Bibliankir libron jakhupa 54: 1 Timoteo

Qillqiri: Pablo

Kawkins qillqasïna: Macedonia

Kuna marans tukuyasïna: 61–64 jakʼana

LUCASAN Hechos libro qillqataparjamaxa, niya tukuyaruxa, Pablox Roma marka apnaqiri Cesaran uñjatäñatakiw suyaskäna siwa. Alquilat utapanwa utjasïna ukat taqi jupar tumptʼir jaqinakarusti Diosan Apnaqäwipatwa yatiyäna, ukat “janirakiw khitis juparux jarkʼkänti ukham parlatapatxa” sarakiwa (Hech. 28:30, 31). Ukampis kunapachatï Pablox Timoteor payïr carta apaykäna ukhaxa, akham sasaw säna: “Tatitun arunakap laykurakiw nayax tʼaqhisiskta, cadenampi chinuntata jaqi jiwayirïkiristsa ukhama”, ukat jiwañajas jakʼankxiwa sasa (2 Tim. 2:9; 4:6-8). ¡Muspharkañawa! Qalltan katuntata jikxatasïna ukhaxa, suma uñjatänwa; ukampis qhipatxa jaqi jiwayirïkaspas ukhamaruw uñjxapxäna. 61 marana Lucasax Pablon pä mara Roma markan jikxatasitapat arskäna uka marata niya jiwañatakïxasina Timoteor qillqkäna uka marakamaxa, ¿kunas kamachatäna?

² Hechos librox kuna maranakatsa parli, uka maranakanwa Pablox Timoteorus Titorus qillqpachäna sasaw Biblia tuqit arstʼirinakax amuyapxäna, ukampis janiw sum qhanañchtʼañ yatipkänti, ukatwa, akham sapxäna, Pablox Cesaran nayraqatapatxa jan juchaniw sarxäna ukat 61 maranwa carcelat mistxäna sasa. The New Westminster Dictionary of the Bible sat qillqatax akham siwa: “Hechos libron tukuy arunakapaxa, kuntï sisktan [Pablox pä maratwa carcelat mistxäna sasax] ukaruw yanaptʼi, ukampis janiw apostolax katuntata juchañchata ukat jiwata uñjasïna sapki ukarux yanapkiti. Lucasax ‘janiw khitis parlatapxa jarkʼkänti’ sasaw qhanañchi, ukhamasti ukapachax janiw jiwañapax jakʼankpachänti” sasa.a Ukhamasti, Roma markan carcelat mistxäna ukapachata janïr wasitat katuntatäkäna uka maranakanwa Pablox Timoteorux nayrïr cartapxa qillqäna, mä arunxa, 61-64 maranak jakʼanwa qillqäna.

³ Pablox carcelat mistxasaxa, Timoteompi ukat Titompiw wasitat misionerjam yatiyir sarxäna. Kunjamtï yaqhipanakax Pablox España markaruw purpachäna sas sapxi ukax janiw sum yatiskiti. Roma markankir Clemente sat chachaxa (95 marana) Pablox “inti jalanta qurpakamaw” purïna sasaw qillqatayna, ukatwa inas Españkam purchïna sasixa.b

⁴ ¿Kawkinkkasas Pablox Timoteor apayañatakix nayrïr cartap qillqäna? 1 Timoteo 1:3 qillqatanxa, Éfeso markankir tamar uñjir sarañamatakiw wakiyta sasaw apóstol Pablox Macedonia tuqir sarkasax Timoteorux säna. Ukhamax Macedoniatwa Timoteor carta apayañatakix qillqpachäna, Timoteox Éfeso markan jikxatasïna.

⁵ Timoteor qillqata paypach cartaxa Pablon qillqatäskapuniwa ukhamaraki Diosan amuytʼayatawa sasax nayrapachanakatpunwa sasiskänxa. Cristiano tiempon jakiri qillqirinakaxa, sañäni, Policarpo, Ignacio ukat Romankir Clemente sat chachanakaxa ukham sasaw qillqapxarakikïnxa, ukat Diosan amuytʼayat libronakat parlir nayra 100 maranakan qillqatanakansa qillqantatarakiwa. Wali yatxattʼat mä qillqirix akham sasaw säna: “M[achaq] T[estamenton] qillqat libronakatxa jukʼa libronakakiw ukham wali suma qhanañchtʼatax utji [...] Ukhamasti, khitinakatix janiw Diosan amuytʼayatäkiti sas sapxi ukanakaxa, jichhapach uñstayat amuyunak parlasinsa nayra iglesian suma qhanañchtʼäwinakap contras parlapkaspa, ukhamaw uñjasiñapa” sasa.c

⁶ Tamax kunjam suma uttʼayatäñapasa uka tuqinakatwa Pablox Timoteor nayrïr cartapanxa qillqäna. Ukat kʼari yatichäwinakat amuyasiñapatakiw Timoteorux iwxtʼäna, ukhamaraki jilat kullakanakax ‘kʼari yatiñaru’ jan istʼapxañapatakiw chʼamañchtʼäta sasaw sarakïna (1 Tim. 6:20). Ukat alakipanakan phuqantat Éfeso markaxa qullqi tuqiruw wiytaspa ukat ‘qullqi munañaruw’ puriyaspa, uka tuqit iwxtʼañax wakisirakikïnwa (6:10). Chiqpachansa, Timoteox wali yatxattʼat suma sarnaqiri ukham uñtʼatänwa, ukhamax Pablon iwxanakap phuqañatakix wakichatänwa. Greciankir awkinïnwa ukhamaraki taykapax Diosar axsartʼir judía warmirakïnwa. Kunapachas Timoteox cristiano tuqir makatxpachäna ukax janiw sum yatiskiti. 49 mara tukuya jan ukax 50 mara qalltaxa, kunapachatï Pablox payïr saräwipan Listra markar tumptʼaskana ukhaxa “Listrankir ukhamarak Iconionkir jilatanakasti uka Timoteorux wali suma jaqitwa uñtʼapxäna” (niyaw 20 marani waynäxpachäna jan ukax 20 jila maranïxchïna). Ukhamasti Pablox Timoteompi Silasampiw mä viaje wakiyäna (Hech. 16:1-3). Pablon carta qillqatanakapanxa 11 kutiwa Timoteon sutipax aytasi, ukhamaraki Hechos libronsa qillqatarakiwa. Pablox Timoteorux yuqapäkaspas ukham uñjäna, ukat walja kutiw tamanak uñjirix khitäna, ukat kawkïr tamansa yanaptʼaspa ukatakis khitarakïnwa... ukhamasti Timoteox misionerjamax wali sumwa irnaqäna, ukat Diosatak chʼama irnaqäwinak lurañatakisa wakichtʼatarakïnwa, ukatwa Pablox jupar atinisïna (1 Tim. 1:2; 5:23; 1 Tes. 3:2; Fili. 2:19).

KUNATSA WALI ASKIXA

¹⁵ Chuymanakaparjam amuyañ waytasipki ukhamaraki jaqin yatichäwinakaparjam parlirinakaruw aka cartampix wal iwxsüna. “Arunakxata” jiskhisiñaxa, jachʼa jachʼa tukuñampi sasiwa, ukat janiw ukham jiskhisiñax walïkiti, kunattix mä cristianon jiltañapsa jarkʼiwa sasaw Pablox säna, ukhamaraki “inamay chʼaxwañanakarukiw api, ukatsti Diosax kuna iwxanaktix iyawsäwi layku phuqhañasataki churkistu ukarux janiw yanapkistuti” sasa (6:3-6; 1:4). Janchin jan wali luräwinakapampi ukat uka chʼaxwäwinakampixa kusisit Diosan suma yatiyäwinakap contra luräwinakawa (1 Timoteo 1:10, 11, NM).

¹⁶ Qullqi munañ tuqir wiytir Éfeso markankir cristianonakaxa, jan qullqi chuymaptañataki ukhamaraki jan kunampis Diosat apaqayasiñatakixa iwxtʼatäñwa munapxäna. Ukatwa Pablox iwxtʼäna. Pablon akïr arunakapxa wal jaqinakax aytasipxi: ‘Qullqiru munañaxa taqi jan walinakan saphipawa’ sasa, ukampis ¡jukʼanikiw uka arunakarux istʼapxi! Ukat sipansa chiqap cristianonakax sapüruw uka arunakarjam sarnaqapxañapa. Ukhamatakwa jakapxaspa. Kunanakatix qullqi munañ tuqir nuktʼki ukanakatxa jaltapxañapawa, ukatxa janiw ‘qamir kankañaparus alkatasipxañapäkiti, ukanakasti tukusirikiwa. Ukat sipanxa jakkiri Diosaru katuyasipxañapawa, khititix taqi kunsa jilarkir churki kusisit jakañasataki ukaru’ (6:6-12, 17-19).

¹⁷ Mä cristiano waynaxa kunjamäñapasa ukwa Pablox kikp Timoteon suma sarnaqäwipampix cartapan uñachtʼayäna. Waynakïskchïnsa, Diosar yupaychañ tuqitxa wali chʼullqiñchatänwa. Tamanak irpirjam irnaqtʼañatakiw chʼamachasïna, ukatxa walja bendicionanakwa katuqäna. Ukampis kamisatixa, jichha tiempon taqi chuyma yupaychir mä waynatakis wakiskixa, ukhamarakiw Timoteox uka luräwinak tuqitxa sum amuytʼasiskakiñapäna ukat jiltaskakiñatakixa jan tiemponiw uka luräwinakarjam chʼamachasiskakiñapäna. Khitinakatix cristianjam jiltañataki chʼamachasipki ukanakatakix wali wakiskiripuniw Pablon aka iwxtʼapaxa: “[Sapüru] jumapachpat imasim, ukhamarak yatichäwimatsa [...] ukhamtix lurätaxa jumapachpaw qhispiyasïta, ukhamaraki khitinakatix jumar istʼapktam ukanakarus qhispiyarakïtawa” (4:15, 16).

¹⁸ Kuntix Diosax uttʼayki ukanakar askit uñjañaswa aka cartax yanaptʼistu. Kunjamtï Diosax pʼiqiñchirinak uttʼaykatayna, akhamar lurasiñapatakix sapa mayniwa chachanakasa warminakasa taman jaysapxañapa ukwa uñachtʼayistu (2:8-15). Ukat kunjamatsa irpir chuymaninakarus yanapirinakaparusa uttʼayasi uka tuqitwa arstʼaraki. Ukhamaxa, khitinakatix ukham irnaqtʼapxani ukanakatakixa Diosan qullan ajayupawa kuna mayitanakas phuqasiñapa uk yatiyi. Ukhamaraki aka cartax Diosar katuyat taqi jilatanakaruw aka arunakarjam sarnaqañ chʼamachtʼi, akham sasa: ‘Maynitix taman jilïriñ munchi ukaxa, uka luräwix wali sumawa’ sasa (3:1-13). Tamapankir jilat kullakanakaruxa —jilïripasa jan ukax sullkäpasa, jan ukax khitïpasa— mä irpir chuymanix kunjamsa jupanakar uñjañapa uka tuqinakatwa qillqäna, ukhamaraki jan waltʼäwinakan testigonak nayraqatan kunjam uñjasiñapasa ukanakampita. Yatiyasa ukhamaraki yatichasa wal chʼam tukupxi uka irpir chuymaninakarux jukʼamp sumwa uñjapxäta sas qhanañchasaxa, Pablox Hebreo Arut qillqatanakatwa akham sas arsüna: “Qillqatansti akham siwa: ‘Grano takir vacarux jan ñuku uskumti’. Uka pachparakiw: ‘Mä irnaqirix pagatäñapaw wakisi’”sasa (1 Tim. 5:1-3, 9, 10, 19-21, 17, 18; Deu. 25:4; Lev. 19:13).

¹⁹ Ukham suma iwxtʼanak churasaxa, Pablox akham sasaw iwxtʼäna: ‘kuntix sisksma ukax jan mayjtʼasa luratäñapawa, jan khitimpis kamskaya, reyinakana Reyipa, tatitunakans Tatitupa, Jesucriston jutañapkama’. Diosan Apnaqäwipar suytʼañ utjipanwa, aka cartax wali suma iwxtʼampi tukuyxi, ukhamat cristianonakax ‘sum sarnaqapxañapataki, aski luräwinakana qamirkipstapxañapataki, ukatsti, kunatix maynin utjki uk mayninakaru churañatakis jankʼakïpxañapataki’. “Ukhamatwa yänakapax utjani qhipüru sum saytʼañapataki, ukhamata wiñay jakaña katuqapxañapataki” (1 Tim. 6:14, 15, 18, 19). ¡Chiqpachansa Timoteor nayrïr carta qillqataxa wali aski yatichäwinakanipuniwa!

[Qhanañchäwinaka]