Genogen​—Nyo eromo bedo andha ku matoke moko iwi kwo mwa?

KINDE ma jalawobi moko ma nyinge Daniel ubino ku oro apar kende ci, nwang’u dong’ esendere ku remo mi kanser pi oro acel. Cwiny ba munganga pare ku wedi pare ceke ugam utur. Ento cwiny Daniel re utur ungo. Ebino ku genogen nia nindo moko ebidongo man ebibedo jatim sayusac iwi kite mi thiedho kanser. Cwinye bino tek lee nia munganga moko ma tie jabodho mi thiedho kit kanser m’ubesende ubebino. Kinde ma nindo mi bino pa mungangane uromo, e lembe ugam ucero wang’e uketho etundo ngo. Lembuno ujwigo genogen pa Daniel. Eno ubino wang’ ma kwong’a ma cwinye utur i iye. Man i ng’ei nindo ma nok, twoyone unege.

Ng’atu m’ukoro pi kwo pa Daniel utie munganga moko m’uponjo lembe iwi adwogi ma genogen kunoke koso genogen bedo ko iwi leng’kum pa ng’atini. Saa moko nyo in de idaru winjo kit kpawa ma kumeno. Ku lapor, kepar pi jadwong’ moko m’utii ma dong’ udhingo tho, ento m’ubekuro kud ava nia etund i kum lembe moko ma pire tek akeca; copo bedo ebekuro ng’atu moko m’emaru m’ubebino liewe, kunoke ebekuro nindo mi foc moko. Kinde ma lembene utundo man ukadhu, e etho. Jucopo yero ang’o i kum lembe ma kumeno? Nyo andha genogen copo bedo ku tego calu ma jumoko gibed giparu?

Bamuganga ma pol ma gibetimo sayusac giyero nia nibedo ku nen ma ber, nibedo ku genogen, man nibedo ku pidoic ma ber tie kud adwogi ma cuu iwi kwo man leng’kum pa ng’atini. Ento tie ngo ba munganga zoo ma gitie ku paru maeno. Jutim sayusac moko giyiyo ngo lembe maeno man giwacu nia lembene urombo ngo ku lembe mi sians. Giyero nia tie ngo kite ma ng’atini winjere ko re ma tie kud adwogi iwi leng’kum pare.

I andha, dhanu ucaku bedo ku jiji iwi genogen niai con. Oro elufu ma lee udaru kadhu, jugam jupenjo jararieko moko mi Giriki ma nyinge Aristote ukeunyuth nia genogen tie ang’o, edwoko kumae: “Etie lek ma juleko ma nwang’u wang’jo thwolo.” I nindo m’ukadhu ceng’ini eni de, jadit moko mi lembgamba mir Amerika uyero kumae: “Ng’atu m’ujengo kwo pare iwi genogen bitho ma nwang’u kec ubenege.”

Dong’ i andha, genogen tie ang’o? Nyo etie kende kende ava moko ma tije mbe kumeni ma dhanu giyenyo ko jukocwiny i lek ma iye nanu? Nyo thelembe moko tie m’ukwayu junen ko genogen ni gin ma pire tek nisagu, niwacu gin ma wan ceke watie ku yenyne kara wabed ku leng’kum ma cuu man mutoro, kunoke piny moko ma ukungune nuti andha man ma jucopo nwang’u bero i kume?

Icopo nwang’u genogen mandha kani?

SAA peri ugam uling’ bip man ubenen ve nia eng’eny. Kinde m’isayu niyike, inweng’iri i wang’ ng’iyong’ic dupa. Dhanu ma giyiko saa gipong’ apong’a, jumoko m’i kindgi ubeyero lembe m’unyeng’i, jumange lundo ubeyero lembe m’ukoc. Dong’ iromo timo ang’o kan inwang’u nia karaman jadhugula peri re m’ugam uyiko saane oro ma lee i wang’e? M’umedo maeno, iwinjo nia etie ayika nikonyi m’umbe cul. Kawoni dong’ ing’eyo nia icidho i bang’ ng’a, kumeno ngo?

Kawoni kepor saa maeno ku copo peri mi geno lembe. Ka genogen peri ubecuku thum calu mi dhanu ma pol i nindo ma rac maeni, icopo nwang’u kony kani? Dhanu dupa romo yero nia gitie ku copo mi konyo, ento paru ma tung’ tung’ ma gimiyo copo nyotho wijo man giromo rombo ngo i kindgi. Pieno, etie ber nicidho i bang’ Ng’atu ma ku kwong’a ucwiyo dhanu ku copo mi bedo ku genogen. Biblia uwacu nia “eni bor ungo ku ng’atuman m’i kindwa” man nia etie ayika mituko ngo nikonyo.​—Tic mi Jukwenda 17:27; 1 Pethro 5:7.

Thelembe ma thuc mi genogen

I Biblia, genogen utie ku thelembe ma lac man ma thuc lee nisagu ma tin badokter, jururieko man ju ma gisomo timo mi dhanu. Wec mi dhok ma jukiewo iye Biblia ma juloko nia “genogen” thelembene tie nikuro kud ava man nikuro lembe ma ber. I adundo, genogen uketho i iye lembe ario. Mi kwong’o, utie ava mi gin moko ma ber man mir ario thelembe m’uketho iyiyo nia andha ginde bitimere. Genogen ma Biblia uweco pire utie ngo lembe ma jubeparu apara. Ento ecungo iwi kathere ma tek mi lembe m’utimere andha.

I ayi maeno, genogen uyenyo rombo ku yiyoyic m’ucikere nicungo iwi giranyutha, ento ungo niyiyo lembe m’umbe ninyang’ i iye. (Juebrania 11:1) Enre Biblia unyutho nia yiyoyic ukoc ku genogen.​—1 Jukorintho 13:13.

Wakemak lapor ma e: Kan ikwayu jarimbi moko nia ekonyi, icopo bedo ku genogen nia ebikonyi. Genogen maeno m’itie ko ucungo ngo iwi yamu, iyiyo jarimbi, ing’eye ma ber mandha, i wang’e de ineno ebed etimo bero ni dhanu man ebed ekonyogi. Yiyoyic man genogen m’itie ko kindgi tie ceng’ini mandha, man utie ku yeny pa wadi, ento gitie ngo gin acel. Icopo bedo ku genogen ma kumeno iwi Mungu nenedi?

Ukungu mi genogen

Mungu tie ukungu mi genogen mandha. I rundi mi Biblia, jubed julwong’o Yehova nia “genogen mir Israel.” (Yeremia 14:8) Genogen ceke mandha ma dhanu pare gibino ko ubed uai i bang’e; pieno ebino genogen migi. Genogen mandha utie ngo nibedo kud ava mi gin moko. Mungu ubed umiyo igi thelembe mandha m’ubed ukonyogi nibedo ku genogen. I kind oro ma dupa m’ebino timo kugi, ebed eng’olo igi lembe dupa man egam epong’o lembe m’eng’olone. Yocuwa m’ubino jatela mi nyithindho mir Israel uyero igi kumae: “Wung’eyo . . . nia gin acel de mbe m’urem mi gin ceke ma ber ma Yehova Mungu mu yero piwu; gin ceke timbre kakare iwu, gin acel de mbe i kinde m’urem.”​—Yocuwa 23:14.

Tin oro dak swaa i ng’eye de, etie pare andha nia gin ceke ma Yehova ng’olo timere. I Biblia, junwang’u lembang’ola dupa ma yawe mbe ma Mungu utimo, man kite ma gigam gipong’o ko tap tap. Calu ma lembe moko m’eng’olo ma gibino lembila gibipong’o m’umbe jiji moko nyanok de, jukiewogi i saa maeca calu ve dong’ gidaru timiri.

Eno re m’uketho wayero nia Biblia utie buku mi genogen. Kinde m’ibesomo kite ma Mungu ubed utimo ko lembe ni dhanu, eno bicweli niketho genogen peri i wiye dong’ nisagu. Jakwenda Paulo ukiewo kumae: “Gin ceke m’ukiewere yang’ con i Lembagora ukiewere pi ponji mwa, kara ni kum cirocir mwa man jukojuk ma wanwang’u i Lembagora, wabed ku genogen.”​—Jurumi 15:4.

Mungu umiyo iwa genogen ma kani?

Saa ma kani dhe ma wabedo ku yeny mi genogen nisagu? Nyo etie ngo kinde ma tho uwok i wiwa? Ento ni ju ma pol, etie tap kinde ma ng’atu moko ma gimaru utho re ma genogen migi de gam thum. I andha gin moko mange mbe ma daru genogen mwa nisagu tho. Tho copo weko de ngo ng’atu moko acel de m’i kindwa. Wacopo urara i kume pi nindo moko kende, ento wacopo cerara ngo ire. Eno re m’uketho Biblia ulwong’o tho nia “jakwor ma tokcen.”​—1 Jukorintho 15:26.

Ang’o ma romo konyowa nibedo ku genogen kinde ma tho uwok i wiwa? Verse mi Bible m’ulwong’o tho nia jakwor ma tokcen uyero bende nia ‘jubikabe woko.’ Yehova Mungu utie ku tego nisagu tho. Enyutho lembe maeno wang’ ma pol. Nenedi? Kinde m’ecero ju m’utho. Biblia unyutho nia Mungu utiyo ku tego pare wang’ abung’wen pi niketho dhanu ma githo gidok kwo kendo.

Wang’ acel, Yehova utiyo ku tego pare i ayi ma segi kinde m’emiyo copo ni Wode ma Yesu, pi nicero Lazaru ma jarimbe ma ceng’ini mandha, ma nwang’u utho nindo ang’wen udaru kadhu. Yesu utimo ngo lembe maeno aponda, ento kamaleng’ i wang’ udul dhanu.​—Yohana 11:38-48, 53; 12:9, 10.

Saa moko icopo penjiri kumae: ‘Pirang’o jubed jucero dhanu? Nyo gidok gitii ngo man githo kendo?’ Ee, gidok githo. Ento lembe ma tap ma Biblia ukoro iwi cer calu ve maeno, konyowa nibedo ngo kende kende kud ava nia wedi mwa ma wamaru gibidokwo kendo; ento watie ku thelembe mi geno nia gibicer. I ayi mange wacopo yero nia watie ku genogen mandha.

Yesu uyero kumae: “An a cer man kwo.” (Yohana 11:25) Etie ng’atu ma Yehova bimiyo ire copo mi cero dhanu iwi ng’om zoo. Yesu uyero kumae: “Saa ubebino ma dhanu ceke ma gin’i kabuli gibiwinjo dwand [Kristu] man gibiwok woko.” (Yohana 5:28, 29) Eyo, dhanu ceke ma ginindo i liel gitie ku genogen mi cer pi nidokwo kendo iwi ng’om m’udoko ni paradiso.

Jabila Isaya ukoro kite ma cer maeno bitimere ko, eyero kumae: “Avu peri bibedo kwo; avu para gibicer. Wuceu man wuwer wer, wu ju m’ubedo i utur; kum thoi peri en e calu thoi mir uboko, e ng’om biwodho avu.”​—Isaya 26:19

Eno tie lembe ma tielo cwiny ungo nia? Ju m’utho gitie agwoka mituko ngo, calu nyathin m’ubedo agwoka i min. I andha, dhanu ma gibeyom i liel gibedo agwoka i ung’ith pa Mungu ma Jategopko ma wie wil ungo nyanok de. (Luka 20:37, 38) Ceng’ini eni gibicer, gibimondo i ng’om mir anyong’a, man jubijologi de tap calu ma jujolo ko nyathin ma jubino kuro ku mer! Pieno, genogen utie kadok kinde ma tho uwok i wiwa.

Genogen copo timo iri ang’o?

Jakwenda Paulo uponjowa ku lembe lee iwi bero mi bedo ku genogen. Eyero nia genogen utie acel m’i kind jamlwiny ma pire tek, niwacu sabu. (1 Juthesaloniki 5:8) Pirang’o eporo genogen ku sabu? I rundi mi Biblia, jaaskari ubed ukendo sabu mi cuma pi nicidho i lwiny, wang’ ma pol, yor i sabune bedo bongu kunoke adila. Sabu maeno gwoke, ketho gin ma nwang’u copo maku wie man nege kadhu dong’ akadha. Paulo ubino miyo ponji ma kani nikadhu kud i lapor maeno? Calu ma sabu gwoko wijo, genogen bende gwoko ng’eyong’ec mwa, copo mwa mi paru lembe. Kan itie ku genogen ma tek m’urombo ku lembakeca pa Mungu, kinde m’ibinweng’iri ku peko, lworo man turcwiny bidaru ngo kwiyocwiny peri mir adunde. Ng’a m’i kindwa m’umbe ku yeny mi sabu maeno?

Paulo utiyo ku lapor mange ma nyang’ i iye yot pi niweco iwi genogen m’urombo ku yeny pa Mungu. Ekiewo kumae: “Genogen maeni utie iwa calu nanga pi ng’eyong’ec mwa, ma e mandha man ma tek.” (Juebrania 6:19) Calu ma Paulo uoy i nam wang’ dupa, eng’eyo cuu mandha bero pa nanga. Kinde ma yamu utuk iwi dhanu i nam, junam gibolo nanga mi yei i the pii. Kinde m’emondo i kwiyo mi the nam man emoko ma tek, eno konyo yei nipor ma ber iwi mujanga m’umbe ariti kakare ma yamu ucwale i dhuwat man ecidh eng’enye i lak cana.

Kumeno bende, ka watie ku genogen “mandha man ma tek” i lembang’ola pa Mungu, genogen maeno bikonyowa niciro man nikadhu m’umbe peko kud i yamu m’ubewingo ng’om maeni. Yehova ung’olo nia ceng’ini eni, saa biromo ma lembe ceke ma tin ubeungo dhanu: lwiny, turo cik, can, man kadok tho bithum. (Nen sanduku i mbaya 10.) Ka wamoko kii i kum genogen maeno, ebikonyowa niurara i kum ariti, ebimedo i kumwa ava mi kwo nimakere ku cik mir ukungu pa Mungu, kakare nimiyara i timo ma reco man mi tarwang’ ma tin umew i ng’om maeni.

In bende icopo bedo ku genogen ma Yehova umiyo. Ebemito nia ikwo i ayi ma nwang’u elar epang’u ikwo ko. Ebeyenyo nia “kwond dhanu ceke gibothi.” Nenedi? Mi kwong’o, kubang’ ng’atuman ucikere nitundo “i bang’ ng’eyong’ec ma tap mi lemandha.” (1 Timoteo 2:4) Ju ma giwodho girasoma maeni gibekweyi nia inwang’ ng’eyong’ec ma tap mi lemandha ma miyo kwo ma nwang’ere i Lembe pa Mungu. Genogen ma Mungu bimiyo iri usagu genogen ceke m’icopo bedo ko i ng’om maeni.

Kinde m’itie ku genogen maeno, ibinweng’iri ngo nyanok de nia tiji mbe, pilembe Mungu copo miyo iri tego mi timo lembakeca moko ci m’itie ko m’urombo ku yeny pare. (2 Jukorintho 4:7; Jufilipi 4:13) Nyo eno tie ngo kit genogen m’ibeyenyo? Pieno kan itie ku yeny mi genogen, ka nwang’u ibino yenye, cwinyi bed tek. Genogen ni dhugula peri eni. Icopo nwang’e!

[Sanduku/Cal]

Thelembe mi bedo ku genogen

Paru m’ulubo e m’uai i Lembagora copo konyi kara ibed ku genogen ma tek:

◼ Mungu ung’olo iwa nindo m’ubino ma ber.

Lembe pare uyero nia ng’om ngung’ bidoko ni paradizo, kaka ma dhanu bikwo i iye i acel man ku mutoro.​—Zaburi 37:11, 29; Isaya 25:8; Lembanyutha 21:3, 4.

◼ Mungu copo cwayu ndra ngo.

Edagu kit ndra moko ci. Yehova tie leng’ leng’ ma yawe mbe, pieno ecopere ngo ire nicwayu ndra.​—Lembrieko 6:16-19; Isaya 6:2, 3; Tito 1:2; Juebrania 6:18.

◼ Mungu utie ku tego ma kajikne mbe.

Yehova en kende re m’etie jategopko. Gin moko acel de mbe i polo kadi i ng’om ma copo cere ku pong’o lembang’ola pare.​—Ai 15:11; Isaya 40:25, 26.

◼ Mungu ubemito nia ikwo rondo ku rondo.

​—Yohana 3:16; 1 Timoteo 2:3, 4.

◼ Mungu nenowa ku genogen.

Eng’iyo niketho wiye i kum kite ma beco ma watie ko man kero ma watimo, ento ungo i kum kosa man racu mwa. (Zaburi 103:12-14; 130:3; Juebrania 6:10) Etie ku genogen nia wabitimo lembe m’atira man etie kud anyong’a kinde ma watime.​—Lembrieko 27:11.

◼ Mungu ung’olo nia ebikonyi kara ipong’ lembakeca m’urombo ku yeny pare.

Jutic pare gimbe ku yeny mi nwang’iri nia tijgi mbe. Mungu miyo iwa ku berocwinye tipo pare ma leng’ ma tie tego ma yawe mbe pi nikonyowa.​—Jufilipi 4:13.

◼ Mungu uromo nia waketh genogen mwa i wiye.

Etie ng’atu ma jugeno man m’uromo, ebiwenjowa ngo nyanok de.​—Zaburi 25:3.

[Cal]

Tap calu ma sabu gwoko wijo, genogen de gwoko ng’eyong’ec mwa kumeno

[Cal]

Calu nanga, genogen ma tek ketho wacungo nging’ nging’

[Kakare ma cal uai i ie]

Courtesy René Seindal/Su concessione del Museo Archeologico Regionale A. Salinas di Palermo

Pirang’o watie ku yeny mi genogen?

LEMBANG’O ma nwang’u ubecitimere ka nang’u Daniel ma waweco pire i acaki mi ponji maeni umedere nibedo ku genogen ma tek? Nyo nwang’u ebecivoyo kancer m’ubino sende? Nyo nwang’u ecibedo kwo asu tin eni? Kadok nwang’u ju ma giyero ku tego migi zoo nia genogen copo konyo de, gicopo cidho ngo nitundo i paru ma kumeno. Eno ubemiyo iwa ponji ma e ma pire tek: mito ngo niparu nia genogen tie ku tego ma daru peko ceke. Etie ngo ve yath moko ma keyo twoyo ceke.

Kinde ma radio CBS ubino penjo dokter Nathan Cherney, ecimo wang’ dhanu iwi ariti mi paru nia genogen utie ku tego lee kinde ma jubethiedho ng’atu moko m’ubetwoyo ma rac mandha. Eyero kumae: “Wabed wawinjo co moko udhau iwi mon migi nia gibeii ngo niparu lembe i ayi ma cuu, giweko paru ma rac re m’umondo lee i wigi.” Dokter Cherney umedo kumae: “Kit paru ma kumeno cwalu dhanu niwondiri nia ng’atini copo cero dhu kanser ma nwang’u umake kara kud umedere. Kinde ma twoyone ubemedere i kume, juyero nia en re m’etimo ngo kero lee nicero dhoge. Eno utie ngo lemandha.”

I andha, dhanu ceke ma giciro twoyo ma copo negogi gibeii ku lembe moko ma daru tego man ma kwayu kero lee. M’uweko ter ma pek maeno ma giyeyo, niketho ginwang’iri nia gin re ma gitie ku kosa, utie gin ma ju m’umarugi mito ngo utim. Nyo wacikara niyero nia genogen tije mbe?

Ungo nyanok de. Ku lapor, dokter Cherney usomo bodho mi konyo ju ma gibetwoyo twoyo ma pek kara ginwang’iri ma ber i kwo migi man kara gibed ku mutoro. En eno ku badokter mange ma gisomo somo maeno, giyiyo ku cwinygi zoo nia nikonyo ng’atini kara ebed ma kume ubemiel ungo kinde m’ebetwoyo twoyo ma pek utie thieth ma cuu mituko ngo. Lembe tie dupa m’unyutho nia genogen copo timo gin maeno man nisagu bende.

Bero mi bedo ku genogen

Jurnaliste man dokter ma nyinge W. Gifford-Jones ma neno lembe pa thieth uyero kumae: “Genogen utie yath ma tek mandha.” Eng’iyo i sayusac ma pol ma jutimo pi ning’eyo bero ma nyutho mer ni ng’atu moko m’ubetwoyo twoyo ma copo nege man nikimbe utie ko. Juparu nia kony ma kumeno copo ketho ng’atini bedo ku genogen man nen ma ber. Sayusac moko ma jutimo i oro 1989 unyutho nia jaratwoyo m’ubenwang’u kony ma kumeno kwo lee, ento sayusac ma judog jutimo i ng’eye unyutho ngo kumeno. Ento sayusac ma pol ucwaku nia jururemo ma gibenwang’u kony ma kumeno cwinygi tur ungo akeca man gisendiri ngo akeca calu ju ma jubemiyo ngo igi konyne.

Kenen gin ma sayusac mange ma jutimo iwi matoke ma nibedo ku paru ma cuu kunoke ma cuu ngo tie ko iwi ng’atini kinde m’etwoyo ku twoyo moko mi ler (maladies coronariennes) unyutho. Jupimo dhanu ma romo 1 300 pi ning’eyo ka nyo gitie ku paru ma cuu kunoke ku paru ma cuu ngo iwi kwo migi. Kinde ma judog jupimogi kendo i ng’ei oro apar, junwang’u nia i kind dhanu maeno, 12 wi 100 gitwoyo ku twoyo maeno mi ler. I kindgi, dhanu ma gibino ku paru ma cuu ngo wendgi ukadhu ju ma gibino ku paru ma cuu kago wang’ ario. Laura Kubzansky ma tie japonjo mi lembe mi leng’o man mi timo mi dhanu i universite mi lemb leng’o mi lwak i Harvard uyero kumae: “Lembe ceke m’uketho juyero nia ‘nibedo ku paru ma ber’ utie ku bero pi leng’kum ubino ngo lembe ma sians ucwaku. Ento eni tie wang’ ma kwong’a ma sayusac maeni mi lembe mi leng’kum unyutho kamaleng’ nia eno tie lemandha kinde ma ng’atini ubetwoyo thoj adunde.”

Sayusac moko unyutho nia ju ma ginwang’u nia lembe migi tie rac i ng’ei ma giai i operasio gikei yo magwei, ento dhanu ma ginwang’u nia lembe migi tie ber gikei pio. Ng’atini copo kwo kadok lee kan etie ku paru ma ber. I sayusac moko, juyenyo ning’eyo adwogi ma nibedo ku paru ma ber kunoke ku paru ma rac iwi tiyo, bedo ko iwi dhanu ma gitii. Kinde ma dhanu ma giteng’ini ginwang’u mesaj m’ubewacu nia teng’ini medo rieko man ng’eyong’ec, e gicaku wotho ma tego man kero mi kumgi umedere. I andha, adwogi ma lembene ugam umiyo igi ubino rom kud adwogi ma nitimo jimnastik pi yenga 12 romo miyo!

Pirang’o nibedo ku genogen, nibedo ku paru ma ber man nen ma ber utie kud adwogi ma ber iwi leng’kum? Saa moko jururieko man badokter fodi ginyang’ ungo cuu mandha i kum kite m’ung’ith mi dhanu man kumjo tiyo ko pi nidwoko wang’ penji maeno. En re jururiko ma gibeponjo lembuno gicopo yero lembe moko ma romo bedo lemandha. Ku lapor, profeser moko mi lembe mir ung’ith uyero kumae: “Etie lembe ma ber nibedo kud anyong’a man genogen. Ukwayu nibedo kud anyong’a kara koo koo kud ubed akeca i ng’atini, man ka koo koo umbe i ng’atini, kume de bedo ma leng’. Eno tie lembe acel mange ma ng’atini copo timo ire gire kara ebed ma kume tie ma leng’.”

Paru maeno copo wok ni lembe ma nyen ni badokter moko, ju ma gineno timo mi dhanu, man jururieko mange, ento etie ngo lembe ma nyen ni ju giponjo Biblia. Kago oro 3 000 udaru kadhu, tipo ma leng’ ucwalu Suleman m’ubino ubimo ma riek akeca nikiewo kumae: ‘Adunde mi mutoro en e calu yath ma ber; ento cwiny m’utur talu cogo.’ (Lembrieko 17:22) Kenen kite ma verse maeni uyero ko lembe i ayi m’atira. Eyero ngo nia adunde mi mutoro bikeyo twoyo moko ci, ento eyero kende kende nia “e calu yath ma ber.”

I andha ka nwang’u genogen tie yath, dokter ma kani ma copo kwero nimiye ni jaratwoyo? Enre, genogen utie ku bero lee i lembe mange m’uweko mi leng’kum.

Matoke ma bedo ku paru ma ber kunoke ma rac utie ko iwi kwo peri

Sayusac ma pol unyutho nia dhanu ma gibedo ku paru ma ber ginwang’u bero i kum nen ma ber ma gitie ko. Lembe wotho igi ma ber i somo, i tic man kadok i tuko mi kwaya. Ku lapor, jutimo sayusac iwi ungu mi mon moko ma ringo kwaya. Koc mi mon maeno unwang’u nia gitie ku copo mi ringo i kwayane. Bende, jugam jupenjo jumamon ne, e genogen ma gitie ko pi niloyo i kwayane ugam umedere. I ng’eye, udog unwang’ere nia mon ma gibino ku nen ma ber re ma gibino ku copo mi loyo i kwayane, ento ungo mon ma koc unwang’u nia gibino ku copo mi loyo. Pirang’o genogen utie ku tego ma lee?

Sayusac ma jutimo iwi nibedo ku paru ma rac ukonyojo ning’eyo lembe lee. I kind oro 1960, sayusac moko ma jutimo uketho junwang’u lembe moko ma nyen iwi timo mi lei, m’ucwalu jutim sayusac niwodho wec ma nia “ang’eyo nia acopo ngo.” Ginwang’u nia lembe maeno copo sendo dhanu bende. Ku lapor, juketho ju ma jutimo sayusacne i wigi kaka moko ma woy n’i iye man juyero igi nia gicopo diyo wi buto moko pi nidaru woyne. E gigam gijigo woyne.

Juyero lembe ma rom eno ni ungu mange, ento nidiyo wi butone ujigo ngo woyne. Eno uketho ju ma dupa m’i kind ungu mir ario eno ginwang’u nia tijgi mbe. Kinde ma judog jupimogi kendo, gibino ku ku jiji mi timo lembe moko ci. Gibino paru nia gicopo timo ngo gin moko pi nidaru woyne. Ento i ungu mir ario maeno de, dhanu ma gibino ku nen ma ber giweko ngo paru ma rac maeno ucergi.

Dokter Martin Seligman, m’ukonyo kinde ma jubino timo sayusac ma kwong’a, ugam umiyere nisomo lembe iwi bedo ku paru ma cuu man bedo ku paru ma rac. Emiyere niponjo cuu mandha paru mi dhanu ma ginwang’iri nia tijgi mbe. Enwang’u nia paru ma rac maeno ketho dhanu gibedo ku lworo mi timo lembe ma tung’ tung’ i kwo kunoke ecerogi nitimo gin ma nwang’u gicopo timo. Seligman uyero lembe ma e iwi nibedo ku paru ma rac man matoke m’emiyo: “Sayusac m’atimo pi oro pier ario wi abic uketho ang’eyo andhandha nia ka ng’atu moko uyiyo nia peko m’ebenwang’ere ko utie kosa pare, nia pekone biting’o nindo ma lee man ebinyotho gin moko ci m’ebetimo, calu ma dhanu ma gitie ku paru ma rac gibed giparu, ng’atune romo nwang’ere ku lembe ma rac lee ka nwang’u eparu lembe i ayi m’ukoc.”

Calu ma waneno malu, paru maeno de copo nen ni lembe ma nyen ni dhanu moko tin eni, ento etie nyen ungo ni ju ma giponjo Biblia. Kenen gin ma lembrieko ma e uyero: “Tek ivoc i nindo mi ruvwa, nwang’u tego peri nok.” (Lembrieko 24:10) Eyo, Biblia ubeponjo kamaleng’ nia turcwiny man paru ma cuu ngo m’ekelo romo daru tego peri mi timo lembe. Dong’ icopo timo ang’o kara ikab paru ma rac cen kud i kwo peri, ento ibed ku paru ma cuu man genogen?

[Cal]

Genogen copo miyo bero dupa ni ng’atini

Icopo nyego ku paru ma cuu ngo

IBED ibedo ku nen ma nenedi iwi lembe moko m’ugam uturo cwinyi? Tin jururieko ma dupa giyero nia dwokowang’ penji maeno nyutho lembe ma lee iwi ng’atini ka nyo etie ku paru ma ber kunoke ku paru ma rac. Wan ceke wanwang’ara ku peko i kwo mwa, jumoko nisagu jumange. Pirang’o jumoko gidok giii kendo kendo i ng’ei ma ginwang’iri ku peko, ma ke lundo jumange cwinygi tur pio pio kadok i ng’ei peko ma nyanok?

Ku lapor, kepar nia ibesayu tic. Icidh iweco ku bos, ento eyiyi ngo i tije. Lembe maeno ketho ibedo ku paru ma nenedi? Saa moko icopo nwang’u nia in re m’itie lembe, man icopo nwang’u nia etie lembe ma bithum ungo, icopo beyero yor i ii kumae: ‘ng’atu moko mbe ma romo yiyo dhanu ma ve an e i tic. Abinwang’u ngo tic nyanok de.’ Kunoke ma rac magwei, icopo weko lembe acel maeno ubed kud atelatela iwi nen m’itie ko iwi kwo peri zoo, ma nwang’u iparu nia, ‘atie ubadhu ma yerere ngo. Ambe ku kony ni ng’atu moko acel de.’ Lembe maeno nyutho nia ng’atini utie ku paru ma rac.

Ninyego ku paru ma rac

Icopo timo ang’o pi ninyego ku paru ma rac? Lembe mi kwong’o ma pire tek utie ning’eyo nia itie ku paru ma rac. Lembe m’ulubo utie ninyego ku paru ma racne. Say nikenyang’ i lembe i ayi m’ukoc. Ku lapor, nyo etie lemandha nia inwang’u ngo tic pilembe ng’atu moko mbe ma copo yiyi i tic? Kunoke nyo ecopere nia bos ubino sayu kende kende ng’atu m’utie ku bodho m’imbe ko?

Tii ku lembe moko ma tap pi nikabu paru ma cuu ngo m’ukadhu mukero. Nyo kwer ma jukweri ko i tic wang’ acel kende unyutho andhandha nia itie ubadhu, kunoke nyo icopo paru pi lembe mange m’ubewotho ma ber i kwo peri, calu ve thenge peri mi tipo, winjiri m’itie ko ku juruot peri, kunoke jurimbi? Ponj ning’eyo nia lembe m’ibeparu apara nia bibedo rac copo nyotho lembe dong’ magwei. I andha ca, ing’eyo nia andha dong’ ibinwang’u ngo tic nyanok de? Lembe tie dupa m’icopo timo pi nikabu paru ma rac cen.

Paru ma ber m’ucungo iwi lembakeca

I kind oro m’ukadhu ceng’ini eni, jururieko ginyutho thelembe moko ma ber mandha mi genogen, ento ecoko ngo thelembene ceke. Giyero nia genogen utie niyiyo nia ibed ibedo ku copo mi tundo i lembakeca peri. Calu ma ponji m’ulubo binyutho, genogen utie ku thelembe ma lee nisagu nitundo i lembakeca moko. Ento thelembe maeno ma gimiyo, utie ku kony i lembe dupa. Ka waketho wiwa i kum thenge maeno mi genogen, eno copo konyowa nibedo ku paru ma ber m’ucungo iwi lembakeca.

Kara wang’ei nia wacopo tundo i lembakeca mwa moko mi nindo m’ubino, ukwayu wakewaketh lembakecane man wacak nipong’ogi. Kan inwang’u nia ibed ipangu ngo lembe i ayi maeno, ecopo bedo ber nia ikepar lembe kilili mandha pi lembakeca m’ibed iketho. Mi kwong’o, nyo itie ku lembakeca moko? Etie yot dit nicaku timo lembe i ayi ma watime ko kubang’ rupiny man awingawinga mi kwo copo ketho waparu ngo nia i kwo mwa wabemito ang’o i andha, nia ang’o ma tie gin ma pire tek nisagu iwa. Pi cik mir ukungu maeni m’uwacu nia kwayu nilar pangu lembe ma pigi tek nisagu, Biblia ular uwacu con dit kumae: “Wung’ii lembe ma pigi tek nisagu.”​—Jufilipi 1:10.

Kinde ma wadaru pangu lembe ma pigi tek, edoko iwa yot niketho wiwa i kum lembakecane ma pigi tek, calu ve m’uneno thenge mwa mi tipo, juruot mwa, man tic. Pire tek nia kud wacok lembakeca dupa wang’ acel, man kwayu wang’ey nia kubang’ lembakeca ma waketho, wacopo tundo i iye yot yot. Kan etie tek nitundo i lembakeca moko ma waketho, eno copo caku dieng’o cwinywa, man cwinywa de copo tur. Pieno re ma wang’ ma pol, etie lembe ma ber nipoko i lembakeca moko ma copo ting’o saa ma lee ni lembakeca ma nyathindho thindho.

“Kan ava nuti, yo nen gire.” Eno tie wec ma jucaku tiyo ko niai con, re lemandha moko nuti i iye. Ka watie ku lembakeca moko ma pire tek i wiwa, ubekwayu kawoni wabed kud ava mi time, niwacu waii ku kero mwa ceke man waketh wiwa nitundo i iye. Gin ma copo konyowa niketho wiwa zoo i kum lembakeca mwa utie nineno valer pare man bero ma nipong’o lembakecane copo miyo iwa. I andha, macero copo wok, ento ukwayu wanengi ni gin ma gibikadhu akadha kakare ninenogi ni gin moko ma wacopo ngo.

Re ukwayu wapar pi lembe moko ma wacopo timo pi nitundo i lembakeca mwa. Jagor lembe moko ma nyinge C. R. Snyder, m’uponjo bero mi bedo ku genogen i thucne, uwacu nia etie ber nineno yo ma tung’ tung’ ma copo konyojo nitundo i kum lembakeca moko. I ayi maeno, ka yo acel urombo ngo, wacopo tiyo ku mir ario, kunoke mir adek, kunoke mange.

Snyder uwacu bende nia kwayu ning’eyo nia saa ma kani ma mito niloko lembakeca mwa. Ka lembe moko udiyowa ma dong’ wacopo tundo ngo i lembakeca moko, nibedieng’ i kume copo turo cwinywa. Ento ka wawilo lembakecane ku mange ma wacopo tundo i kume yot yot, eno copo miyo iwa genogen.

Biblia utie ku lapor ma ber mandha iwi lembe maeno. Ubimo Daudi ugam umaru lee dit nigiero hekalu ni Yehova Mungu pare. Ento Mungu uyero ni Daudi nia wode ma Suleman re ma binwang’u rwom maeno. Kakare ma lembene unyai can i Daudi man cwinye utur, egam eloko lembakeca pare. Emiyere ku tego pare zoo nicoko sente man jamtic ma wode bibedo ku yenyne pi nidaru tic maeno.​—1 Ubimo 8:17-19; 1 Lemkei 29:3-7.

Kadok nwang’u dong’ wadaru kabu paru ma cuu ngo kud i wiwa, watie ku genogen i kadhiri moko man watie ku paru ma ber m’ucungo iwi lembakeca de, re saa moko genogen mwa copo thum. Nenedi? I ng’om maeni, lembe ma dupa ma ketho wabayu genogen, giai kud i lembe ma wambe ku copo nyanok de i wigi. Kinde ma wabeparu pi peko ma tung’ tung’ ma tin ubenuro dhanu: can, lwiny, lembe ma turo twero mi dhanu, twoyo man tho; wacopo penjara nia ang’o ma romo konyowa nibedo ku nen ma ber?

[Cal]

Ka juyiyi ngo i tic moko m’imaru, nyo ibed iparu nia ibinwang’u ngo tic nyanok de?

[Cal]

Ubimo Daudi unyutho nia etie ayika niloko paru pare iwi lembakeca