Sarong Maasgad na Inomon na Nagliligtas nin Buhay!

Kan kabareta kan “Magmata!” sa Sierra Leone

Amay pa nin banggi kan an dos anyos na si Jeneba nagkeha na an saiyang tulak makolog. Si Mariama, na saiyang ina, daing gayo nahadit. Kaidto pa si Jeneba dati nang nag-obra. Ngonyan pareho man sana.

Alagad an pag-obra nagdanay​—⁠sunod-sunod, matubig, dai napopogolan. Dangan an pagsuka. Marikas na nahalean nin kosog si Jeneba. Pinalaob ni Mariama an aki sa saiyang paa asin hinapihap an saiyang likod. Kadikit an ikinatabang kaini.

Mantang nagmamaagahon, si Jeneba nanluluya nang naghihigda sa salog​—⁠naghahangos nin saro-saro, maluya, marikas an pinitik kan puso, daing ontok na nagbibirik pawala-patoo an saiyang payo, an saiyang magayon na de kapeng mata ngonyan lunod na asin marumarom, luyos na an saiyang mga pisngi, an saiyang ngoso mamara na. Asin si Mariama daing maginibo.

Panangis an nagsabat sa nagsisirang na aldaw. Si Jeneba gadan na.

ANO an pinakadakulang paragadan nin mga aki asin mga omboy? Tubudon man o dai, iyan an dehydration—pagkahubas kan tubig sa hawak paagi sa ordinaryong pag-obra.a Singko milyones na mga aki na mayo pang singko anyos an nagagadan taon-taon huli kaiyan—haros saro kada anom na segundo. Sa nagpoprogreso pa sanang mga nasyon, iyan iyo an minaputol kan buhay nin saro sa kada 20 aki bago magsingko anyos. Asin sa maoswag nang mga nasyon, apuwera sa operasyon, an pag-obra segunda sana sa helang respiratoryo bilang pangenot na dahelan na an mga aki naoospital.

Alagad ta an kadaklan sa mga pagsakit na ini asin kagadanan puwedeng mahale paagi sa simple, maasgad na inomon.

Taano man? Enot sa gabos, bakong an pag-obra an nakakagadan. Iyan parateng nahahale na sana na dai binobolong. An problema iyo na an tawo na nag-oobra nawawaran nin tubig saka asin sa hawak—sia nahuhubasan. Kun sobra nang tubig an nawara asin dai nasalidahan, kagadanan an nangyayari.

Kinakarkulong 500 milyones na mga aki sa nagpoprogresong kinaban an nakakakua nin pag-obra taon-taon. Sa nagtitios na mga lugar an ordinaryong aki puwedeng magkahelang kaiyan nin tolo sagkod apat na beses kada taon. Pero parate na an helang bakong gayong magabat. Alagad kun beses sa laog nin nagkapirang oras sana, arog baga kun kadungan nin kolera, iyan puwedeng magbunga nin pagkahubas asin kagadanan. An masakit ta, kun bago pa iyan depisil na madeterminaran kun baga an kahelangan magsasapeligro nin buhay o dai. Kun siring bako sanang mahalaga na marisa tolos kan mga magurang an pagkahubas kundi man maaraman kun paano tolos na mahiro tanganing maolang asin mabolong iyan.—Helingon an mga kahon sa pahina 22 asin 23.

Nawarang Tubig sa Hawak—Paano Iyan Sasalidahan?

Kun boot nindong mapagdanay an sokol nin tubig sa nagtatagdong balde, kaipuhan sanang dagdagan nindo nin tubig. Siring man sa sarong aki na nag-oobra—an tubig sa saiyang hawak kaipuhan salidahan. Ini inaapod na rehydration.

Ini pa sanang nakaaging mga taon, ini ginibo paagi sa pag-ineksion direkta sa ugat nin sarong maasgad na tubig (intravenous therapy). Maski ngani ini epektibo asin iyo pa giraray an pinakamarahay na remedyo para sa peligroso nang nahubasan na mga aki, igwa iyan nin problema. Iyan magastos, asin nangangaipo nin ekspertong mga personahe asin komplikadong mga kagamitan, na parateng makukua sana sa mga health center asin ospital. Tibaad an mga ini harayo sa nagsasakit na aki. Kun siring an intravenous therapy dai kayang aboton nin kadaklan na nangangaipo kaiyan.

Minsan ngani, partikularmente poon kan mga 1960, nagkaigwa nin saro pang bolong na makukua na mas segurado, mas simple, asin mas barato ki sa metodong intravenous. Inaapod iyan na Oral Rehydration Therapy, o ORT. Arog kan pagbolong paagi sa ineksion, an ORT nagsasalida nin nawarang tubig saka asin. Alagad imbes na ilaog an tubig paagi sa pag-ineksion sa ugat, an aki puwedeng inomon iyan.

Taano ta dai tolos ini naisipan kaidto? Iyo man. An problema iyo na an pag-obra dai sana nagpapahubas nin tubig sa hawak kundi nag-oolang man na masupsop kan bituka an mga likido. Kaya an basta pag-inom nin tubig bakong epektibo—kadaklan kaiyan minaluwas man sana sa hawak.

Alagad, dai tinutuyo may nadiskobreng sarong importanteng bagay. An mga sientista medikal na nagtatrabaho sa metodong oral rehydration idinagdag an asukar sa maasgad na tubig tanganing magin masiram inomon. Sa paggibo kaini, nadiskobre ninda na an hawak nasusupsop bako sanang an asukar kundi man an nagliligtas nin buhay na asin saka tubig! An asukar nagin siring sa liyabe na nagbukas kan pinto para sa pagkaresolber kan problema. Kun tama an timplada, nanompongan na an asukar nagpalangkaw kan kakayahan na masupsop kan hawak nin 25 beses!

Pambihira? An Lancet, sarong nangengenot na medikal na babasahon sa Britania, inomaw an nadiskobre bilang “iyo an potensial na pinakaimportanteng pag-oswag medikal ngonyan na siglo.” Asin an UNICEF (United Nations Children’s Fund) inapod iyan na “saro sa pinakasimple alagad pinakaimportanteng nadiskobre sa kasaysayan nin siensia”!

Taano? Huli ta ngonyan mabobolong nin mga magurang an saindang mga aki sa harong! Dai kaipuhan an espesyal na mga kagamitan, ni an haloy na pag-adal. Bako man iyan magastos. An ipinapabakal na mga pakete nin oral rehydration salts nagkakahalaga sana nin nagkapirang sentimo asin lakop na makukua sa manlaenlaen na programa sa salud asin mga organisasyon. Daing ibang gigibohon an magurang kundi tunawon an asin na ini asin ipainom sa aki an tubig.

Alagad ano kun an dati nang pinaketeng mga asin na ini dai nakukua? Puwedeng gumibo nin sadiri an mga magurang kan inomon sa rehydration gikan sa makukuang ingrediente sa harong. Minsan ngani an sadiring tinimplang bolong bakong siring kaepektibo sa pinakete, marahay man giraray ini bilang pansalida. Asin minsan ngani an mga doktor pinagdududahan an halaga kaini sa pagbolong sa grabeng pagkahubas nin tubig sa hawak, kadaklan minaoyon na an sadiring tinimplang bolong nakakaginibo nin mahalagang papel kun iniinom sa pagpoon pa sana nin pag-obra.

Kun Taano ta Nagagadan Pa an mga Aki

Maski ngani an ORT nagseserbi asin talagang nagseserbi, yaon pa giraray an angat nin pagpaabot kaiyan sa mga tawo sa bilog na kinaban. Ano an nagigin pag-oswag? Sa mga ospital, an ORT marikas na isinasalida sa intravenous therapy bilang mas marahay na pagbolong sa mga nahuhubasan nin tubig. Sa paghinanapos kan 1983, labing 30 nagpoprogresong mga nasyon an nagpoon sa programa nin ORT, na igwa nin kisuerra 20 na nagpoon nang magprodusir kan saindang sadiring oral rehydration salts. Asin kadakol na internasyonal na mga organisasyon sa salud an aktibong nagpapalakop kan mensahe dapit sa ORT. An mga resulta nagin positibo. Sa mga pag-adal sa langtad sa bilog na kinaban, nanompongan na sa mga lugar na an bolong ikinampanya, an mga kagadanan huli sa pagkahubas nabawasan nin 50 sagkod 60 porsiento! Minsan siring, mantang apektado nin pag-obra an kabangang bilyon na kaakian kada taon, sarong dakulaon na trabaho na gumibo nin pinakete nang mga asin na ikakawaras sa gabos.b

Alagad dai daw puwedeng an mga magurang na sana an magpreparar kan sadiring gibong mga timplada? Makamomondo na an asin, asukar, asin mga kagamitan na pansokol dai makukua sa gabos na lugar. Asin minsan sa mga lugar na igwa, an pag-andam nin inomon para sa rehydration nangangaipo nin tamang pag-adal. Kun, halimbawa, kadakol na asukar an idinagdag sa timplada, mababawasan an nasusupsop asin an pag-obra tibaad maggrabe. An sobrang asin peligroso man. Dangan igwa nin sokol kan ipapatumar. Kun sobra iyan magpapahaloy sa pag-obra. Kun kadikiton magpapadagos an pagkahubas.

Yaon man an dakulang problema nin pagliwat sa mga saboot nin tawo. An kadaklan basta sana habong probaran an ORT. An nagkapirang ina iniisip pa man giraray na an pinakamarahay na bolong para sa pag-obra iyo an ontokon an pagpakakan asin pagpainom sa saindang mga aki. Sinusunod nin iba an sadol nin mga arbolaryo—na may mamondong resulta.

Dapat man girumdomon na an ORT saro sanang remedyo. Dai iyan nakakapaontok o nakakaolang sa pag-obra. An pakahale sa helang nin pag-obra nangangahulogan nin pagresolber sa pankinaban na problema sa maating tubig, sanitasyon, asin kalinigan.c Dapat na matapos man an malnutrisyon, huli ta sa nakagagadan na siklo, an malnutrisyon nagbubunga nin pag-obra, asin an pag-obra nagreresulta nin malnutrisyon.

Minsan siring, an mga Kristiano nakakaaram na an ultimong solusyon iyo an Kahadean nin Dios, na iyo an biyong maghahale nin malnutrisyon, helang, asin maski kagadanan. (Kapahayagan 21:4; Salmo 72:16) Mientras tanto, an oral rehydration therapy nagdadanay na simple pero talagang epektibong armas sa pagtumang kaining paragadan nin minilyon na kaakian.

[Mga Nota sa Ibaba]

[Kahon sa pahina 22]

“Iyo an potensial na pinakaimportanteng pag-oswag medikal ngonyan na siglo.”—Lancet

“Saro sa pinakasimple alagad pinakaimportanteng nadiskobre sa kasaysayan nin siensia.”—UNICEF

[Kahon sa pahina 21]

Kun Minaatake an Pag-obra: Mga Giya sa Pagbolong sa mga Aki

Dai pondohon an pagpakakan: Kaipuhan na itao an likido. Mapapakinabangan an tsa, tinimba sa maloto, tinimba sa sebada, asin mga sabaw. Andamon an inomon na tubig. Pasusuhon sa ina an nagsususo pang mga omboy. Pakakanon an aki oras na kaya nang magkakan. Minsan siring, pinakamarahay an dikit-dikit alagad parateng pagkakan. Marahay an madaling tunawon, nagtatao nin kosog na pagkakan siring baga kan linugaw asin batag.

Itao an inomon sa oral rehydration pagpoon tolos: Sinasalidahan kaini an nawarang tubig asin nag-oolang sa pagkahubas. Kun posible, gamiton an pinaketeng oral rehydration salts. Kun dai ini madidisponer, prepararon an minasunod na inomon (Importante an pagkaeksakto sa pagtimpla!):

Ordinaryong asin: Sarong karis na kutsarita

Asukar: Walong karis na kutsarita

Tubig: Sarong litro (5 tasa na 200 ml an kada saro)

Kun gurano kadakol an itatao: Itao an karkuladong nawara na tubig. Puwedeng sarong tasang inomon sa rehydration an dapat itao sa kada pag-obra; kabanga dian para sa saradit na aki. (An mga omboy puwedeng ipatumar sa kutsarita an tinimpla.) PATUMARON AN AKI SAGKOD NA GUSTO NIA!

Kun noarin popondohon an pagpatumar nin inomon sa rehydration: Parateng kun an pag-obra pondo na o kun an paha para sa inomon sa rehydration magluya na.

Kun noarin man kaipuhan an tabang nin doktor:

Kun naheheling na an mga tanda nin pagkahubas nin tubig.

Kun an tawo dai nakakainom.

Kun an pag-obra nagpapadagos sa laog nin apat na aldaw na dai nin pagrahay (o pakalihis nin sarong aldaw sa mga omboy na igwa nin grabeng pag-obra).

Kun igwa nin grabeng pagsuka.

[Kahon sa pahina 23]

Mga Tanda nin Grabeng Pagkahubas nin Tubig

Kakadikit o daing ihi

Marikas na paggian

Mamarang ngoso

Lunod na mga malumoy na parte sa

mga omboy

Lunod na mga mata

Marikas, maluyang pulso

Nagigin makunat an kublit

Bigniton an kublit nin duwang

moro. Kun an binignitan

dai bumalik sa dati,

an aki nahubasan na

Kinuahan: Where There Is No Doctor, ni D. Werner, Londres, 1981, pahina 159.