Еркән мәсиһчилик вә Рома аллаһлары
БИТИНИЈАНЫН валиси Кичик Плини Рома императору Трајана үнванладығы мәктубунда јазмышды: «Мәсиһчи олмагда иттиһам едиләнләрлә мән белә давранырдым: әввәлҹә онлардан мәсиһчи олуб-олмадыгларыны сорушурдум; мүсбәт ҹаваб алдыгда онлары ҹәзаландырмагла һәдәләјәрәк һәмин суалы икинҹи вә үчүнҹү дәфә верирдим. Дедикләриндән дөнмәјәндә онлары едам етмәји әмр едирдим». Мәсиһә ләнәт охумагла вә онун мәһкәмә залында гојдуғу аллаһларын вә императорун һејкәли гаршысында диз чөкмәклә мәсиһчилији дананлар һагда исә Плини јазырды: «Мәнҹә, онлары бурахмаг дүзҝүн иди».
Еркән мәсиһчиләр императора вә мүхтәлиф бүтләрә ибадәт етмәкдән имтина етдикләри үчүн тәгиб олунурдулар. Бәс Рома империјасында јајылмыш диҝәр динләр һагда нә демәк олар? О вахтлар һансы аллаһлара ибадәт едилирди вә ромалыларын онлара мүнасибәти неҹә иди? Рома аллаһларына гурбанлар ҝәтирмәкдән имтина едән мәсиһчиләр нәјә ҝөрә тәгиб олунурдулар? Бу суаллара ҹаваб тапмағымыз ејни сынагларла үзләшән заман Јеһоваја сәдагәтимизи горумаға көмәк едәҹәк.
Рома империјасындакы динләр
Рома империјасында мәдәнијјәт вә дилләр мүхтәлиф олдуғу кими, орада ибадәт олунан аллаһлар да мүхтәлиф иди. Иудаизм ромалылара нә гәдәр гәрибә ҝөрүнсә дә, ону гануни дин (релиҝио лиҹита) һесаб едир вә мүдафиә едирдиләр. Јерусәлим мәбәдиндә ҝүндә ики дәфә Сезар вә Рома халгы үчүн ики гојун вә бир өкүз гурбан ҝәтирилирди. Һәмин гурбанларын бир вә ја чохлу аллаһлара ҝәтирилмәси ромалылары һеч марагландырмырды. Онлар үчүн ән ваҹиби, бунунла јәһудиләрин Ромаја садиг олдугларыны ҝөстәрмәләри иди.
Бүтпәрәстлијин мүхтәлиф формалары јерли динләрдә үстүнлүк тәшкил едирди. Јунан мифолоҝијасы ҝениш јајылмыш, фалчылыг баш алыб ҝедирди. Шәрг мәншәли мистик динләр өз тәрәфдарларына өлмәзлик вә вәһјләр алмағы, еләҹә дә мистик ајинләр васитәсилә аллаһлара јахынлашмағы вәд едирди. Бу динләр бүтүн Рома империјасыны ағушуна алмышды. Ерамызын еркән чағларында ән чох ситајиш едилән аллаһлар арасында Мисир аллаһлары Серапис вә Исида (илаһә), әксәр һалларда су пәриси кими тәсвир олунан Сурија илаһәси Атаргатис вә фарс ҝүнәш аллаһы Митра вар иди.
Мүгәддәс Јазыларын «Һәвариләрин ишләри» китабында еркән мәсиһчиләри әһатә едән бүтпәрәст аб-һава һаггында ајдын мәлумат верилир. Мәсәлән, Киприн ромалы валисини һәр заман јәһуди сеһирбаз мүшаһидә едирди (Һәв. иш. 13:6, 7). Листранын сакинләри Павеллә Барнабаны јунан аллаһлары Һермес вә Зевслә сәһв салмышдылар (Һәв. иш. 14:11—13). Филипидә оланда Павел фалчылыгла мәшғул олан гуллугчу бир гыза раст ҝәлмишди (Һәв. иш. 16:16—18). О, афиналыларын «һәр ҹәһәтдән чох диндар» олдугларына диггәт јетирмишди. Орада о һәм дә «Намәлум Аллаһа» сөзү јазылмыш бир гурбанҝаһа раст ҝәлмишди (Һәв. иш. 17:22, 23). Ефеслиләр Артемида илаһәсинә сәҹдә едирдиләр (Һәв. иш. 19:1, 23, 24, 34). Илан санҹдыгдан сонра Павелә һеч бир зәрәр дәјмәдијини ҝөрән Малта адасынын сакинләри ону аллаһ адландырмышдылар (Һәв. иш. 28:3—6). Белә мүһитдә мәсиһчиләр еһтијатлы олмалы идиләр ки, тәмиз ибадәтләри ләкәләнмәсин.
Ромалыларын дини
Империјанын һүдудлары ҝенишләндикҹә ромалылар башга халгларын ситајиш етдикләри аллаһлары онлара мәлум олан аллаһларын јени симасы кими гәбул едирдиләр. Әҹнәби динләрин көкүнү кәсмәк әвәзинә, Рома истилачылары онлары гәбул едир вә мәнимсәјирдиләр. Буна ҝөрә дә Рома империјасында әһали чохмилләтли олдуғу кими, динләр дә мүхтәлиф иди. Ромалыларын дини бахышларына ҝөрә тәкаллаһлыг тәләб олунмурду. Инсанлар ејни вахтда бир нечә аллаһа ибадәт едә биләрдиләр.
Ромалыларын өз аллаһлары арасында баш аллаһ Оптимус Максимус (мәнасы: ән јахшы вә ән бөјүк) адланан Јупитер иди. Онларын инанҹына ҝөрә, о, өзүнү күләкдә, јағышда, шимшәкдә вә илдырымда бүрузә верирди. Ајла ејниләшдирилән Јупитерин баҹысы вә арвады Јунона гадынларын һәјатынын бүтүн саһәләринә нәзарәт едирди. Јупитерин гызы Минерваја исә сәнәткар вә рәссамларын һимајәчиси вә мүһарибә илаһәси кими ситајиш едилирди.
Рома аллаһларынын сајы-һесабы јох иди. Ларлар вә пенатлар аилә аллаһлары сајылырды. Веста аилә оҹағы илаһәси, икиүзлү Јанус исә бүтүн башланғыҹларын аллаһы иди. Һәр пешә вә сәнәтин өз баш аллаһы варды. Ромалылар һәтта мүҹәррәд анлајышлары да илаһиләшдирмишдиләр. Пакс сүлһүн, Салус сәһһәтин, Пудиситија абыр-һәја вә исмәтин, Фидес садиглијин, Волуптас зөвги-сәфанын, Виртус исә шүҹаәтин тәҹәссүмү иди. Ромалылар инанырдылар ки, онларын шәхси вә иҹтимаи һәјатларында атдыглары һәр бир аддым аллаһлардан асылыдыр. Буна ҝөрә дә һансыса ишдә мүвәффәгијјәт газанмаг үчүн онлар дуалар етмәклә, гурбанлар ҝәтирмәклә вә бајрамлар тәшкил етмәклә мүвафиг аллаһы разы салмаға чалышырдылар.
Аллаһларын ирадәсини өјрәнмәјин үсулларындан бири фала бахмаг иди. Буну онлар, әсас етибарилә, гурбан ҝәтирилмиш һејванларын ичалатына бахмагла едирдиләр. Ромалыларын фикринҹә, органларын вәзијјәти вә ҝөрүнүшү аллаһларын онларын ишләринә хејир-дуа вериб-вермәјәҹәкләринә ишарә едирди.
Б. е. ә. икинҹи әсрин сонуна јахын ромалылар өз баш аллаһларыны јунан аллаһлары илә, мәсәлән, Јупитери Зевслә, Јунонаны исә Һера илә ејниләшдирмишдиләр. Үстәлик, онлар јунан аллаһлары илә бағлы әфсанәләри дә мәнимсәмишдиләр. Бу әфсанәләр инсанлара хас нөгсан вә мәһдудијјәтләри олан аллаһлара һеч дә шәрәф ҝәтирмирди. Мәсәлән, Зевс фаниләрлә вә «өлмәзләрлә» ҹинси әлагәдә олан, һәмчинин гадынлары зорлајан вә ушагбаз кими тәсвир олунурду. Гәдим театрларда ҝурултулу алгышларла гаршыланан аллаһларын әдәбсиз һәрәкәтләри пәрәстишкарларына ән позғун еһтирасларына гапылмаға әсас верирди.
Ҝөрүнүр, тәһсилли инсанлардан чох аз адам бу әфсанәләри һәрфи мәнада гәбул едирди. Бәзиләри онлары мәҹаз кими јозурдулар. Бу, Понти Пилатын чохларына таныш олан «һәгигәт нәдир?» суалынын сәбәбини изаһ едир (Јәһ. 18:38). Һәмин суал «савадлы инсанларын бу саһәдә мүтләг һәгигәти мүәјјән етмәк ҹәһдләринин әбәс олдуғуна даир ҝениш јајылмыш фикри» әкс етдирирди.
Императора ибадәт
Сезар Августун һөкмранлығы заманы (б. е. ә. 27—б. е. 14) императора ибадәтин бүнөврәси гојулду. Чохлары, хүсусилә дә Шәргдә јерләшән јунандилли әјаләтләрин сакинләри узун сүрән мүһарибәдән сонра сүлһү вә әмин-аманлығы бәргәрар едән Августа үрәкдән миннәтдар идиләр. Халгын арзусу ҝөзлә ҝөрдүкләри бир һакимијјәт саһибинин онлары даима мүдафиә етмәси иди. Онлар дини сәрһәдләри ашан, вәтәнпәрвәрлији ҝүҹләндирән вә дүнјаны ваһид «хиласкар» алтында бирләшдирән бир һакимијјәтин олмасыны истәјирдиләр. Нәтиҹәдә, халг аллаһ олмаг шәрәфинә императору лајиг ҝөрдү.
Август сағ икән она аллаһ дејилмәсинә иҹазә вермәсә дә, о тәкид едирди ки, Романын тәҹәссүмү олан Деа Рома илаһәсинә ибадәт едилсин. Август өләндән сонра илаһиләшдирилди. Беләликлә, әјаләтләрдә ибадәт вә вәтәнпәрвәрлик һиссләри империјанын мәркәзи вә онун һөкмдарлары әтрафында дөвр етмәјә башлады. Тезликлә бүтүн әјаләтләрдә јајылан императора ситајиш кими јени ибадәт формасы дөвләтә еһтирам вә садиглији билдирмәк үчүн бир васитәјә чеврилди.
Ерамызын 81-ҹи илиндән 96-ҹы илинәдәк һөкмранлыг едән Домисиан өзүнә аллаһ кими ибадәт едилмәсини тәләб едән илк Рома рәһбәри олуб. Онун дөврүндә ромалылар артыг јәһудиләри мәсиһчиләрдән сечир вә бу јени динә гаршы чыхырдылар. Ҝөрүнүр, Домисианын һөкмранлығы заманы һәвари Јәһја Иса барәдә шаһидлик етдији үчүн Патмос адасына сүрҝүн едилмишди (Вәһј 1:9).
«Вәһј» китабыны Јәһја сүрҝүндә олан заман гәләмә алыб. Бурада о, императора ибадәтин әсас мәркәзләриндән бири олан Пергама шәһәриндә гәтлә јетирилән Антипа адында бир мәсиһчи барәдә хатырладыр (Вәһј 2:12, 13). Ҝөрүнүр, артыг о вахт һөкумәт мәсиһчиләрдән тәләб едирди ки, онлар дөвләт дининин ајинләрини иҹра етсинләр. Бу, дәгиг мәлум олмаса да, мәгаләнин әввәлиндә ҝәтирилән Трајана јазылмыш мәктубдан ҝөрүндүјү кими, артыг ерамызын 112-ҹи илиндә Плини Битинија мәсиһчиләриндән бу ҹүр ајинләри иҹра етмәји тәләб едирди.
Император Трајан бу мәсәләни бу ҹүр һәлл етдијинә ҝөрә Плинини тәрифләјир вә Рома аллаһларына ибадәт етмәкдән имтина едән мәсиһчиләри едам етмәк ҝөстәриши вермишди. Трајан јазыр: «Лакин инсан мәсиһчи олдуғуну данарса вә буну бизим аллаһлара үз тутмагла сүбут едәрсә, (әввәлләр шүбһә алтында олмасына бахмајараг) төвбә етдикдән сонра ону бағышлајын».
Ромалылар хүсуси сәдагәт тәләб едән ибадәти һеч ҹүр баша дүшә билмирдиләр. Рома аллаһлары буну тәләб етмәдији һалда, мәсиһчиләрин Аллаһы нәјә ҝөрә тәләб етмәлидир? Дөвләт аллаһларына ибадәт инсанын сијаси системи гәбул етмәсинин ҝөстәриҹиси иди. Буна ҝөрә дә, онлара ибадәт етмәкдән имтина дөвләтә гаршы хәјанәт кими гијмәтләндирилирди. Плини баша дүшдү ки, мәсиһчиләрин чохуну һеч бир гүввә ҝүзәштә ҝетмәјә мәҹбур едә билмәз. Белә бир һәрәкәт онлар үчүн Јеһоваја гаршы хәјанәт етмәк демәк иди, буна ҝөрә дә бир чох еркән мәсиһчиләр императора сәҹдә едиб бүтпәрәстлијә јол вермәкдәнсә, өлмәјә һазыр идиләр.
Бәс бүтүн бунларын бизә нә аидијјәти вар? Бәзи өлкәләрдә вәтәндашлардан дөвләт рәмзләринә ситајиш етмәк тәләб олунур. Биз мәсиһчиләр, әлбәттә ки, һөкумәтә һөрмәтлә јанашырыг (Ром. 13:1). Дөвләт бајрағы илә әлагәдар мәрасимләрә ҝәлдикдә исә, биз Јеһова Аллаһын хидмәтчиләриндән хүсуси сәдагәт тәләб едән ганунуну, еләҹә дә Кәламында јазылан «бүтпәрәстликдән гачын» вә «өзүнүзү бүтләрдән горујун» ҝөстәришләрини әлдә рәһбәр тутуруг (1 Кор. 10:14; 1 Јәһ. 5:21; Наһ. 1:2). Иса демишди: «Аллаһын олан Рәббә сәҹдә гыл вә јалныз Она гуллуг ет» (Лука 4:8). Буна ҝөрә дә ҝәлин ибадәт етдијимиз Аллаһа садиг галаг.
[5-ҹи сәһифәдәки јазы]
Һәгиги мәсиһчиләр јалныз вә јалныз Јеһоваја ибадәт едирләр
[3-ҹү сәһифәдәки шәкилләр]
Еркән мәсиһчиләр императора вә бүтләрә ибадәт етмәкдән имтина едирдиләр
Император Домисиан
Зевс
[Иҹазә илә]
Emperor Domitian: Todd Bolen/Bible Places.com; Zeus: Photograph by Todd Bolen/Bible Places.com, taken at Archaeological Museum of Istanbul
[4-ҹү сәһифәдәки шәкил]
Ефес мәсиһчиләри танынмыш илаһә Артемидаја ибадәт етмәкдән имтина едирдиләр (Һәв. иш. 19:23—41)