Yikiri pi peko ma copo wok
“Amaku yub mi weko taba pi leng’kum pa nyathin mwa m’unyolere ma nyen. E aguro alama ma e i kor ot mwa: ‘Madhu taba mbe’. Ndhu ing’ey saa acel kende ci, ava nikotin uopo i iya ve [maj uka], e acwinyo taba acel.”—Yoshimitsu, Japon.
CALU lembe ma Yoshimitsu ukadhu kud i iye unyutho, saa mange lembe bedo yot ungo ni ng’atu m’ubemito niweko taba. Bende, sayulembe unyutho nia ceng’ini dhanu 90 wi dak mi ju ma weko taba voyo gicaku nimadhu taba kendo. Dong’ tek ibepimo niweko taba, ibiloyo mony maeno tek iyikiri pi peko ma copo wok i ng’eye. Ma kani ma bewok wang’ ma pol?
Yeny mi nikotin: Yeny maeno opo nisagu i nindo mir adek i ng’ey madhu taba wang’ ma tokcen man ejwik i ng’ey yenga ario kumeni. Ng’atu moko m’ubed umadhu taba uyero kumae: I saa maeno, “avane bino pare hew kumeni; egalu ngo.” Moko kadok i ng’ey oro ma dupa de pare mbwang’ kumeni icopo nweng’iri ku riew taba. Ka kumeno, kud ivoci ma nia imadh taba saa maeno. Ke kur pi minit moko abic kumeni, e riewne bikadhu.
Lembe mange ma wok i ng’eye: I acaki, ng’atini nwang’ere nia ecopo ngo niciro nindo kunoke ecopo ngo niketho wiye zoo i kum tic m’ebetimo man eno copo ketho kilo pare caku nimedere pare swa kumeni. Bende, ecopo nwang’ere ku litho, yilo, kwok, aonda man bende ayi pare wotho lokere, niwacu ekoso cirocir, ng’eycwiny make yotyot, kunoke ava lembe zoo de ai i kume. Lembe ma ber utie nia, ayi lembe ma tung’tung’ maeno zoo jwik i kind yenga ang’wen nitundo i yenga abusiel.
Lembe ma e gicopo konyi i saa maeno ma kwiny:
● Bed inindi lee.
● Bed imadh pii kunoke jus lee. Bed icam cam ma beco.
● Bed ku ng’iyo mi rieyo kumi i ayi ma ber.
● Bed iyuy yamu lee, ma ibewinjo ko nia umbo peri upong’o ku yamune.
Gin ma copo kelo riew taba: Lembe man pidoic ma tung’ tung’ dupa copo kelo riew taba. Ku lapor, saa moko nyo ibed imadhu taba kinde m’ibebilo giramadha moko. Ka kumeno, madh konyo perine nya piopio. Yo yo, ibicaku nimadhu kong’o pi saa ma lee.
Tek i wang’e ibed imadhu taba kinde m’ibetimo kit tic moko, paru mi madhu taba copo medere nibino asu i iwii kinde m’ibetimo kit tic maenonegi kadok oro ma dupa i ng’ey m’iweko taba de. Torben, ma wadaru weco pire, ukoro lembe ma e m’enwang’ere ko: “Oro apar abung’wen ukadhu niai m’aweko taba, re asu awanya madhe nega i saa mi yom i kaka tic.” I zoo, lembe tie nia atelatela m’utie i kind madhu taba ku tic moko ma segi jwik yoyo man ku saa dong’ jucaku paru ngo pi taba kadok kinde ma jubetimo ayi tic ma kumeno de.
Ku kong’o ke lundo lembene ukoc. I andha, kinde m’ibeweko nimadhu taba, copo kwayere nia iceriri ku nicidho i ka ma jubelworo man ma jubemadhu kong’o i iye, kum ju ma dupa caku nimadhu taba kendo kinde ma gibenwang’iri ka ma jubemadhu kong’o i iye. Pirang’o kumeno?
● Kadok abila kong’o kende de copo pong’o ava ma rom ku ma nikotin re ma pong’o.
● I saa ma jubemadhu iye kong’o ku dhanu ci pare jumadhu taba kokoro.
● Kong’o ketho jucaku coro lembe ceke swa man eketho ng’atini copo koso nikwerere gire. Biblia uyero lembe mandha kinde m’eyero kumae: ‘Pigulok kabu ng’eyothelembe.’—Hoseya 4:11.
Jurimo: Ng’ii jurimbi cuu. Ku lapor, wek rib ma tije mbe ma juribiri ko ku ju ma madhu taba kunoke ku ju ma copo cweli nimadhu taba. Bende, bed bor ku ju m’ubesayu nimino boti pi kero m’ibetimo pi niweko taba, ecopo bedo nia giceyi kinde m’ibeii niweke.
Kite m’icopo winjiri ko: Nimakere ku sayulembe moko ma jutimo, acel wi adek mi ju m’ucaku madhu taba kendo i ng’ey ma gikegiweke giwinjiri ve nia ava lembe zoo uai i kumgi kunoke gibedo ku ng’eycwiny kende kende pilembe weko taba uvoyogi. Tek pidoic ma kumeno uketho ava taba umeki, lang wii ku piny mange—icopo madhu pii, inyamu bazoga, kunoke icopo cidho rieyo tiendi. Ii nipong’o wii ku paru ma beco. Ku lapor, icopo kwayu Mungu ukonyi nikadhu kud i rwo kunoke icopo somo mbaya moko mi Biblia.—Zaburi 19:14.
Wek nicero beng’i kan imito madhu taba
● Atelo ndhu dhoga acel kende ci.
I andha: Nitelo taba dhok acel copo pong’o 50 wi dak mi yeny mi ng’et ng’ith ma nikotin mondo i iye pi saa ma romo adek. Adwogine tie nia ng’atini caku nimadhu taba ku there.
● Madhu taba ketho adog awinjara ma ber i ng’ey ma ava lembe uai i kuma.
I andha: Sayulembe ma dupa unyutho nia i andha nikotin medo hormone ma ketho ava lembe ai i kumjo ameda. Wang’ ma pol inwang’u nia kinde ma ng’atini ucaku niwinjere ma ber, eca nwang’u pare peko ma wok i ng’ey ma juweko taba re m’ukwiyo pi saa moko.
● Dong’ akadhu kadhiri mi weko taba.
I andha: Wenjo lembe jwigo amora. Biblia uyero kumae: “Tek ivoc i nindo mi ruvwa nwang’u tego peri nok.” (Lembrieko 24:10) Kud ipar nia icopo ngo niloyo. Ng’atu moko ci m’ubemito niweko taba man m’utiyo ku juk ma tung’ tung’ ma juweco pigi i gazeti maeni copo voyo monyne.
● Etek niciro ava ma tung’ tung’ ma wok i ng’eye.
I andha: Ava ma tung’ tung’ ma wok i ng’eye copo bedo kwiny, ento gibigalu pi yenga moko kende. Dong’ kud iwekiri! Tek ava mi madhu taba uopo kendo i ng’ey dwi kunoke oro moko de, re pare ebikadhu, ndhu i ng’ei minit moko nyanok kende ci—kendekende ndhu tek i saa maeno icwinyo ngo taba.
● Atie ku twoyo moko mi wic.
I andha: Tek ibemaku yath moko pi twoyo mi wic, calu ve wic arema kunoke twoyo ma bolo abelu wi dhanu, kway kony i bang’ munganga peri pi niweko nimadhu taba. Ebikonyi. Ku lapor, ecopo timo lembe moko ci kara thieth m’ibenwang’u ukony pi twoyo perine man bende pi peko ma yath m’ibemaku copo kelo.
● Tek amadhe kendo wang’ acel ci anwang’u nia dong’ weke voya.
I andha: Ju dupa weko lembe moko uketh gimadh taba kendo. In de tek lembe maeno utimi, kud ipar nia dong’ icopo ngo niweko taba. Kende kende cak ni ii kendo. Ka lembe jai iri nyanok nyutho ngo nia dong’ evoyi magwei. Tekene iwekiri re nwang’u evoyi andha. Ii asu. Andhandha, ibiloyo.
Romualdo, ma thugi n’i Brésil, umadhu taba pi oro 26. Dong’ oro ma romo 30 kumeni ukadhu niai m’eweko taba. Ekoro kumae: “Dong’ ang’eyo de ngo nia agam apodho wang’ adi. Kan apodho ci adagara i kuma zoo, dobedo ve tija de mbe. Ento, kinde m’akeco ku cwinya zoo nibedo ku winjiri ma ceng’ni ku Yehova Mungu man kinde m’arwo i bang’e areri nia ekonya, atuc niweko taba magwei.”
Thiwiwec ma tokcen udwogo iwi lembe maeni kendo. I iye, wabiweco iwi paru moko ma copo konyi kara ibed ku mutoro ing’ey m’iweko taba.
[Sanduku/Cal]
AYI TABA CEKE NEGO DHANU
Ayi taba upong’ lee dit. Ayi taba moko julworo kadok kaka ma julworo ie cam man yath de. Kadok kumeno de, Organisation Mondiale de la Santé uyero nia “ayi taba ceke nego dhanu”. Gin ma kelo thone copo bedo twoyo ma taba nyayu, calu ve kanser man twoyo mi wotho pa rimo. Mego ma madhu taba bende copo nyayu ret i kum nyathin m’i iye ma fodi unyolere ngo. Kit taba ma jumadhu wang’ ma pol tie ma kani?
Bidis: Eni tie ayi taba ma thindho man m’ariwa. Jutiyo kude asagane i ng’om mir Asie. Kud’i i bidis jutelo udok, nikotin man monoxide de carbone wang’ swa dit nisagu kud i ayi taba mange.
Taba ma tar: Pi niyiko taba maeni jung’inyo taba man juriwe ku karatasi ma juyiko ku taba. Piny moko ma nyinge alkali nwang’ere i kit taba maeno. Pinyne ketho jutelo nikotin wok kud i tabane kadok kinde ma junego tabane de.
Kretek: Kit taba maeni nwang’ere wang’ ma pol i ng’om mir Indonesie. I ie junwang’u ceng’ni 60 wi dak mi taba man 40 wi dak mi piny ma julwong’o cloves. Kadhiri mir udok, nikotin man monoxide de carbone ma nwang’ere i ayi taba maeni ukadhu kadhiri piny maenonegi ma nwang’ere i taba ma tar ku kabanga.
Dak: Eber ungo nimadhu dak kaka taba mange, pilembe nimadhu ayi taba mange kunoke nimadhu dak ceke copo nyayu kanser ku kodhi twoyo mange.
Taba ma yirone mbe: Eni uketho i iye taba m’anyama, taba m’anusa kunoke ma juroyo the lebjo man gutkha ma tie taba ma jutio ko i Asie ma yo piny ku yo nyangu. Kinde ma jubetiyo kud ayi taba maeni, nikotin mondo i rimo nikadhu kud i dhogjo. Taba ma yirone mbe nyayu ayi peko ma rom ku ma taba mange de nyayu.
Dak ma jukonjo pii i iye (kaka ma tung’ tung’ julwong’e nia bong, hukah, nageli kunoke cica: Kinde ma jubemadhu kit dak maeninegi, jutelo yiro nikadhu kud i pii. Kadok kumeno de, kadhiri piny ma nyayu kanser ma jutelo i umbo jwik ungo.
[Sanduku/Cal]
PI NIKONYO JUMANGE GIWEK TABA
● Kud ibed jacac. Kakare nicayu kunoke ninywaru ng’atini, eber kan ifoye pi kero m’ebetimo pi niweko taba. Eber niyero nia “An re abeneno nia tek ipimo kendo ci ibeweko taba andha”, kakare niyero nia “Evoyi ndhu kendo ci!”
● Bed itim kisa. Ka ng’eicwiny umaku ng’atu m’ubemito niweko taba i kumi, kud idieny. Tii kende kende ku wec mi kethocwiny ma calu ve “Ang’eyo nia etie lembe ma yot ungo, re atie kud anyong’a i kumi pi kero m’ibetimo.” Kud iyer nyanok de nia “Kinde m’ibed imadhu ca ibedinyang’a maa!”
● Bed ni jarimo mandha. Biblia uyero kumae: ‘Jarimo [mandha] bedo ku mer i nindo ceke, man junyole ni umego mi nindo mi can.’ (Lembrieko 17:17) Bende, bed ku cirocir man ku mer “saa ceke” i kum ng’atu m’ubeweko taba. Kud ipar pi kite m’ebewinjere ko man nyuth ire mer ku cirocirne kadok i saa ma nenedi de.