9

Aˬ dui yaw myaˬ jeˬ mˇ nya kʼawꞈ, aˬ dui˗euˬ gʼaˬ neh maˬ mˇ nya˗eu jeˬ lehˇ jiˇ jaˆ˗eu meh. Heu naˇ aˬ dui ya dzaw˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Pawˇluˆ gʼawˬ mya jeˬ mˇ nya kʼawꞈ, aˬ yawꞈ kʼaˇ mˇ mawꞈ˗eu jeˬ˗ahˇ mˇ nya˗eu maˬ ngeuˇ˗a. Aˬ yawꞈ aˬ joˆ˗ehˇ noeˬ nya lehˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ ehˇ nehˬ ngeh, “Nawˇ gʼaˬ baˬ luꞈ ngeh, ngaˬ˗euˬ baoˬ nawˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ byah dzehˬ˗eu meh” lehˇ Yeˬhawˇbaˬ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. Pawˇluˆ Yeˬhawˇbaˬ neh ngehˬ˗euˬ dawˬ˗ahˇ gʼoˆ shaw˗eu miˇ neh, “Ngaˇ gʼaˬ baˬ˗eu kʼoeˇ˗aˬ, gʼaˬ kʼaˆ˗eu jeˬ pyeuꞈ˗eu ma” lehˇ ehˇ˗eu meh. (2 Gawˇ. 12:7-10) Heu aˬ jeˬ˗ahˇ ehˇ mawꞈ nga? Pawˇluˆ aˬ yawꞈ kʼaˇ ngeuˇ˗eu jeˬ mˇ nya˗eu maˬ ngeuˇ lehˇ ehˇ˗eu meh. Aˬ yawꞈ baoˬ huiˬ dzehˬ˗eu gʼaˬ neh caw ba nehˬ˗euˬ jeˬ˗ahˇ loˬ meh. Miˬyehˇ˗euˬ baoˬ Pawˇluˆ gʼaˬ baˬ ngeh, gʼaˬ biꞈ lahˬ nehˬ˗awˇ bi mˇ nya dzehˬ laˇ˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ, Pawˇluˆ˗euˬ gʼaˬ neh maˬ mˇ pyeuꞈ nya˗eu jeˬ˗ahˇ jiˇ, pyeuꞈ leˇ ni caw ba nehˬ˗eu meh. Gaˇ kawˆ heu aˬ dui˗ahˇ jiˇ pyeuꞈ laˇ nya meh. Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ baoˬ biꞈ nehˬ ngeh, aˬ dui gʼaˬ kʼaˆ laˇ˗eu meh. w18.01 5 ¶8-9

Nawˬ˗euˬ zaˬ iˇ cuꞈ shawˇ mawꞈ nya lehˇ ehˇ laˇ ngeh, maˬ bi shawˇ na˗ehˇ aˬ da aˬ ma deuˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ neh jahˇ doˆ taˬ˗euˬ sahˬ boꞈ˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ ya haw tseˇ˗awˇ, gʼawˬ shaˬ gaˬ˗eu laꞈ kʼoeˇ yamˬ law tsaˬ ngeh, zaˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ a nehˬ˗eu jeˬ hawˇ˗eu, iˇ cuꞈ shawˇ˗eu jeˬ aˬ joˆ˗ehˇ aˇ yeˇ huiˬ nga lehˇ ya ja sawˇ nehˬ˗eu meh. Teu naˇ guiˬ lahˬ gʼawˬ mya ni za˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Aˬ da aˬ ma deuˬ aˇ yeˇ huiˬ˗eu gaˇ jaˆ˗awˇ, ‘zaˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ dawˬ mehˬ dawˬ tsoˆ hawˇ˗eu, saˇ tiˇ biꞈ˗eu dawˬ heu neh ya cu˗eu heu naˇ’ muiˬ dui dui˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. (Peˇ. 6:4) Aˬ dui neh ya dzaw dzeuˇ˗euˬ loꞈ˗ehˇ, nawˇ zaˬ˗ahˇ Jaˇliꞈ mehˬ˗eu jeˬ ya mehˬ nehˬ˗awˇ, aˬ yawꞈ maꞈ neh ya dzaw˗euˬ jeˬ˗ahˇ, nui ma taˬ coeˇ laˇ ni ya caw ba nehˬ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ nui jah gʼaˬ kʼaˆ laˇ ngeh, aˬ yawꞈ maꞈ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ a nehˬ˗awˇ muiˬ dzehˬ dzehˬ˗eu jeˬ biꞈ nehˬ˗eu meh. Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ dawˬ hawˇ˗eu muiˬ˗eu shawˇ˗eu baoˬ, kʼoeˇ naˇ, nawˬ neh leh jeh˗euˬ jeˬ heu deuˬ neh, zaˬ˗euˬ laꞈ kʼoeˇ “ka kʼoꞈ˗eu jeˬ za ni sheuˬ gʼeh˗eu zaˬ siˬ tsawˇ gahˇ” ahˇ laˇ luꞈ˗uˇ. w17.12 20 ¶17, 19

Daˬyeˬlaˇ 100 kʼoꞈ byah laˇ˗awˇ, shiˇ˗eu aˇ yamˬ peh laˇ˗eu] meh. Daˬyeˬlaˇ tiˬ poˆ paˇ gʼoꞈ dehꞈ laˇ ma lehˇ noeˬ tmˬ meh loˇ? Noeˬ tmˬ˗eu yaw duˬ baw meh. Daˬyeˬlaˇ sahˬ boꞈ aˇ saˬ saˬ iˇ gaˇ Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ “Daˬyeˬlaˇ˗oˇ, aˇ saˬ saˬ ngeh keuˆ ni saˇ jaˇ ziꞈ˗awˬ. Nawˇ shiˇ kʼawꞈ, . . . paˇ gʼoꞈ dehꞈ” laˇ tehꞈ˗a lehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. Shiˇ˗eu jeˬ heu naˇ, gʼaˬ naˬ naˬ˗eu jeˬ pyeuꞈ˗awˇ lmˬ bymˇ˗ahˇ “mˇ myawˬ mˇ˗eu, nui noeˬ noeˬ˗eu hawˇ˗eu, zaˬ siˬ tsawˇ gahˇ heu deuˬ maˬ jaˆ˗a” lehˇ Daˬyeˬlaˇ siˬ nya meh. (Tsoˆ. 9:10) Shiˇ˗eu jeˬ˗aˬ, Daˬyeˬlaˇ˗euˬ aˇ saˬ saˬ yamˬ maˬ ngeuˇ˗a. Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ aˬ kaˇ mehˬ hu paw zawˇ˗ehˇ muiˬ˗eu noeˬ tmˬ˗eu jeˬ biꞈ nehˬ ma lehˇ iˬ nah˗euˬ Jaˇliꞈ aˇ deuˆ laꞈ kʼoeˇ ahˇ˗eu loꞈ˗ehˇ ehˇ nehˬ taˬ˗euˬ meh. Gaˇ kawˆ heu aˬ myah pyeuꞈ laˇ˗eu lehˇ Daˬyeˬlaˇ maˬ siˬ nya˗a. Aˬ yawꞈ ya shiˇ˗awˇ, gʼaˬ naˬ ya naˬ meh lehˇ gʼoˆ shaw taˬ˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ, aˬ yawꞈ “paˇ gʼoꞈ dehꞈ laˇ” meh lehˇ ehˇ˗eu dawˬ˗ahˇ ya gaˬ ngeh, aˬ yawꞈ aˬ kaˇ mehˬ hu paw ya gʼoꞈ dehꞈ laˇ meh lehˇ gʼoꞈ shaw˗euˬ meh. Heu naˇ aˬ yawꞈ shiˇ˗euˬ myahˇ laˇ˗awˇ “aˇ saˬ saˬ˗eu aˇ yamˬ keuˆ laˇ ngeh” tehꞈ˗ehˇ pyeuꞈ laˇ meh. Dawˬ heu˗ahˇ Yeˬluˇsaˬlehˬ Jaˇliꞈ “aˇ saˬ saˬ˗eu aˇ yamˬ˗ahˇ nawˇ tuˇ laˇ˗awˇ, nawˬ˗ahˇ oꞈ˗eu laꞈ sawˬ za tehꞈ˗a” lehˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. w17.12 8 ¶17-18

Yeˬhawˇbaˬ Iˇsaˬleˬlaˆ˗euˬ aˬ yuiꞈ deuˬ˗ahˇ, aˬ yawꞈ˗euˬ yaw tsaˬ yaw dawˇ˗ahˇ dzaw geuꞈ lehˇ dawˬ biꞈ˗euˬ meh. Tiꞈ, aˬ yawꞈ maꞈ gaˇ kawˆ aˬ joˆ˗ehˇ pyeuꞈ˗euˬ lehˇ ya siˬ jiˇ meh. Aˬ cawˬ˗ahˇ sehꞈ˗euˬ gʼaˬ˗ahˇ gʼawˬ shaˬ maˬ gaˬ miˇ na˗ehˇ, aˬ jeˬ miˇ neh sehꞈ˗awˇ, aˬ joˆ˗ehˇ noeˬ˗awˇ jahˇ˗euˬ, dzeuˇ yaꞈ ngeh aˬ jeˬ jeˇ jahˇ haw˗euˬ lehˇ ya shaˇ sawˇ meh. Kʼoeˇ naˇ, cehˆ leꞈ˗eu gʼaˬ aˬ cawˬ˗ahˇ bye˗awˇ diˇ daˬ˗ehˇ sehꞈ˗eu nga laˬ lehˇ jiˇ ya haw meh. (Tsahˬ. 35:20-24) Aˬ cawˬ˗ahˇ sehꞈ˗eu gʼaˬ˗ahˇ yaˇ kʼaˬ maˬ daˇ miˇ na˗ehˇ, gaˇ kawˆ deuˬ˗ahˇ mawˇ˗euˬ saˇ kiˇ yaw teˬ nyiˬ gʼaˬ ya jawˇ meh. Gaˇ kawˆ aˬ joˆ joˆ˗ehˇ pyeuꞈ˗euˬ lehˇ siˬ duˬ jiˇ ngeh, aˬ yuiꞈ deuˬ aˬ cawˬ˗ahˇ sehꞈ˗eu gʼaˬ neh mˇ˗euˬ jeˬ˗ahˇ tehꞈ˗ehˇ maˬ ngeuˇ˗eu, aˬ yawꞈ gʼaˬ˗ahˇ ya noeˬ keuˆ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ mawˇ laˇ˗eu jeˬ˗ahˇ tehꞈ˗ehˇ maˬ ngeuˇ˗eu haw doˆ nya˗eu zaˬ siˬ nui gahˇ ahˇ˗awˇ, aˬ jeˬ miˇ neh gaˇ kawˆ teu doˆ laˇ˗euˬ nga lehˇ ya shaˇ sawˇ meh. Aˇ yeˇ huiˬ dzehˬ˗eu jeˬ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ zaˬ siˬ nui gahˇ, gʼawˬ shaˬ gaˬ˗eu jeˬ hawˇ˗eu yaw tsaˬ yaw dawˇ˗ahˇ dzaw geuꞈ nya˗eu gʼaˇ duˬ, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ baoˬ ya shaˇ meh.—Doˆ. 34:6, 7. w17.11 18-19 ¶13-14

Aˬ dui Jaˇliꞈ dzaw dahˬ beh ngeh, zahˬ leˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu tsaˬ˗eu jeˬ tiˬ jeˬ na˗ahˇ ya mawˇ˗eu meh. Aˬ dui dzaw dahˬ beh ngeh, Yeˬhawˇbaˬ Beh˗euˬ yaw sahˇ pyeuꞈ˗awˇ, tsawˇ haˬ zaˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ noeˬ taˬ˗euˬ jeˬ jaˆ˗eu lehˇ ya dzaw˗euˬ ma. Kʼoeˇ naˇ, aˬ dui˗ahˇ iˬ baˇ hawˇ˗eu shiˇ˗eu jeˬ˗ahˇ neh bi buˬ iˇ˗eu gʼaˇ duˬ aˬ yawꞈ˗euˬ Zaˬmaˇ bi ka kʼoꞈ le˗euˬ lehˇ jiˇ ya dzaw˗awˇ, Miˬyehˇ˗euˬ Miˇkʼahˬ shaˬ zahˬ dawˬ tawˆ luꞈ˗ahˇ laˆ cawˆ jiˇ˗awˇ, aˬ dui˗ahˇ laꞈ kʼaˬ cehˇ nui saˇ oꞈ˗eu jawˇ duˬ˗ahˇ bi jawˇ˗eu lehˇ jiˇ aˬ dui ya dzaw˗euˬ ma. (Yoˇ. 3:16; Pah. 4:11; 21:3, 4) Tiˬ poˆ na˗aˬ, aˬ dui neh maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ gʼoˆ shaw taˬ˗euˬ jeˬ poˆ laˇ paˇ laˇ nya˗eu meh. Teu ngeh aˬ dui laˆ paˇ˗euˬ gaˇ kawˆ teu˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ pyehˆ tseˇ˗awˇ shaˇ noeˬ shaˇ sawˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu meh. (Kʼehˇ. 17:11) Aˬ dui gʼoˆ shaw taˬ˗euˬ jeˬ yaw oeˇ hawˇ˗eu yaw shuiꞈ aˬ joˆ˗ehˇ beu gaˇ nga lehˇ tehꞈ˗ehˇ maˬ haw ni, gʼoˆ shaw paˇ˗eu jeˬ nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ neh jiˇ duꞈ yawˇ ni ya haw˗eu meh. Aˬ dui yaw muiˬ˗ehˇ pyehˆ tseˇ˗awˇ shaˇ noeˬ shaˇ sawˇ naˇ, tsaˬ˗eu jeˬ yaw shuiꞈ heu, Jaˇliꞈ˗euˬ tsaˬ˗eu jeˬ kuˆ lawˆ˗ahˇ uiˬ laˇ˗eu yaw duˬ baw meh. w17.06 13 ¶15-16

Yeˬhawˇbaˬ neh aˬ dui˗ahˇ kʼaˬ miˬ sheu˗eu gaˇ kawˆ nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ, mehˬ taˬ˗euˬ zahˇ dawˬ˗ahˇ maˬ bi mˇ caw ni lawˬ haw laˇ ngeh ngehˬ˗ehˇ dzehˬ, yaw kʼaˆ˗ehˇ ya yahˇ˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, zaˬ haˬ haˬ ngeh toeˬ ciˆ˗eu jeˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, mehˬ saw saw˗eu jeˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, nyiˬ gʼaˬ tehꞈ˗ehˇ jawˇ˗eu jeˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, yaw dui laˆ baw taˬ˗eu heu naˇ, zaˬ siˬ nui gahˇ ahˇ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. (Dawˬ. 22:3) Kʼoeˇ naˇ, aˬ li hawˇ˗eu aˬ buˇ tehꞈ˗ehˇ jeˬ gaꞈ jeˬ ka mˇ ngeh maˬ ehˇ, gaˇ mˇ taꞈ ngeh maˬ ehˇ, lehˬ laˇ ca laˇ nya˗eu meh. (Dawˬ. 2:10-12, 16) Aˬ dui noeˬ shaˇ˗awˇ nymˇ gawˬ gawˬ ngeh jiˇ ya yahˇ˗eu meh. Teu ngeh aˬ dui˗ahˇ aˇ poeˬ taˬ baw˗eu tiˬ gʼaˬ paˬ loˬ nya lehˇ noeˬ laˇ˗awˇ, aˬ suˇ gʼaˬ ngehˬ cawˬ laˇ kʼawꞈ ha geuꞈ˗eu awˬ dui dui˗eu meh. Heu naˇ lehˬ laˇ ca laˇ nya meh. Nawˇ jiˇ teu loꞈ˗ehˇ noeˬ luꞈ˗eu tiˬ gʼaˬ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ caw ba nehˬ laꞈ lehˇ ya shaˇ˗eu meh.—Ceuˬ. 34:18; Dawˬ. 13:20. w17.11 28 ¶4-5

Tsawˇ haˬ tiˬ gʼaˬ˗ahˇ sehꞈ˗eu teu naˇ, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ mehˬ shi huiˬ dui dui˗eu iˬ baˇ pyeuꞈ meh. Iˇsaˬleˬlaˆ tsawˇ haˬ aˬ cawˬ˗ahˇ diˇ daˬ˗ehˇ sehꞈ naˇ, shiˇ˗euˬ gʼaˬ nehˬ˗ehˇ aˬ yuiꞈ aˬ nyiˇ peh dzehˬ˗eu aˬ li gʼaˬ, aˬ cawˬ˗ahˇ sehꞈ˗eu gʼaˬ˗ahˇ “sehꞈ nya” meh. (Tsahˬ. 35:19) Heu loꞈ˗ehˇ jahˇ˗eu heu naˇ, maˬ bahˬ˗eu gʼaˬ˗euˬ dehꞈ ziˇ˗ahˇ sehꞈ˗euˬ miˇ neh, yawˬ ha˗euˬ dehꞈ ziˇ neh dziˇ dzoˆ tsoeˬ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Haiˬ˗eu tsawˇ haˬ˗ahˇ yaw kawˇ ma˗ehˇ maˬ laˆ cawˆ naˇ, Miˬyehˇ neh saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ miˇ kʼahˬ yaw jawꞈ jawꞈ iˇ˗awˇ, maˬ paˇ muiˬ maˬ paˇ shawˇ meh. Tsawˇ haˬ sehꞈ˗eu jeˬ neh “Naw maꞈ jawˇ luꞈ˗eu miˇ kʼahˬ˗ahˇ naw maꞈ maˬ ya laˆ jawꞈ˗a” lehˇ Yeˬhawˇbaˬ ehˇ˗eu meh. (Tsahˬ. 35:33, 34) Ehˇ kʼawꞈ, Iˇsaˬleˬlaˆ tsawˇ haˬ tiˬ gʼaˬ maˬ yehꞈ maˇ yehꞈ˗ehˇ aˬ cawˬ˗ahˇ laˆ sehꞈ naˇ lawˇ neh? Diˇ daˬ˗ehˇ sehꞈ˗eu maˬ ngeuˇ˗eu kʼawꞈ ni, maˬ mˇ bahˬ˗eu tsawˇ haˬ˗ahˇ sehꞈ˗euˬ miˇ neh iˬ baˇ mˇ˗euˬ lehˇ sawˇ˗eu meh. (Beh. 9:5) Heu loꞈ˗ehˇ gʼeh˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ gʼawˬ shaˬ ya gaˬ nehˬ meh lehˇ Yeˬhawˇbaˬ ehˇ˗eu meh. Aˬ cawˬ˗ahˇ maˬ yehꞈ maˇ yehꞈ˗ehˇ sehꞈ˗eu gʼaˬ, laˆ poˆ mˇ kʼoꞈ nya˗eu gʼaˬ˗ahˇ cehˆ dzeuˇ˗eu gʼaˇ duˬ, buˬ˗iˇ law˗iˇ˗eu meuˬ tiˬ meuˬ˗ahˇ ya cehˆ gʼeh meh. Meuˬ heu naˇ koꞈ meuˬ jaˆ meh. Aˬ yawꞈ˗ahˇ teu laꞈ kʼoeˇ bi jawˇ˗eu aˬ kawˬ˗aˬ biꞈ nehˬ naˇ, uˆ kaˬ uˆ lahˇ˗eu uˬ moˆ ya jawˇ˗eu uˬ taꞈ, aˬ yawꞈ piˇ ma yaw huiˬ gʼaˬ maˬ shiˇ˗euˬ kʼoeˇ keuˆ ni meuˬ teu meuˬ˗ahˇ ya jawˇ meh.—Tsahˬ. 35:15, 28. w17.11 10 ¶3-5

Awˇsa te li˗ya miˇ kʼahˬ˗ahˇ jawˇ˗eu mehˇ nmˇ aˬ buˇ tiˬ gʼaˬ teu loꞈ˗ehˇ jahˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ˗euˬ boeˇ miˬ aˬ da yaw tsaˬ yaw dawˇ˗ahˇ yaw kʼaˆ˗ehˇ laˆ tsoeˬ˗awˇ tiˬ poˆ na nui ma pehˇ dui dui˗eu meh. Teu miˇ neh, aˬ yawꞈ˗ahˇ naˬ gaˬ paw neh ngehˬ cawˬ˗eu lehˇ gʼeh ngeh, aˬ yawꞈ nyaꞈ dzeˇ zaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ aˬ da nui ma maˬ bi pehˇ ni ngehˬ nya ni caw ba nehˬ laꞈ lehˇ Yeˬhawˇ˗ahˇ shaˇ˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ, laꞈ kʼaˬ cehˇ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ shaˇ noeˬ˗awˇ, zahˇ sahˇ kʼoꞈ gaˇ kawˆ pyehˇ gaˇ yahˇ˗eu gʼaˇ duˬ, gʼawˬ myahˇ maˬ ngehˬ ni, aˇ yamˬ laˆ baw taˬ˗euˬ meh. Yuiꞈ nyiˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ maˬ tsaˬ maˬ dzoeˇ leˇ˗eu uˬ taꞈ, aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ nui ma˗ahˇ ya laˆ tsaˬ nehˬ naˇ, nui ma cawˆ laˇ nya meh. Ehˇ kʼawꞈ, yuiꞈ nyiˇ deuˬ˗ahˇ gaˬ˗eu jeˬ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ gaˬ˗eu jeˬ naˆ maˬ tseˇ maˬ ya bi myaˬ dzehˬ˗a lehˇ taˬ ngehˇ. Nawˬ˗euˬ yuiꞈ nyiˇ deuˬ gaˇ kawˆ heu˗ahˇ ha geuꞈ laˇ ngeh, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ mˇ˗eu aˇ naˆ ni aˇ yeˇ huiˬ nga lehˇ siˬ nya laˇ meh. Nawˇ aˬ cawˬ˗ahˇ yaw tsaˬ yaw dawˇ˗ahˇ ha geuꞈ laˇ lehˇ maˬ ka tiˇ nya˗eu kʼawꞈ, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ ma˗ahˇ cah˗eu heu naˇ nawˬ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ muiˬ nga lehˇ bi mawˇ leˇ nya meh. Maˇ diˇ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ nawˬ˗ahˇ aˬ kawˬ˗aˬ biꞈ˗euˬ loꞈ˗ehˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ jiˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ bi siˬ nya laˇ˗awˇ aˬ yawꞈ˗euˬ gaˇ bi mˇ˗eu aˬ kawˬ˗aˬ biꞈ˗eu meh.—Yaˇ. 48:17, 18. w17.10 13 ¶15-16

Heu naˇ, aˬ myah luꞈ “Ngaˇ nawˬ˗ahˇ gaˬ nya” lehˇ tehꞈ˗ehˇ maˬ ehˇ ni, maˇ diˇ gaˬ˗eu jeˬ mˇ mawˇ gaˇ ehˇ mawꞈ˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, aˬ dui˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ dzaˬ˗eu dawˇ˗eu hawˇ˗eu dm˗eu gʼaˬ˗eu maˬ loꞈ ngeh, aˬ yawꞈ maꞈ mehˬ boeˬ neh gʼaˬ biꞈ˗eu jeˬ˗ahˇ tehꞈ˗ehˇ maˬ ngeuˇ ni loˬ˗eu meh. (Koˆ. 2:15, 16) Teu gaˇ duˇ ni aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu aˬ cawˬ˗ahˇ gaˬ˗eu miˇ neh, tsaꞈ gaˬ iˇ˗eu deuˬ bi myaˬ laˇ lehˇ tehꞈ˗ehˇ shaˇ shaˇ˗ehˇ maˬ jawˇ ni, yawˬ ha jiˇ tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ˗ahˇ leh jeh˗awˇ ya mˇ˗eu meh. (Tehˬ. 9:38) Aˬ dui˗euˬ nui gaˬ “maˇ jawˆ ni gʼeh˗ . . . eu, mˇ˗eu shaˇ˗eu laꞈ kʼoeˇ bi doˆ laˇ˗awˬ” lehˇ kuiˇ laꞈ Yoˇhaˬ ehˇ˗eu meh. Aˬ dui˗euˬ nui gaˬ “maˇ jawˆ ni gʼeh˗eu” maˬ ngeuˇ naˇ “nui ma laꞈ kʼoeˇ neh laˇ˗euˬ” jeˬ ya bi pyeuꞈ meh. (Maˆ. 12:9; 2 Gawˇ. 6:6) Tiˬ poˆ na tsawˇ haˬ deuˬ gaˬ˗eu jahˇ geuꞈ kʼawꞈ, nui gaˬ teu nui ma laꞈ kʼoeˇ neh laˇ˗euˬ nga laˬ? Maˇ diˇ naˇ nui ma˗ahˇ aˬ jeˬ noeˬ luꞈ nga? Jaˬ myawꞈ mehˇ shuiˇ˗euˬ nui gaˬ teu naˇ, nui gaˬ aˇ kʼawꞈ pyeuꞈ˗awˇ tiˬ jeˬ˗iˬ aˇ poeˬ maˬ baw˗a. w17.10 4 ¶5-6

Aˬ dui Miˬyehˇ˗euˬ dawˬ laꞈ kʼoeˇ neh gaˇ dahˇ tsoeˬ˗eu jeˬ˗ahˇ za˗eu gʼaˇ duˬ, aˬ dui yawˬ nah na luꞈ leh jeh˗awˇ Jaˇliꞈ ya gui˗eu meh. Aˬ dui yawˬ gʼaˬ na luꞈ aˇ yamˬ yaw kʼaˆ˗ehˇ maˬ jaˆ kʼawꞈ, Jaˇliꞈ gui gaˇ aˬ jeˬ neh maˬ kaˬ, yawˬ ha˗ahˇ doˇ˗eu gaˇ deuˬ neh maˬ kaˬ, taˬ bi laˆ tsoeˬ laˇ. (Peˇ. 5:15, 16) Aˬ dui uˬ shawˬ paw maˬ ehˇ, nah gʼahˇ paw maˬ ehˇ, uˬ ciꞈ paw maˬ ehˇ aˇ yamˬ jaˆ nya˗awˇ, Ja ceuˬ sahˬ boꞈ boꞈ˗euˬ gʼaˬ neh “nah ga˗ehˇ zahˇ dawˬ kʼoꞈ dawˬ˗ahˇ shaˇ noeˬ luꞈ˗eu ma” lehˇ ehˇ˗euˬ loꞈ˗ehˇ jahˇ nya˗eu meh. (Ceuˬ. 119:97) Jaˇliꞈ gui˗awˇ neh tehꞈ˗ehˇ maˬ jiˇ˗a siˬ. Aˬ dui neh gui˗euˬ gaˇ kawˆ teu˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ ya shaˇ noeˬ ya shaˇ sawˇ˗eu meh. (Ceuˬ. 1:1-3) Teu naˇ aˬ dui˗ahˇ Jaˇliꞈ˗euˬ nui gahˇ deuˬ dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ zmˬ iˇ nya ni caw ba nehˬ˗eu meh. Aˬ dui Jaˇliꞈ paˇ dmˬ˗ahˇ neh maˬ ehˇ, naˬ gaˬ˗ahˇ neh maˬ ehˇ, aˬ gaˇ neh gui kʼawꞈ, Miˬyehˇ˗euˬ dawˬ neh aˬ dui˗ahˇ bi laˆ noeˬ bi laˆ paˇ mawꞈ˗eu ma. w17.09 22 ¶4-5

Ehˇ kʼawꞈ, yawˬ jawˇ na luꞈ gʼawˬ shaˬ gaˬ˗eu jeˬ ya mˇ mawˇ˗eu maˬ ngeuˇ˗a. Yaw jeˬ ma jeˬ, Sawˇluˆ Aˬgaˆ˗ahˇ maˬ sehꞈ˗euˬ heu naˇ, gʼawˬ shaˬ gaˬ nehˬ˗eu jahˇ geuꞈ˗eu meh. Sawˇluˆ Aˬmaˬlehˇ tsawˇ haˬ deuˬ˗euˬ jeˬ zaˬ deuˬ jiˇ maˬ sehꞈ˗aˬ. Yeˬhawˇbaˬ naˇ, Aˬmaˬlehˇ tsawˇ haˬ hawˇ˗eu jeˬ zaˬ deuˬ˗ahˇ sehꞈ jiˇ lehˇ ehˇ taˬ˗euˬ kʼawꞈ, Sawˇluˆ ehˇ dawˬ maˬ naˇ haˬ˗eu miˇ neh, Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ sahˬ paˬ aˇ yaˬ yuˇ kʼoꞈ˗euˬ meh. (1 Saˬ. 15:3, 9, 15) Dawˇ coe ni yaˇ kʼaˬ daˇ gʼaˬ pyeuꞈ˗eu Yeˬhawˇbaˬ, tsawˇ haˬ deuˬ˗euˬ nui ma˗ahˇ mawˇ jiˇ nya˗awˇ, aˬ geu ngeh gʼawˬ shaˬ gaˬ nehˬ˗eu tsaˬ nga lehˇ jiˇ siˬ nya˗eu meh. (Ngoeˇ. 2:17; Yeˬ. 5:11) Yeˬhawˇbaˬ gʼawˬ myahˇ maˬ gʼeh˗ehˇ, ehˇ gaˇ maˬ gaˬ leˇ˗eu tsawˇ haˬ deuˬ dawˬ tawˆ luꞈ˗ahˇ, yaˇ kʼaˬ daˇ˗eu lehˇ gʼeh˗eu meh. (2 Teˇ. 1:6-10) Teu ngeh naˇ haiˬ˗eu tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ gʼawˬ shaˬ gaˬ˗eu aˇ yamˬ maˬ ngeuˇ˗a. Heu deuˬ˗ahˇ laˆ cawˆ˗eu heu naˇ, aˬ yawꞈ˗euˬ ehˇ dawˬ naˇ haˬ˗eu deuˬ˗ahˇ gʼawˬ shaˬ gaˬ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Kʼoeˇ gʼaˬ heu gʼaˬ ya dzeuˇ iˇ meh lehˇ yaˇ kʼaˬ daˇ˗eu heu naˇ, aˬ dui˗euˬ gaˇ maˬ ngeuˇ˗a. Aˬ dui kʼaˇ gʼeh nya gaˇ neh tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ caw ba nehˬ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu meh. w17.09 12 ¶10-12

Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui yawˬ ha˗euˬ nui ma˗ahˇ gʼaˬ leˇ˗eu jeˬ bi myaˬ laˇ ni caw ba nehˬ nya˗eu meh. Yeˬhawˇbaˬ yawˬ ha˗euˬ nui ma˗ahˇ tiˬ byah tiˬ loꞈ gʼaˬ leˇ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ, aˬ dui naˇ maˬ byah kuꞈ˗eu miˇ neh teu loꞈ˗ehˇ maˬ jahˇ nya˗a. Nymˬ˗mˇ iˬ nah gaˇ kawˆ gʼawˬ mya jeˬ yawˬ ha˗euˬ nui ma˗ahˇ maˬ gʼaˬ leˇ˗eu miˇ neh pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. Tiˬ poˆ na aˬ dui˗ahˇ aˇ yeˇ huiˬ˗eu jeˬ maˬ bi mˇ˗eu uˬ taꞈ, gaˇ mˇ duˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, sahˬ boꞈ dzaw nymˇ˗ahˇ maˬ ehˇ gaˇ kawˆ bi doˆ laˇ nya˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ, yawˬ ha˗euˬ nui maˬ˗ahˇ maˬ gʼaˬ leˇ˗eu miˇ neh, tiˬ gʼaˬ tiˇ gʼaˬ dawˬ doeˇ ngehˬ˗eu, jiˇ baˬ dawˇ yehꞈ˗eu, haiˬ˗eu jeˬ mˇ˗eu, gʼawˬ˗eu, maˬ loˬ gaˇ dziˇ dzoˆ daˆ˗eu, dzaˬ dzoˆ dawˇ dzoˆ˗eu, tawˬ˗ahˇ ya uˇ˗eu, nui ma naˇ˗eu, dehꞈ bahˬ dehꞈ muˆ˗eu baˬ da neh naˇ gawˇ nyawˬ laˇ˗eu, maˬ noeˬ gaˇ zaˬ pi leˇ˗eu gaˇ kawˆ heu deuˬ pyeuꞈ laˇ nya˗eu meh. (Ceuˬ. 34:11-14) Tiˬ nah saˇ˗i tiˬ nah tsawˇ haˬ deuˬ yawˬ ha˗euˬ nui ma˗ahˇ gʼaˬ leˇ˗eu jeˬ teˬ iˇ dui dui luꞈ˗eu meh. Gaˇ kawˆ heu˗ahˇ aˬ dui zahˬ leˇ paˬ˗ehˇ maˬ gʼeh˗a. Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, aˬ dui “aˇ saˬ saˬ˗eu aˇ nah aˇ yamˬ”˗ahˇ jawˇ luꞈ˗eu lehˇ bi siˬ˗eu tiˬ jeˬ naˇ, tsawˇ haˬ deuˬ yawˬ ha˗euˬ nui ma˗ahˇ maˬ gʼaˬ leˇ˗eu heu meh lehˇ Miˬyehˇ gaˇ hu neh ehˇ taˬ˗euˬ meh.—2 Tiˆ. 3:1-3. w17.09 3 ¶1-2

Aˬ dui “Miˬyehˇ˗euˬ nui saˇ oꞈ˗eu jeˬ” ahˇ naˇ, tiˬ jeˬ˗ahˇ˗iˬ kʼahˬ maˬ lahˇ ni aˬ dui˗euˬ nui ma hawˇ˗eu nui noeˬ gʼaˬ naˬ naˬ nya meh. Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ kʼahˬ lahˇ˗awˇ muiˬ˗eu jeˬ bi za mawꞈ meh lehˇ aˬ dui siˬ nya˗eu ma. (1 Beˬ. 5:10) Heu loꞈ˗ehˇ siˬ nya˗eu heu naˇ, aˬ dui˗ahˇ aˇ dzehˬ˗ehˇ nui ma maˬ bi cawˆ˗eu uˬ taꞈ, aˇ dzehˬ˗ehˇ maˬ bi noeˬ shaˬ dzeuˇ ni caw ba nehˬ˗eu meh. Nymˬ˗mˇ gʼawˬ myahˇ maˬ gʼeh˗ehˇ huiˬ dui dui˗eu shaˬ zahˬ yawˬ gʼaˬ na kʼoeˇ taˆ keuˆ le˗eu meh. (Tehˬ. 24:21, 22) Teu ngeh, aˬ dui yawˬ gʼaˬ na luꞈ˗ahˇ aˬ jeˬ pyeuꞈ laˇ˗eu lehˇ aˬ dui maˬ ehˇ nya˗eu yaw duˬ baw meh. Gaˇ kawˆ teu˗ahˇ aˬ dui aˇ dzehˬ˗ehˇ kʼahˬ lahˇ˗eu maˬ loˬ˗a. Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ kʼaˇ mˇ˗eu lehˇ gʼeh˗eu jeˬ˗ahˇ maˬ siˬ nya kʼawꞈ, aˬ dui˗euˬ Miˬyehˇ˗ahˇ siˬ nya˗awˇ, gaˇ hu aˬ yawꞈ˗euˬ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu gaˇ mˇ zaˬ deuˬ˗ahˇ aˬ yawꞈ aˬ joˆ˗ehˇ jahˇ nehˬ˗euˬ lehˇ jiˇ aˬ dui siˬ nya˗eu ma. Aˬ jeˬ lehˇ gʼeh kʼawꞈ, Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ neh kʼaˇ noeˬ taˬ˗euˬ jeˬ pyeuꞈ laˇ ni jahˇ meh lehˇ jiˇ aˬ dui jah˗eu ma. Aˬ yawꞈ gaˇ kawˆ teu deuˬ˗ahˇ aˬ dui maˬ noeˬ doˆ coeˇ˗eu jeˬ neh jahˇ˗eu kʼawꞈ pyeuꞈ nya˗eu miˇ neh, nymˬ˗mˇ Yeˬhawˇbaˬ neh aˬ dui gʼaˇ duˬ mˇ˗euˬ aˬ geu jeˬ maˬ kaˬ, “tsawˇ haˬ zaˬ maˬ noeˬ doˆ coeˇ˗eu Miˬyehˇ˗euˬ nui saˇ oꞈ˗eu jeˬ” siˬ nya dzehˬ laˇ ni caw ba nehˬ˗eu meh. w17.08 14 ¶16-17

“Aˇ myah keuˆ ni?” Dawˬ heu dawˬ naˇ, Miˬyehˇ gʼaˇ duˬ ngehˬ dah˗eu Iˇsaˬyaˇ hawˇ˗eu Haˬbaˬkuˆ neh naˇ haˬ taˬ yaꞈ˗euˬ dawˬ pyeuꞈ meh. (Yaˇ. 6:11; Haˬ. 1:2) Kʼoeˇ naˇ, Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ˗euˬ tiˬ jawˬ nui jah maˬ ahˇ˗eu tsawˇ haˬ deuˬ yawꞈ laˇ taˬ ngeh, “Aˇ myah keuˆ ni?” lehˇ naˇ haˬ nehˬ˗euˬ meh. (Tehˬ. 17:17) Nymˬ˗mˇ iˬ nah aˬ dui kʼawꞈ teu loꞈ˗ehˇ naˇ haˬ nya˗eu meh. Maˬ tsaˬ maˬ dawˇ˗eu tiˬ jeˬ na˗ahˇ aˬ dui ya tahˬ puˬ˗eu miˇ neh maˬ ehˇ, naˇ˗eu gawˇ˗eu miˇ neh maˬ ehˇ, aˇ kʼoꞈ kʼawˆ laˇ˗euˬ miˇ neh maˬ ehˇ, pyeuꞈ nya meh. Kʼoeˇ naˇ, aˬ dui “shaˬ dui dui˗eu aˇ yamˬ laꞈ kʼoeˇ” dehꞈ luꞈ˗eu miˇ neh, noeˬ shaˬ˗eu jeˬ jaˆ˗eu meh. (2 Tiˆ. 3:1) Aˬ dui˗euˬ gaˇ dzeˇ jawˇ˗eu deuˬ˗euˬ maˬ muiˬ˗eu nui noeˬ baˬ da neh kʼawꞈ, aˬ dui˗ahˇ gʼaˬ doeˇ doeˇ laˇ˗awˇ gʼaˬ baˬ laˇ nya˗eu meh. Aˬ jeˬ˗euˬ baˬ da neh naˇ haˬ kʼawꞈ, gaˇ hu˗euˬ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu tsawˇ haˬ deuˬ heu loꞈ˗ehˇ naˇ haˬ gaˇ Yeˬhawˇbaˬ yaw doeˇ jeˬ maˬ ehˇ nehˬ˗a lehˇ aˬ dui ya siˬ nya˗euˬ heu naˇ, gʼaˬ ahˇ laˇ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Ehˇ kʼawꞈ, aˬ dui shaˬ zahˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ ngeh, aˬ dui˗ahˇ caw ba nya˗eu aˬ jeˬ nga? Gʼaˬ kʼehˇ Yaˬkoˆ iˬ nah˗euˬ Jaˇliꞈ aˇ deuˆ neh dawˬ kʼoꞈ biꞈ taˬ˗euˬ meh. w17.08 3-4 ¶1-3

Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ˗euˬ mehˬ nah caw teh˗eu deuˬ˗ahˇ yawˬ ha˗euˬ gʼaˇ duˬ tehꞈ˗ehˇ maˬ ya shaˇ noeˬ˗eu gʼaˇ duˬ, mˬ taˆ nehˬ˗ehˇ cawˬ bi cawˬ mawꞈ˗eu meh. Aˬ dui pyuˇ shuiˇ myawˬ gahˬ paw saˇ jaˇ ziꞈ˗eu lehˇ mˇ mawˇ nya˗eu tiˬ jeˬ naˇ, Yeˬsuˇ neh ehˇ taˬ˗euˬ miˇ kʼahˬ doe ni tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ˗euˬ gʼaˇ duˬ pyuˇ damˬ dawˆ˗eu heu meh. (Tehˬ. 24:14) Iˇdiˬ˗yaˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ jawˇ˗eu aˬ buˇ zaˬ tiˬ gʼaˬ pyuˇ bawˬ keuˆ yaw tiˇ tiˇ lehˇ gʼeh˗eu tiˬ hmˬ˗ahˇ pyuˇ tiˬ poˆ ui cuiˆ ui cuiˆ˗ehˇ laˆ uiˬ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ pyuˇ yuˇ uiˬ nya˗eu gʼaˇ duˬ aˬ mui mui˗eu jeˬ zeuˇ mawꞈ kʼawꞈ maˬ zeuˇ ni leh jeh˗eu meh. Pyuˇ bawˬ keuˆ byah laˇ ngeh, aˬ yawꞈ tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ˗euˬ gʼaˇ duˬ damˬ nehˬ jiˇ˗euˬ meh. Iˇdiˬ˗yaˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ mehˇ nmˇ aˬ li tiˬ gʼaˬ maˇ baˬ yaˇ jaˆ˗eu meh. Maˬlaˬyaˬlamˬ dawˬ yuˇ paˇ duˬ˗ahˇ maˇ baˬ loˬ˗eu miˇ neh, pyuˇ damˬ nehˬ˗eu naˆ maˬ tseˇ maˇ baˬ biꞈ nehˬ naˇ muiˬ dzehˬ ngaˇ lehˇ noeˬ˗awˇ, maˇ baˬ gʼawˬ mya ni damˬ nehˬ˗euˬ meh. Heu naˇ, “yaw gahˇ” mˇ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Teu gʼaˬ loꞈ˗ehˇ Gaˬliˇ miˇ kʼahˬ˗ahˇ jawˇ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ Beˬdeˬlaˇ nymˇ jiˇ˗ahˇ tiˬ kʼehˬ maˬ taˬ saˬ loˬ tsiˇ, ciˇ˗siˬ, dzaˇ deuˬ biꞈ nehˬ˗eu meh. w17.07 5 ¶7-8

Baˬbuˇloˬ meuˬ˗ahˇ bi nyehꞈ gʼeh˗euˬ Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ dawˬ caˇ maˬ caˇ mawꞈ˗a. Aˬ yawꞈ maꞈ gʼaˬ biꞈ˗eu jeˬ hawˇ˗eu nui ma laˆ saˇ nehˬ laꞈ˗eu jeˬ˗ahˇ loˬ˗eu meh. Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ neh ehˇ taˬ˗euˬ dawˬ jaˆ˗eu loꞈ˗ehˇ, aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ caw ba nehˬ˗eu nga? Paˇshaˇ sahˬ pa Guˇluˆ Baˬbuˇloˬ meuˬ˗ahˇ yuˇ geuꞈ gʼaˬ ngeh, Yeˬhawˇbaˬ “Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ˗ahˇ aˬ yawꞈ gʼaˇ duˬ uˬ duˬ tahˬ nymˇ tsoˆ” lehˇ kʼehˇ˗eu meh lehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. Teu miˇ neh Guˇluˆ Iˇsaˬleˬlaˆ deuˬ˗ahˇ, “Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ kʼaˇ ngeuˇ˗eu naw maꞈ dawˬ tawˆ luꞈ kʼoeˇ gaˇ le˗awˬ . . . Miˬyehˇ naw maꞈ nehˬ˗ehˇ jawˇ luꞈ˗uˇ” lehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. (2 Laˬ. 36:23) Gaˇ kawˆ heu naˇ, Baˬbuˇloˬ˗ahˇ jawˇ˗eu Iˇsaˬleˬlaˆ deuˬ˗ahˇ, gʼaˬ ahˇ dui dui leˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu meh. Yeˬhawˇbaˬ Iˇsaˬleˬlaˆ tsawˇ jeuˬ jeuˬ lah˗ehˇ tehꞈ˗ehˇ maˬ ngeuˇ˗eu, aˬ yawꞈ gʼaˬ yawꞈ˗ahˇ jiˇ ni gʼaˬ biꞈ nehˬ˗eu meh. Nymˬ˗mˇ iˬ nah kʼawꞈ Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ teu loꞈ˗ehˇ jahˇ nehˬ˗eu meh. Ja ceuˬ sahˬ boꞈ boꞈ˗euˬ gʼaˬ Miˬyehˇ “nui ma tsawˬ paˆ˗iˇ˗euˬ deuˬ˗ahˇ aˬ yawꞈ laˆ taˬ nehˬ˗awˇ, maˇ kʼehˬ˗ahˇ lahˇ cuꞈ nehˬ˗eu meh” lehˇ ehˇ˗eu meh. (Ceuˬ. 147:3) Aˬ dui naˇ ngeh maˬ ehˇ, nui ma cawˆ ngeh maˬ ehˇ, Yeˬhawˇbaˬ haw nehˬ meh lehˇ jah ziꞈ nya meh. Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ gʼaˬ biꞈ˗awˇ, maˇ naˇ˗ahˇ laˆ saˆ nehˬ˗eu meh. (Ceuˬ. 34:18; Yaˇ. 57:15) Aˬ yawꞈ aˬ dui shaˬ zahˬ deuˬ˗ahˇ kamˬ coeˇ ni, gʼaˬ hawˇ˗eu nui gahˇ biꞈ nehˬ˗eu meh.—Koˆ. 1:5. w17.07 16 ¶4-5

Yeˬhawˇbaˬ boeˬ boeˬ luˆ luˆ laꞈ kʼoeˇ neh smˇ muiˬ kʼaˇ muiˬ dzehˬ˗eu Gʼaˬ pyeuꞈ˗awˇ, yawˬ jeˬ na luꞈ aˬ yawꞈ˗euˬ pyeuꞈ meh. (1 Laˬ. 29:11, 12) Yeˬhawˇbaˬ yawˬ gʼaˬ na luꞈ˗ahˇ nui ma muiˬ˗eu meh. Aˬ yawꞈ aˬ dui˗ahˇ yaw sahˇ paw˗euˬ pyuˇ shuiˇ myawˬ gahˬ gʼawˬ mya ni biꞈ nehˬ laꞈ˗euˬ miˇ neh laꞈ kʼaˬ cehˇ dui dui miˇ˗a. Pyuˇ shuiˇ myawˬ gahˬ teu naˇ aˬ jeˬ jeˇ nga? (1) Miˬyehˇ˗euˬ Miˇkʼahˬ (2) tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ (3) Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ poeˬ˗eu yaw tsaˬ yaw dawˇ heu deuˬ pyeuꞈ meh. Ehˇ kʼawꞈ, aˬ dui maˬ yahˇ naˇ, aˇ saˬ saˬ iˇ ngeh pyuˇ shuiˇ myawˬ gahˬ teu aˇ naˆ ni poeˬ˗eu lehˇ maˬ noeˬ ni pyeuꞈ iˇ nya˗eu meh. Aˬ myah luꞈ yawˬ haˇ yawˬ ha saˇ tiˇ biꞈ naˇ aˇ poeˬ baw˗eu lehˇ sawˇ gaˇ duˇ˗awˇ, myawˬ gahˬ teu deuˬ˗ahˇ gaˬ dzehˬ laˇ˗eu meh. Aˬ dui gʼawˬ mya gʼaˬ Miˬyehˇ Miˇkʼahˬ uˆ lahˇ˗eu uˬ moˆ jawˇ laˇ˗eu gʼaˇ duˬ, dehꞈ jeˬ dehꞈ kawˆ laˆ paˇ˗euˬ heu naˇ yaw muiˬ meh. (Maˆ. 12:2) Ehˇ kʼawꞈ, aˬ dui ya mˇ˗eu jeˬ jaˆ˗a siˬ. Aˬ dui pyuˇ shuiˇ myawˬ gahˬ hawˇ˗eu dehꞈ bahˬ dehꞈ muˆ mawꞈ˗eu nui ma neh aˬ dui˗euˬ nui gaˬ˗ahˇ maˬ ya bi laˆ cawˆ˗a.—Dawˬ. 4:23; Tehˬ. 5:27-29. w17.06 9 ¶1; 10 ¶7

Yeˬhawˇbaˬ Yawˇbaˆ˗ahˇ aˬ jeˬ miˇ shaˬ zahˬ ya daˬ˗eu lehˇ maˬ ehˇ mawˇ nehˬ˗aˬ. Ehˇ kʼawꞈ, Yeˬhawˇbaˬ Yawˇbaˆ˗ahˇ aˬ yawꞈ nehˬ˗ehˇ sheu cehˆ ngeh aˇ naˆ ni nyiˇ dzehˬ˗eu lehˇ siˬ leˇ ni caw ba nehˬ mawꞈ˗eu meh. Miˬyehˇ Yawˇbaˆ˗ahˇ nawˬ˗euˬ gaˇ kawˆ naˆ maˬ tseˇ aˇ yeˇ huiˬ dzehˬ˗eu gaˇ kawˆ jaˆ meh lehˇ mehˬ nehˬ˗euˬ meh. (Baˆ. 38:18-20) Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ dawˬ, Yawˇbaˆ˗euˬ haw jeˬ haw kawˆ˗ahˇ laˆ paˇ ni caw ba nehˬ˗euˬ meh. Yawˇbaˆ shaˬ zahˬ heu daˬ dzeuˇ ngeh, Yeˬhawˇbaˬ neh ngehˬ˗euˬ teu gʼawˬ shaˬ maˬ gaˬ˗eu miˇ neh nga loˇ? Maˬ, Yawˇbaˆ kʼawꞈ teu loꞈ˗ehˇ maˬ noeˬ˗a. Yawˇbaˆ Yeˬhawˇbaˬ neh mehˬ˗euˬ jeˬ˗ahˇ gʼoˆ siˬ˗awˇ, aˇ poeˬ taˬ baw˗eu meh. Aˬ yawꞈ ehˇ˗eu, “Ngaˬ neh kʼaˇ ngehˬ kʼaˇ tmˇ dzeuˇ˗euˬ jeˬ˗ahˇ ngaˇ shaꞈ dawˇ˗eu laꞈ kʼoeˇ, kʼaˬ puiˬ kʼaˬ lehˇ tsahˬ˗ahˇ jawˇ˗awˇ iˬ baˇ noeˬ poˆ˗eu ma.”(Baˆ. 42:1-6) Yawˇbaˆ Yeˬhawˇbaˬ neh mehˬ nehˬ laꞈ˗euˬ dawˬ˗ahˇ naˇ haˬ˗awˇ, nui noeˬ laˆ paˇ˗euˬ meh. Yeˬhawˇbaˬ Yawˇbaˆ˗euˬ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu jeˬ˗ahˇ nui kʼahˇ shiˇ˗eu lehˇ aˬ cawˬ˗ahˇ bi mawˇ˗euˬ meh.—Baˆ. 42:7, 8. w17.06 17-18 ¶11-12

Aˬ dui gaˇ˗ahˇ tsaˬ tsaˬ ni haw luꞈ˗eu lehˇ aˬ joˆ˗ehˇ siˬ nya˗eu nga? Aˬ dui yawˬ ha˗ahˇ heu loꞈ˗ehˇ naˇ haˬ nya meh. ‘Yawˬ ha˗euˬ gaˇ˗ahˇ laꞈ kʼaˬ cehˇ gaˇ neh Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ˗ahˇ naˇ nymˇ gawˬ gawˬ nya laˬ?’ lehˇ naˇ haˬ nya meh. Heu loꞈ˗ehˇ shaˇ noeˬ˗eu heu naˇ, aˬ dui aˬ jeˬ˗ahˇ maˇ diˇ gaˬ˗eu nga lehˇ siˬ laˇ ni caw ba nehˬ˗eu meh. Yeˬsuˇ aˬ dui˗euˬ dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ jeˬ hu taˬ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu jeˬ˗ahˇ mehˬ˗eu meh. Tiˬ nah keuˆ laˇ ngeh, Yeˬsuˇ Maˬliˇ hawˇ˗eu Maˬta pehˬ nymˇ˗ahˇ gʼa iˇ˗euˬ meh. Teu ngeh, Maˬta gʼaˬ Yeˬsuˇ gʼaˇ duˬ dzaˬ dzaˬ dawˇ dawˇ laˆ saˆ luꞈ˗awˇ, Maˬliˇ gʼaˬ naˇ Yeˬsuˇ˗euˬ dawˬ peh jawˇ˗awˇ aˬ yawꞈ mehˬ gaˇ naˇ haˬ luꞈ˗eu meh. Maˬta naˇ, Maˬliˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ maˬ caw ba le nga lehˇ toˇ˗eu meh. Yeˬsuˇ Maˬta˗ahˇ iˬ nah˗euˬ Jaˇliꞈ aˇ deuˆ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. (Luˇ. 10:38-42) Yeˬsuˇ aˇ poeˬ baw˗eu dzaw geuꞈ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu jeˬ mehˬ taꞈ yaꞈ˗euˬ meh. Aˬ dui yawˬ ha loˬ˗eu jeˬ˗ahˇ tehꞈ˗ehˇ maˬ kaꞈ gʼa ni, Ka li˗ahˇ gaˬ˗eu jeˬ mˇ mawˇ˗eu gʼaˇ duˬ “tsaˬ dui dui”˗eu jeˬ˗ahˇ ya tseˇ˗eu meh. Ehˇ mawꞈ˗eu naˇ aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ nehˬ˗ehˇ cawˬ cawˬ˗eu jeˬ˗ahˇ aˬ myah luꞈ naˬ ba tiꞈ taˬ gaˇ ehˇ˗eu meh. w17.05 23 ¶9-10

Yeˬhawˇbaˬ zaˬ deuˬ˗ahˇ yaw tsaˬ yaw dawˇ jeˬ mehˬ˗eu gʼaˇ duˬ, aˬ da aˬ ma deuˬ˗ahˇ kʼehˇ taˬ˗euˬ meh. Aˬ piˬ aˬ bawˇ deuˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, nui deuˬ˗ahˇ maˬ ehˇ maˬ kʼehˇ taˬ˗aˬ. (Dawˬ. 31:10, 27, 28) Jawˇ kʼahˬ dawˬ maˬ siˬ nya˗eu aˬ da aˬ ma deuˬ zaˬ deuˬ˗euˬ nui ma˗ahˇ maˬ mehˬ ahˇ nya˗eu miˇ neh, caw ba˗eu jeˬ˗ahˇ loˬ nya meh. Aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ zaˬ deuˬ˗ahˇ mehˬ nehˬ laꞈ lehˇ ehˇ˗eu heu naˇ, aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ doˇ˗eu gaˇ˗ahˇ yahˇ pawˇ˗eu maˬ ngeuˇ˗a. Heu kʼawꞈ ni, zaˬ deuˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ “zahˇ sahˇ kʼoꞈ mehˬ nehˬ tsoˆ nehˬ˗awˇ, bo saˆ huiˬ”˗eu tiˬ jeˬ pyeuꞈ meh. (Peˇ. 6:4) Yaw jeˬ ma jeˬ, aˬ da aˬ ma deuˬ nymˇ jiˇ uˬ duˬ tahˬ˗eu gaˇ kawˆ hawˇ˗eu zaˬ deuˬ muiˬ˗eu cawˬ˗ahˇ bi poˆ mawˇ˗eu gʼaˇ duˬ, aˇ muˇ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu gʼaˬ˗ahˇ nui noeˬ nui duˇ shaˇ nya˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ, zaˬ deuˬ˗ahˇ caw ba˗eu gʼaˇ duˬ, nymˇ jiˇ uˬ duˬ tahˬ ngeh, mehˇ nmˇ nui deuˬ˗ahˇ kʼawꞈ kuˇ nya meh. Kʼoeˇ naˇ, zaˬ guˬ deuˬ tsaꞈ gaˬ iˇ ngeh maˬ ehˇ, nui jeˬ jahˇ ngeh maˬ ehˇ, mehˇ nmˇ nui deuˬ˗ahˇ˗neh dzaw geuꞈ nya meh.—Dawˬ. 27:17. w17.05 13 ¶17-18

Yeˬsuˇ pehˬ˗euˬ nymˇ jiˇ sahˬ paˬ Heˬloˆ Yeˬsuˇ˗ahˇ sehꞈ˗eu lehˇ gʼeh˗eu miˇ neh, Iˇjiˇtuˆ miˇ kʼahˬ˗ahˇ cehˆ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ Heˬloˆ maˬ shiˇ˗euˬ kʼoeˇ keuˆ ni teu gaˇ jawˇ˗euˬ meh. (Tehˬ. 2:14, 19-21) Kʼoeˇ gaˇ neh yaw myaˬ kʼoꞈ byah laˇ ngeh, Yeˬsuˇ˗euˬ gʼaˬ kʼehˇ deuˬ kʼawꞈ, kʼehˬ˗eu kʼaˆ˗eu jeˬ jaˆ˗eu miˇ neh, “Yuˇdaˆ miˇ kʼahˬ hawˇ˗eu Saˬmaˬliˇ miˇ kʼahˬ doe ni cehˆ byaˆ jiˇ˗euˬ meh.” (Kʼehˇ. 8:1) Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ˗euˬ gʼaˬ kʼehˇ gʼawˬ mya gʼaˬ, iˇ kahˇ˗ahˇ neh bi teh doˆ meh lehˇ siˬ nya˗awˇ, “Meuˬ tiˬ meuˬ laꞈ kʼoeˇ, aˬ cawˬ naw maꞈ˗ahˇ kʼehˬ laˇ naˇ, yawˬ meuˬ yawˬ˗ahˇ cehˆ˗awˬ” lehˇ ehˇ˗eu meh. (Tehˬ. 10:23) Gaˇ kawˆ heu Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ yaw myaˬ heˇ gʼaˬ˗ahˇ jiˇ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. Gʼawˬ mya gʼaˬ yawˬ ha gaˬ˗eu gʼaˬ hawˇ˗eu pyuˇ shuiˇ myawˬ gahˬ deuˬ ya smˇ iˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ ja bu ja doeˇ˗eu, jiˇ baˬ dawˇ˗eu, paiˬ diˬ˗eu, smˇ kʼoeˬ kʼoeˬ˗eu, heu deuˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ, Iˇsaˬleˬlaˆ tsawˇ haˬ deuˬ bawˇ tsahˬ˗ahˇ neh doˆ iˇ˗eu baw˗euˬ loꞈ˗ehˇ, aˬ yawꞈ maꞈ kʼawꞈ taˆ laꞈ kʼoeˇ neh tiˬ nah ya doˆ iˇ meh lehˇ yawˬ haˇ yawˬ ha saˇ tiˇ biꞈ˗eu meh. Heu naˇ, aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ yaw muiˬ paw noeˬ nya ni caw ba nehˬ˗eu meh.—2 Gawˇ. 4:18. w17.05 3-4 ¶2-5

Haiˬ˗eu miˇ tsaˬ˗ahˇ kʼaˇ jawˇ˗eu kʼoeˇ keuˆ ni, maˬ tsaˬ maˬ dawˇ˗eu jeˬ˗ahˇ ya puˬ meh lehˇ ya noeˬ jiˇ taˬ meh. Tiˬ poˆ na, nawˇ hawˇ˗eu nawˇ siˬ nya˗eu deuˬ aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ gaˇ duˇ˗eu jeˬ˗ahˇ tahˬ puˬ nya meh. Sahˬ tiꞈ taˬ tiꞈ. Teu loꞈ˗ehˇ gʼeh ngeh to˗aˬ, Miˬyehˇ˗ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu laꞈ kʼoeˇ caw ba nehˬ laꞈ lehˇ shaˇ˗awˇ, aˬ yawꞈ˗ahˇ gʼoe˗awˬ. Kʼoeˇ naˇ, aˬ dui maˬ byah kuꞈ˗eu miˇ neh, gʼoˆ shaw bahˬ nya˗awˇ, gaˇ kawˆ dawˬ tawˆ luꞈ˗ahˇ maˬ siˬ jiˇ nya˗eu miˇ neh kʼawꞈ pyeuꞈ nya meh lehˇ taˬ ngehˇ. Gaˇ kawˆ maˬ bi huiˬ laˇ˗eu gʼaˇ duˬ, maˬ muiˬ˗eu paw ngehˬ˗eu jeˬ˗ahˇ yahˇ˗awˬ. Yawˬ haˇ yawˬ ha nui ma taˬ ngeh to˗aˬ, saˇ jaˇ ziꞈ˗eu jeˬ˗ahˇ bo saˆ˗awˇ, Yeˬhawˇbaˬ laˆ piˇ nehˬ laꞈ gaˇ oˇ oˬ˗awˇ dawˬ˗awˬ. Toˆ˗ehˇ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ nawˬ˗ahˇ nui kʼahˇ shiˇ˗awˇ, guiˬ lahˬ biꞈ tehꞈ˗a. Nawˇ “miˇ kʼahˬ dawˬ tawˆ luꞈ˗ahˇ yaˇ kʼaˬ daˇ˗eu gʼaˬ” aˬ myah luꞈ yaw tsaˬ yaw dawˇ jeˬ mˇ meh lehˇ jah nya meh. “Yawꞈ mˇ˗eu jeˬ tsaˬ meh.”—Beh. 18:25; Mehˬ. 32:4. w17.04 20 ¶17

Huiˬ dui dui˗eu shaˬ zahˬ oe ngeh keuˆ ni, maˬ noeˬ paˇ ni haiˬ˗eu miˇ tsaˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ luꞈ˗eu deuˬ kʼoeˇ taˆ aˬ jeˬ keuˆ le˗eu nga? Yeˬhawˇbaˬ haiˬ˗eu tsawˇ haˬ˗ahˇ miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ neh laˆ byoˆ jiˇ ma lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ meh. (Ceuˬ. 37:10) Nymˬ˗m iˬ nah gʼawˬ mya gʼaˬ yawˬ ha yaw lehˬ jeˬ˗ahˇ laˆ zaꞈ˗eu miˇ neh, tiˬ jeˬ maˬ ngeuˇ˗eu loꞈ˗ehˇ dehꞈ nya˗eu meh. (Baˆ. 21:7, 9) Ehˇ kʼawꞈ, Jaˇliꞈ “tsawˇ haˬ zaˬ˗euˬ kuiˇ toꞈ yawˬ toꞈ na luꞈ˗ahˇ aˬ yawꞈ haw luꞈ˗eu meh. Miˬyehˇ maˬ bi mawˇ nya ni iˬ baˇ zaˬ deuˬ cehˆ zaꞈ nya paˬ˗ehˇ jawˇ duˬ yaw zahˇ maˬ jaˆ˗a” lehˇ ehˇ˗eu meh. (Baˆ. 34:21, 22) Teu miˇ neh, Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ tiˬ jeˬ˗iˬ maˬ zaꞈ nya˗a. Aˬ yawꞈ haiˬ˗eu deuˬ neh mˇ˗euˬ yawˬ jeˬ na luꞈ˗ahˇ mawˇ jiˇ nya meh. Aˬmaˬgeˬdoˬ jiˇ ngeh, aˬ dui aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ maˬ paˇ poˆ mawˇ nya meh. Aˬ yawꞈ maꞈ mˬ maˬ maˬ byaˆ zaˇ ziˇ bi laˆ byoˆ jiˇ˗euˬ meh.—Ceuˬ. 37:12-15. w17.04 10 ¶5