¿Jehová Diosan Qhanañchirinakapax yatiqañ tuqit kamsapxisa?
Taqi awk taykaw wawanakapan askipat llakipxi, ukhamarakiw Jehová Diosan Qhanañchirinakapax wawanakapan askipat llakipxi. Ukatwa yatiqañ utar sarañax jupanakatak wali askixa. “Yatichäwix nayrar sartañwa maynirux yanaptʼañapa, ukhamat jaqi masipar askinak lurañapataki. Markapan sarnaqäwinakaparus askit uñjañapa ukat chuymas phuqtʼata kʼuchiki sum jakasiñatakisa yanaptʼañaparakiwa.”
KUNJAMTÏ The World Book Encyclopedia qillqatax aka alayan siskixa, yatiqañ utar sarañatak mä amtax akawa: wawanakaru jakäwitak wakichtʼaña ukat jilïrixapxani ukhax kunjamsa familiaparu uywapxani ukanak yatichañatakiwa. Jehová Diosan Qhanañchirinakapatakix uk phuqañax wali wakiskiripuniwa. Bibliax akham iwxtʼi: “Maynitix jupankirinakatxa jan llakiskchixa, ukhamarak pachpa familiapar yanaptʼañatsa jan llakiskchi ukïrixa, iyawsäwxa jan uñtʼiriwa tuku, mä jan iyawsirits jukʼampiwa” sasa (1 Timoteo 5:8). Yatiqañ utar sarasaw wawanakax jakäwitak wakichasipxi, mä arunxa, kunjamakis sarnaqapxani, kuna lurañanaksa sum phuqapxañapa ukatakiw wakichtʼasisipki. Ukatwa Jehová Diosan Qhanañchirinakapax yatiqañ utar sarañxa wali askit uñjapxi.
Qhanañchirinakax Diosan aka kamachirjam sarnaqañatakiw chʼamachtʼasipxi: “Kuntix lurapxät ukxa lurapxam taqi chuymampi, Tatitutakis lurapkasma ukhama, jan jaqinakatakjamaxa” sasa (Colosenses 3:23). Uka arunakaxa, taqi jakäwisatakix wali askipuniwa ukhamaraki yatiqañ utan yatiqañatakisa. Ukatwa Diosan Qhanañchirinakapax wawanakaparu taqi chuyma yatiqapxañapataki ukat yatichañ utan tareanakampi phuqapxañapatakis chʼamachtʼapxaraki.
Mä cristianox kawkïr markantï jakaski, uka markan kamachinakaparjamaw sarnaqañapa sasaw Bibliax yaticharaki. Ukhamax qhawqha maras kamachinakarjamax yatiqañ utar sarapxañapa ukarjamaw phuqapxi (Romanos 13:1-7).
Sum jakasiñatak wakichtʼasiñax walikiskchisa, janiw ukatakiki ni uka amtampikis wawanakax yatiqañ utar sarapxañapäkiti sasaw Bibliax amuytʼayi. Jan ukasti wawanakarux kusisit jakasiña ukat jaqinak taypin suma amuytʼasirïñatakiw yanaptʼañapa. Ukatwa Jehová Diosan Qhanañchirinakapatakix wawanakapatak yaqha luräwinak ajlliñax wali wakiskirirakixa. Mä suma yatichäwix akanakampïñapawa: anattʼaña, musicanak ischʼukiña, ejercicionak luraña, bibliotecanakaru, museonakar saraña ukat yaqhanakampi. Wawanakaparux jilïr jaqinakar yanaptʼapxañapataki ukat respetompi uñjapxañapatakiw yatichapxaraki.
¿Jukʼamp yatxatañax wakisispati?
Jichhürunakan kunayman maquinanakaw uñstaski, ukatwa irnaqäwinakax urutjam mayjtʼaskaraki. Ukatwa walja wayn tawaqunakax ukham irnaqäwinakataki jan sum wakichatpachas irnaqxapxi. Ukhamäpanwa jupanakatakix wali irnaqtʼirïñax askïspa, machaq irnaqäwir jan kunak jichunuqtirïñasa wakichtʼatäñasa. Ukatwa wali wakiskirïspa yatiqirinakax ‘pʼiqir aliq yatichäwinakamp phuqantatäñat sipansa, yatiqatarjam amuytʼasis kuns lurtʼirïpxañapa’, ukhamwa Montaigne sat wali amuytʼan jaqix arsutayna.
Ukat qamir markanakansa pisinkir markanakansa irnaqäwi jikxatañax chʼamakiwa, ukatwa jan suma wakichtʼatäpki uka wayn tawaqunakatakix irnaqäwi jikxatañax chʼamäspa. Ukhamasti, mä irnaqäwi jikxatañatakitï marka kamachinakax mayki ukat sipansa jukʼamp wakichtʼatäñ wakischinixa, awk taykaw wawanakapar mä suma amtar puripxañapataki yanaptʼapxañapa, colegio tukuyasax jukʼamp yatiqañax wakisiskakinit janicha ukat jukʼamp yatiqasaxa kuna askinaksa jikxatapxani, jan ukax kuna chʼama tukuñanakansa uñjasipxani, taqi ukanakwa wawanakapampi sum amuytʼapxañapa.
Ukampis maynix janiw qamirïsapunix sum jakaskaspati, inas jumax ukham amuyaraksta. Aka qhipa urunakanxa, waljaniw yatiqañatakix wal chʼamachasiwayapxi, ukampis jan irnaqäwini uñjasisasti jan kunaniw jikxatasipxaraki. Ukat yaqhip awk taykanakax familia apanukusaw wal irnaqapxi, janiw wawanakar yatichañatakis yanaptʼañatakis tiemponïpkiti, ukat wawanakax jiskʼatpach yatichatäñapäkan ukhasa jan khitin yatichataw uñjasipxaraki.
Ukhamaxa, wawanakan mä suma yatichäwi katuqapxañapatakix wali amuyumpiw ajlliñäspa, kunattix yänakax janiw kusisiykapuniniti. Jesusax akham sänwa: “Diosan arupanxa qillqatawa: ‘Janiw jaqix tʼantʼa sapampikiti jakkani, jan ukasti taqi kuntix Diosax siski uka arunakampiw jakarakini’” sasa (Mateo 4:4). Ukatwa Jehová Diosan Qhanañchirinakapax askinjam sarnaqañarusa Diosampi sum apasiñarusa ukhamaraki jakäwitakix kunas munasi ukatak wakichtʼasiñarusa askirjam uñjapxaraki.
[5 janan qhanañchäwipa]
“Kuntix lurapxät ukxa lurapxam taqi chuymampi, Tatitutakis lurapkasma ukhama.”—(Colosenses 3:23)
[6 janan qhanañchäwipa]
“Yatichäwix nayrar sartañwa maynirux yanaptʼañapa, ukhamat jaqi masipar askinak lurañapataki. Markapan sarnaqäwinakaparus askit uñjañapa ukat chuymas phuqtʼata kʼuchiki sum jakasiñatakisa yanaptʼañaparakiwa.” (The World Book Encyclopedia)
[7 janan qhanañchäwipa]
Mä suma yatichäwix akanakampïñapawa: anattʼaña, musicanak ischʼukiña, ejercicionak luraña, bibliotecanakaru, museonakar saraña ukat yaqhanakampi
[8, 9 janan recuadropa/fotopa]
¿Biblia qillqaskäna uka urunakan kunjamsa yatichapxäna?
YATIQAÑAX wali wakiskiriw sasaw Bibliax yatichi. Ukat Diosax markapatakix suma ‘Yatichiriw’ sarakiwa, ukatwa luqtirinakaparux sumpach uñtʼapxita sasax jawstʼaraki (Isaías 30:20).
Biblia qillqaskän uka urunakanxa, Egiptonkiri ukat Mesopotamiankir aytat escribanakakiw liyiñsa qillqañsa yatipxäna. Ukampis Israel markan janiw ukhamäkänti, taqiniruw liyiñ qillqañ yatiqapxañapatak chʼamañchtʼasïna. “Inas hebreonakan qillqanakap uñtʼañax jan chʼamäkchïnti. [...] Ukampis letranakampiki qillqtʼañax (escritura alfabética) walrakwa yanaptʼpachäna liyiñ qillqañ yatichañatakixa. Ukax kunjamtï Egipto, Mesopotamia ukat Canaán markanakan khuri nayra pä waranq maranakan qillqapkäna uka qillqatanakatxa mayjaxänwa. Ukat janiw cuneiforme ukat jeroglífica uka wali chʼama qillqanakat yatxattʼat escribanakakisa ni sacerdotenakakisa liyiñ qillqañ yatxapxänti, yaqhanakas liyiñ qillqañ yatxapxarakïnwa.” (Encyclopaedia Judaica.)
Kunjamatsa yatiqapxäna
Nayra Israel markanxa, awk taykanakaw jiskʼitatpach wawanakarux yatichapxirïna (Deuteronomio 11:18, 19; Proverbios 1:8; 31:26). Dictionnaire de la Biblia siski uka qillqatanxa, Bibliat yatxattʼat E. Mangenot sat chachax akham saraki: “Wawanakax parlañ yatiqxapxäna ukhatpachaw kamachinakat mä qhawqha tʼaqanak yatichapxirïna. Wawan yatiqañapkamaw taykax mä jiskʼa tʼaqa kutin kutin liytʼarapirïna, ukat kunapachatï wawax yatiqxäna ukhaxa, yaqha tʼaqa yatichtʼarakïna. Ukat wawarux kawkïr jiskʼa tʼaqanaktï pʼiqipar yatskänxa uka qillqatanak churarakïna. Ukhamwa wawanakarux liyiñ yatichasïna, ukat jilsxasax jupanakpachaw Tatitun leyinakapat liytʼasin lupʼipxäna, ukhamatwa Tatitun kamachinakapatsa sum yatiqasipkakïna” sasa.
Ukat kuntï wayn tawaqunakas jan ukax jilïrinakas liyipkäna ukanak jan armasiñatakix kunayman yanaptʼanakaw utjäna. Mayax acrósticos alfabéticos satänwa, (poesia arunak qillqapkäna ukhaxa, qallta qillqanak aynachar liytʼataxa alfabetow liytʼasïna). Pachpa letrampi qalltir arunakasa arsutax kikpak istʼasir arunakasa (aliteración) ukat jakhunakas utjarakïnwa. Guézer calendariox (Museo Arqueológico de Estambul) nayra pachan hebreo qillqatanakat mä uñachtʼäwiwa, mä yatiqirin jan armasiñapataki kutin kutin yatsuñapataki yanaptʼapänwa sasaw wali yatxattʼat jaqinakax sapxi.
Kunanaks yatichapxirïna
Awk taykanakax wawanakaparux kunatï jakäwitak wakiski uk yatichapxirïna. Imill wawanakarux kunatï utan lurañäki ukanak yatichapxirïna. Kunjamtï Proverbios 31 jaljan uñachtʼaykixa, kunayman lurañanakaw utan utjäna; ukhamatwa imill wawanakax uta uñjañsa qullqi apnaqañsa alakip lurañsa qapuñsa sawuñsa pʼitañsa manqʼa phayañsa yatiqapxäna. Ukat ukhamarakiw yuqall wawanakarux kuntï awkipax lurirïna uk yatichapxirïna, sañäni yapuchaña ukat yaqhanakampi. “Khititix wawapar jan kun lurañs yatichki ukaxa, lunthatäñapatakiw uywaski” ukham säwix judionak taypin wali uñtʼatänwa.
Ukhamasti, Biblia qillqaskäna uka urunakanxa wawanakar yatichañax wali wakiskiripunïnwa.
[Fotox khitin apsutasa]
Tablilla escolar ukasti British Library ukan jikxatasi; ukat rollosti Bibelmuseum (Münster) ukanrak jikxatasi
[6 janan fotopax khitin apsutasa]
Galleria degli Uffizi, Firenze