Jarimo ma rac

Kepar nia itie ku “jarimbi” moko niai m’i nyathin. Eketho  iwinjiri nia in de i dhanu man ekonyi kara iwinjiri ma ber ku juwodhi. Kinde m’ibed iwinjiri ku can, ibed iringo ndhu i bang’e pi ninwang’u “kony.” Eno uketho, icaku nijengiri i wiye pi lembe ma dupa.

Re i ng’eye, inwang’u racu pare moko. Emito wubedi karacel kude saa zoo, kadok nwang’u bedone ubenyeng’i ngo de. Man kinde m’eketho inweng’iri ve nia in de i dhanu, elund ebetimo kumeno pi ninyotho leng’kum peri. M’usagu zoo, ekwalu theng lim peri moko de.

I kind nindo m’ukadhu ceng’ni eni, ipimo nilalu mer m’i kindwu cen, re eyiyo iri ngo. I andha, dong’ enre m’ebetelo wii. Ang’eyang’o uwok i ii nia nwang’u cing’ kud iromb kude ci.

ENO tie kodhi mer m’utie i kind umadh taba ma pol ku taba. I ng’ey m’emadhu taba pi oro 50, dhaku moko ma nyinge Earline ubepoy kumae: “Taba ubed ukonya nikadhu ng’atu moko ci ma ceng’ni kuda. Ira, ekadhu kadok jarimo m’ugalu de​—saa moko en kende re m’ebedo ni jarimba.” Calu ma Earline udok unwang’u i ng’eye, taba tie jarimo ma rac mandha. I andha, nwang’u umaku jukiew wec mir acaki malu e pire​—ndhu lembe acel kende re m’ukoc. Kinde m’eponjo nia madhu taba utie timo ma rac i wang’ Mungu pilembe enyotho kumwa ma Mungu umiyo iwa, eweko nimadhu taba ndhu.​—2 Jukorintho 7:1.

Jalwo moko ma nyinge Frank bende umaku yub mi weko nimadhu taba pi nifoyo i Mungu. Ento nindo acel kende ing’ey m’emadhu taba wang’ ma tokcen, enwang’ere nia ebemulo aruma i the kavuto m’ebesayu ko dund taba m’upodho i ng’om. Frank uyero kumae: “Lembe maeno uponja wang’ acel.” Emedo kumae: “anwang’ara nia thwo an e zoo abemulo iwi conga ku cinga ve nyathin ma nyanok i kind susu m’abesayu ko dund taba m’ubed upodho i wang’e. Eno uketho aweko magwei nimadhu taba.”

Pirang’o etie yot ungo niweko taba? Ju ma sayu lembe iwi lembene ginwang’u nia utie pi thelembe dupa: (1) Tapa ketho ng’atini doko ni ng’eca tap calu yath ma merojo gitimo. (2) Nikotin ma jutelo kud i iye copo tundo i ng’ith pi segond abiro kende. (3) Taba doko ni theng’ kwo pa ng’atini ma dong’ ekoso de ngo i saa mi cam, meth, wec, yom ku lembe mange.

Ento, calu ma Earline giku Frank ginyutho, ecopere niweko ng’iyo maeno ma rac. Tek imadhu taba man ibemito niweke, nisomo thiwiwec m’ulubo e copo bedo iri ni acaki mi kwo ma nyen.

Kud iwil pi thelembe m’ubecweli niweko

“Pi niweko taba kwayu ngo nia ng’atini ukeumwony yath moko kunoke nia eke etim lembe moko ma segi.”​—“Stop Smoking Now!”

KENDEKENDE, tek ibemito niweko taba, ubekwayu ibed ku thelembe mandha mi weke. Icopo niketho thelembene ucweli niweko taba nenedi? Ma kwong’a, par cuu iwi bero m’ibinwang’u tek iweko taba.

Ibigwoko sente. Nimadhu pake acel mi taba kubang’ ceng’ copo camu sente ma lee dit i oro acel. “Aparu de ngo nia abed anyotho thwo sente ma rukeno zoo pi taba.”​—Gyanu, Nepal.

Icopo nwang’u anyong’a lee i kwo. “Kwo para udoko ber ma gwei kinde m‘aweko nimadhu taba, man emedere nidoko ber nisagu.” (Regina mir Afrique du Sud) Kinde ma ng’atini weko taba, ecaku niwinjo mido mi piny man ecaku ning’wiyo piny cuu, man bende edoko tek man kadok i anena de edoko leng’.

Yotkum peri copo yikere. “Niweko madhu taba miyo bero mi leng’kum dupa man piopio ni coo ku mon mi oro ma tung’ tung’ ceke.”​—The U.S. Centers for Disease Control and Prevention.

Ibicaku nigeniri de. “Aweko nimadhu taba pilembe amito ngo nia taba re m’utel wiya. Amito nibedo dit iwi kwo para an gira.”​—Henning, Denmark.

Juruot peri man jurimbi de gibinwang’u bero. “Madhu taba . . . nyotho leng’kum mi ju ma n’i ng’eti. . . . Sayulembe unwang’u nia nimoko yiro mi taba ma jumange re ma gibemadhu ubenego dhanu elufu swa ku kanser mir umbo man mir adunde.”​—American Cancer Society.

Ibinyayu anyong’a i ii Jacwic peri. “Jumerna, wadwokara leng’ ni gin ceke ma nyotho kum.” (2 Jukorintho 7:1) “Wuthier kumwu . . . ma leng’, ma Mungu yiyo.”​—Jurumi 12:1.

“Kinde ma anyang’ nia Mungu udagu gin ceke ma nyotho kum, amaku yub mi weko taba.”​—Sylvia, Espagne.

Re wang’ ma pol thelembe mi weko taba kende kende uromo ngo. Icopo bedo bende ku yeny mi kony mi jumange, uketho i iye juruot peri man jurimbi. Gicopo timo ang’o?

Say kony

“Tek ng’atu moko sagu ng’atu ma kende, juario bijai ire.”​—Eklizia 4:12.

Ku kony mi jumange, wacopo voyo jadhogwa​—dok pare nwang’u ebed ng’a. Pieno, tek ibemito nivoyo madhu taba, bed ku paru mi kwayu kony i bang’ juruot peri man i bang’ jurimbi​—kunoke i bang’ ng’atu moko ci m’utie ayika nikonyi man ma copo bedo kudi ku cirocir.

Pang bende niweco ku ju m’udaru weko nimadhu taba, kum gibinyang’ kudi anyang’a kende ngo ento gibikonyi de. Torben, ma tie Jakristu moko mi Danemark uyero kumae: “Kony mi jumange ubedo ira ni piny ma pire tek lee.” Abraham, ma kwo i Inde, ukiewo pare kumae: “Mer mandha ma juruot para man Jukristu wada ginyutho ukonya niweko taba.” Re saa mange kadok kony mi juruot ku jurimo de romo ngo.

Jalwo moko ma nyinge Bhagwandas uyero kumae: “Amadhu taba pi oro 27, ento amaku yub mi weko taba pilembe aponjo lembe ma Biblia ubeyero iwi timo m’ucido. Apimo nijwigo kadhiri methne. Aweko jurimba. Man asayu kony de. Re lembe rombo ira ngo. Tokcen ne, dyewor acel ayabu adundena ni Yehova Mungu man akwayu ekonya awek taba. E i ng’eye, aweke!”

Lembe mange ma pire tek utie niyikiri pi peko ma tung’ tung’ ma copo wok i ng’eye. Gitie peko ma kani? Thiwiwec m’ulubo bidwoko wang’ penji maeno.

[Sanduku]

NYO UBEKWAY ITII KU YATH PI NIWEKO TABA?

Yath ma konyo pi weko taba, calu ve patch mi nikotin, udoko ni yath ma miyo sente ma lee dit ni kampuni m’ubeyike. Re i wang’ ning’iyo nitiyo ku yath moko, kelar ipenjiri ku penji ma e:

Ecopo miyo bero ma kani? Thieth ma dupa copo konyi niweko taba man gijwigo avane de. Ento i ng’ei nindo ma dupa gicopo kelo peko moko mange.

Ecopo miyo peko ma kani? Yathne moko gicopo bedo bende ku matoke moko ma rac ma calu ve ng’ok, thum pa tego man pidoic mi deyiri. Ku thieth maeno piny mange re ma mondho i kum dhanu kaka nikotin. Dong’ ng’ei nia kakare nidaru nikotin kud i kumi, giroyo kendekende nikotin ku peko m’enyayu zoo i ayi mange. I andha, ng’atu m’ubetio kugi bedo asu ng’eca pa nikotin.

Yore mange mi weke tie ma kani? I sayusac moko ma jutimo, dhanu 88 wi dak mi ju m’uweko taba giyero nia giweke migi mbwang’ kumeni m’umbe nitiyo ku yath moko de.

Yikiri pi peko ma copo wok

“Amaku yub mi weko taba pi leng’kum pa nyathin mwa m’unyolere ma nyen. E aguro alama ma e i kor ot mwa: ‘Madhu taba mbe’. Ndhu ing’ey saa acel kende ci, ava nikotin uopo i iya ve [maj uka], e acwinyo taba acel.”​—Yoshimitsu, Japon.

CALU lembe ma Yoshimitsu ukadhu kud i iye unyutho, saa mange lembe bedo yot ungo ni ng’atu m’ubemito niweko taba. Bende, sayulembe unyutho nia ceng’ini dhanu 90 wi dak mi ju ma weko taba voyo gicaku nimadhu taba kendo. Dong’ tek ibepimo niweko taba, ibiloyo mony maeno tek iyikiri pi peko ma copo wok i ng’eye. Ma kani ma bewok wang’ ma pol?

Yeny mi nikotin: Yeny maeno opo nisagu i nindo mir adek i ng’ey madhu taba wang’ ma tokcen man ejwik i ng’ey yenga ario kumeni. Ng’atu moko m’ubed umadhu taba uyero kumae: I saa maeno, “avane bino pare hew kumeni; egalu ngo.” Moko kadok i ng’ey oro ma dupa de pare mbwang’ kumeni icopo nweng’iri ku riew taba. Ka kumeno, kud ivoci ma nia imadh taba saa maeno. Ke kur pi minit moko abic kumeni, e riewne bikadhu.

Lembe mange ma wok i ng’eye: I acaki, ng’atini nwang’ere nia ecopo ngo niciro nindo kunoke ecopo ngo niketho wiye zoo i kum tic m’ebetimo man eno copo ketho kilo pare caku nimedere pare swa kumeni. Bende, ecopo nwang’ere ku litho, yilo, kwok, aonda man bende ayi pare wotho lokere, niwacu ekoso cirocir, ng’eycwiny make yotyot, kunoke ava lembe zoo de ai i kume. Lembe ma ber utie nia, ayi lembe ma tung’tung’ maeno zoo jwik i kind yenga ang’wen nitundo i yenga abusiel.

Lembe ma e gicopo konyi i saa maeno ma kwiny:

● Bed inindi lee.

● Bed imadh pii kunoke jus lee. Bed icam cam ma beco.

● Bed ku ng’iyo mi rieyo kumi i ayi ma ber.

● Bed iyuy yamu lee, ma ibewinjo ko nia umbo peri upong’o ku yamune.

Gin ma copo kelo riew taba: Lembe man pidoic ma tung’ tung’ dupa copo kelo riew taba. Ku lapor, saa moko nyo ibed imadhu taba kinde m’ibebilo giramadha moko. Ka kumeno, madh konyo perine nya piopio. Yo yo, ibicaku nimadhu kong’o pi saa ma lee.

Tek i wang’e ibed imadhu taba kinde m’ibetimo kit tic moko, paru mi madhu taba copo medere nibino asu i iwii kinde m’ibetimo kit tic maenonegi kadok oro ma dupa i ng’ey m’iweko taba de. Torben, ma wadaru weco pire, ukoro lembe ma e m’enwang’ere ko: “Oro apar abung’wen ukadhu niai m’aweko taba, re asu awanya madhe nega i saa mi yom i kaka tic.” I zoo, lembe tie nia atelatela m’utie i kind madhu taba ku tic moko ma segi jwik yoyo man ku saa dong’ jucaku paru ngo pi taba kadok kinde ma jubetimo ayi tic ma kumeno de.

Ku kong’o ke lundo lembene ukoc. I andha, kinde m’ibeweko nimadhu taba, copo kwayere nia iceriri ku nicidho i ka ma jubelworo man ma jubemadhu kong’o i iye, kum ju ma dupa caku nimadhu taba kendo kinde ma gibenwang’iri ka ma jubemadhu kong’o i iye. Pirang’o kumeno?

● Kadok abila kong’o kende de copo pong’o ava ma rom ku ma nikotin re ma pong’o.

● I saa ma jubemadhu iye kong’o ku dhanu ci pare jumadhu taba kokoro.

● Kong’o ketho jucaku coro lembe ceke swa man eketho ng’atini copo koso nikwerere gire. Biblia uyero lembe mandha kinde m’eyero kumae: ‘Pigulok kabu ng’eyothelembe.’​—Hoseya 4:11.

Jurimo: Ng’ii jurimbi cuu. Ku lapor, wek rib ma tije mbe ma juribiri ko ku ju ma madhu taba kunoke ku ju ma copo cweli nimadhu taba. Bende, bed bor ku ju m’ubesayu nimino boti pi kero m’ibetimo pi niweko taba, ecopo bedo nia giceyi kinde m’ibeii niweke.

Kite m’icopo winjiri ko: Nimakere ku sayulembe moko ma jutimo, acel wi adek mi ju m’ucaku madhu taba kendo i ng’ey ma gikegiweke giwinjiri ve nia ava lembe zoo uai i kumgi kunoke gibedo ku ng’eycwiny kende kende pilembe weko taba uvoyogi. Tek pidoic ma kumeno uketho ava taba umeki, lang wii ku piny mange​—icopo madhu pii, inyamu bazoga, kunoke icopo cidho rieyo tiendi. Ii nipong’o wii ku paru ma beco. Ku lapor, icopo kwayu Mungu ukonyi nikadhu kud i rwo kunoke icopo somo mbaya moko mi Biblia.​—Zaburi 19:14.

Wek nicero beng’i kan imito madhu taba

● Atelo ndhu dhoga acel kende ci.

I andha: Nitelo taba dhok acel copo pong’o 50 wi dak mi yeny mi ng’et ng’ith ma nikotin mondo i iye pi saa ma romo adek. Adwogine tie nia ng’atini caku nimadhu taba ku there.

● Madhu taba ketho adog awinjara ma ber i ng’ey ma ava lembe uai i kuma.

I andha: Sayulembe ma dupa unyutho nia i andha nikotin medo hormone ma ketho ava lembe ai i kumjo ameda. Wang’ ma pol inwang’u nia kinde ma ng’atini ucaku niwinjere ma ber, eca nwang’u pare peko ma wok i ng’ey ma juweko taba re m’ukwiyo pi saa moko.

● Dong’ akadhu kadhiri mi weko taba.

I andha: Wenjo lembe jwigo amora. Biblia uyero kumae: “Tek ivoc i nindo mi ruvwa nwang’u tego peri nok.” (Lembrieko 24:10) Kud ipar nia icopo ngo niloyo. Ng’atu moko ci m’ubemito niweko taba man m’utiyo ku juk ma tung’ tung’ ma juweco pigi i gazeti maeni copo voyo monyne.

● Etek niciro ava ma tung’ tung’ ma wok i ng’eye.

I andha: Ava ma tung’ tung’ ma wok i ng’eye copo bedo kwiny, ento gibigalu pi yenga moko kende. Dong’ kud iwekiri! Tek ava mi madhu taba uopo kendo i ng’ey dwi kunoke oro moko de, re pare ebikadhu, ndhu i ng’ei minit moko nyanok kende ci​—kendekende ndhu tek i saa maeno icwinyo ngo taba.

● Atie ku twoyo moko mi wic.

I andha: Tek ibemaku yath moko pi twoyo mi wic, calu ve wic arema kunoke twoyo ma bolo abelu wi dhanu, kway kony i bang’ munganga peri pi niweko nimadhu taba. Ebikonyi. Ku lapor, ecopo timo lembe moko ci kara thieth m’ibenwang’u ukony pi twoyo perine man bende pi peko ma yath m’ibemaku copo kelo.

● Tek amadhe kendo wang’ acel ci anwang’u nia dong’ weke voya.

I andha: Ju dupa weko lembe moko uketh gimadh taba kendo. In de tek lembe maeno utimi, kud ipar nia dong’ icopo ngo niweko taba. Kende kende cak ni ii kendo. Ka lembe jai iri nyanok nyutho ngo nia dong’ evoyi magwei. Tekene iwekiri re nwang’u evoyi andha. Ii asu. Andhandha, ibiloyo.

Romualdo, ma thugi n’i Brésil, umadhu taba pi oro 26. Dong’ oro ma romo 30 kumeni ukadhu niai m’eweko taba. Ekoro kumae: “Dong’ ang’eyo de ngo nia agam apodho wang’ adi. Kan apodho ci adagara i kuma zoo, dobedo ve tija de mbe. Ento, kinde m’akeco ku cwinya zoo nibedo ku winjiri ma ceng’ni ku Yehova Mungu man kinde m’arwo i bang’e areri nia ekonya, atuc niweko taba magwei.”

Thiwiwec ma tokcen udwogo iwi lembe maeni kendo. I iye, wabiweco iwi paru moko ma copo konyi kara ibed ku mutoro ing’ey m’iweko taba.

[Sanduku/​Cal]

AYI TABA CEKE NEGO DHANU

Ayi taba upong’ lee dit. Ayi taba moko julworo kadok kaka ma julworo ie cam man yath de. Kadok kumeno de, Organisation Mondiale de la Santé uyero nia “ayi taba ceke nego dhanu”. Gin ma kelo thone copo bedo twoyo ma taba nyayu, calu ve kanser man twoyo mi wotho pa rimo. Mego ma madhu taba bende copo nyayu ret i kum nyathin m’i iye ma fodi unyolere ngo. Kit taba ma jumadhu wang’ ma pol tie ma kani?

Bidis: Eni tie ayi taba ma thindho man m’ariwa. Jutiyo kude asagane i ng’om mir Asie. Kud’i i bidis jutelo udok, nikotin man monoxide de carbone wang’ swa dit nisagu kud i ayi taba mange.

Taba ma tar: Pi niyiko taba maeni jung’inyo taba man juriwe ku karatasi ma juyiko ku taba. Piny moko ma nyinge alkali nwang’ere i kit taba maeno. Pinyne ketho jutelo nikotin wok kud i tabane kadok kinde ma junego tabane de.

Kretek: Kit taba maeni nwang’ere wang’ ma pol i ng’om mir Indonesie. I ie junwang’u ceng’ni 60 wi dak mi taba man 40 wi dak mi piny ma julwong’o cloves. Kadhiri mir udok, nikotin man monoxide de carbone ma nwang’ere i ayi taba maeni ukadhu kadhiri piny maenonegi ma nwang’ere i taba ma tar ku kabanga.

Dak: Eber ungo nimadhu dak kaka taba mange, pilembe nimadhu ayi taba mange kunoke nimadhu dak ceke copo nyayu kanser ku kodhi twoyo mange.

Taba ma yirone mbe: Eni uketho i iye taba m’anyama, taba m’anusa kunoke ma juroyo the lebjo man gutkha ma tie taba ma jutio ko i Asie ma yo piny ku yo nyangu. Kinde ma jubetiyo kud ayi taba maeni, nikotin mondo i rimo nikadhu kud i dhogjo. Taba ma yirone mbe nyayu ayi peko ma rom ku ma taba mange de nyayu.

Dak ma jukonjo pii i iye (kaka ma tung’ tung’ julwong’e nia bong, hukah, nageli kunoke cica: Kinde ma jubemadhu kit dak maeninegi, jutelo yiro nikadhu kud i pii. Kadok kumeno de, kadhiri piny ma nyayu kanser ma jutelo i umbo jwik ungo.

[Sanduku/​Cal]

PI NIKONYO JUMANGE GIWEK TABA

● Kud ibed jacac. Kakare nicayu kunoke ninywaru ng’atini, eber kan ifoye pi kero m’ebetimo pi niweko taba. Eber niyero nia “An re abeneno nia tek ipimo kendo ci ibeweko taba andha”, kakare niyero nia “Evoyi ndhu kendo ci!”

● Bed itim kisa. Ka ng’eicwiny umaku ng’atu m’ubemito niweko taba i kumi, kud idieny. Tii kende kende ku wec mi kethocwiny ma calu ve “Ang’eyo nia etie lembe ma yot ungo, re atie kud anyong’a i kumi pi kero m’ibetimo.” Kud iyer nyanok de nia “Kinde m’ibed imadhu ca ibedinyang’a maa!”

● Bed ni jarimo mandha. Biblia uyero kumae: ‘Jarimo [mandha] bedo ku mer i nindo ceke, man junyole ni umego mi nindo mi can.’ (Lembrieko 17:17) Bende, bed ku cirocir man ku mer “saa ceke” i kum ng’atu m’ubeweko taba. Kud ipar pi kite m’ebewinjere ko man nyuth ire mer ku cirocirne kadok i saa ma nenedi de.

Icopo loyo!

KARE romo m’umaku ‘[cwinyi] bed tek, man itim tic.’ (1 Lemkei 28:10) Lembe ma tokcen m’icopo timo pi nivoyo mony maeno utie ang’o?

Pang nindo. Oditic ma neno lembe mi yotkum mir États-Unis uyero nia niai cing’ m’ikeco niweko taba, mito ngo yenga ario ukadhi ma fodi iweke ngo. Nindo ma kwong’a m’ibeweko iye taba kwayu ubed i kind yenga maeno. Kumeno re m’amora peri mi weko taba bibedo lee. Nyuth nindone iwi kalandrie peri. Nyuth nindone bende ni jurimbi man kud iwile kadok lembang’o ngi.

Bed ku karatasi moko ma bipoyo wii.” I karatasi maeno icopo kiewo lembe m’ulubo piny e man bende lembe moko ci ma copo medo amora peri:

● Thelembe m’uketho ibeweko taba

● Nimero mi telefon mi dhanu m’icopo lwong’o kinde m’ibecivoc

● Paru​—ecopo keth’i iye verse moko mi Biblia calu ve Jugalatia 5:22, 23​—ma bikonyi kara ituc i kum lembakeca peri

Woth ku karatasi maeno saa zoo man iwoth besome wang’ ma pol dieceng’ duu. Mediri nipoyo wii ku lembe m’ikiewo i karatasine kinde ma ava taba umeki kadok i ng’ey ma dong’ iweko tabane de.

Jwigi noknok ng’iyo mi madhu taba i saa moko ma segi. I wang’ nindo m’ikeco niweko iye taba, cak niweko ng’iyo moko m’itie ko. Ku lapor, tek ibed imadhu taba ndhundhu ing’ei m’icew, kecak nimadhe saa acel i ng’eye. Tek imadhe i saa m’ibecamu kunoke ndhundhu i ng’ey cam, kewek thelembe cen. Wek nicidho kaka ma jumange gibemadhu taba i iye. M’umedo maeno, bed iyer matek nia: “Kud inen ma rac. Dong’ aweko taba.” Lembe maeno bikonyi kara iwek taba. Bende, gibipoyo wii nia idong’ nyanok ku nidoko ng’atu m’ubedumadhu taba con.

Yik piny ma bikonyi. Calu ma nindo m’ibeciweko iye taba udhingo, ukwayu icok dhu piny ma e m’ibibenyamu: karot, bazoga, nying ngasi, ku mange de. Nyuth nindo m’ibeyikiri pi niweko taba i iye ni jurimbi man ni jupewu. Nyuth igi bende lembe ma gicopo timo pi nikonyi. Tap i wang’ nindo maeca, ukwayu ibay cen piny ceke ma copo cweli ni madhu taba​—calu ve taba ma fodi imadhu ngo kunoke dunde m’udong’ i ot, i the jeba kunoke i mutukari peri man bende i kaka m’itimo iye tic. I andha, niwodho taba kud i jeba yot sagu nikwaye i bang’ jarimo moko man bende etek sagu ni ng’iewe ang’iewa! M’usagu zoo, mediri nikwayu kony i bang’ Mungu, asagane ing’ey m’imadhu taba wang’ ma tokcen.​—Luka 11:13.

Dhanu milioni dupa “githumo the mer m’ikindgi” ku taba cen pilembe etie jarimo ma rac man ma janek. In de icopo timo kumeno. E ing’ei nia yotkum ma ber man bed’agonya ma yawe mbe ubekuri.

[Cal]

Woth ku karatasi ma bipoyo wii pi niweko taba saa zoo man iwoth besome wang’ ma pol dieceng’ duu