An Satong Magayon na Daga—Gurano Kadakol Kaiyan an Iwawalat Niato sa Satong mga Aki?
SONO sa ipinublikar na mga report, 1.7 bilyones na aki an namundag sa kinaban poon kan taon 1970. Kun sinda nagin sarong nasyon, iyan an magigin pinakadakula sa kinaban. Bako daw na makatanosan na ihapot, Anong klaseng kinaban an iwawalat niato sa sainda?
Kaidtong 25 taon na an nakaagi an sarong prominenteng doktor kan U.S. Public Health Service nagkomento: “Kita gabos nabubuhay na may dai nahahaleng takot na tibaad may rumaot sa palibot sagkod sa punto na an tawo makaibanan na kan mga dinosaur bilang nawara nang porma nin buhay.”
Sa suminunod na mga taon, nag-orog an takot na iyan. Kan 1986, an sarong nasyonal na miting, na dian nagpahayag an haros sanggatos na biologo, nagpatanid na may maabot na lagduan na pagkawara na arog kan puminara sa mga dinosaur, iyo sana iyan ta ngonyan iyan bakong huli sa natural na pangyayari kundi “paagi sa mga aktibidad nin tawo.”
Kan 1987 an Worldwatch Institute ilinuwas an report kaiyan na State of the World 1987. Iyan nagsabi: “An kayang buhayon na sosyedad pinaninigoan an mga pangangaipo kaiyan na dai iniinaan an mga paglaom kan masunod na kapag-arakian. Sa dakol na pansokol, an presenteng sosyedad dai nakaaabot sa pamantayan na ini. An mga hapot manongod sa pagigin kayang makasustenir kan ekolohiya minalataw sa gabos na kontinente. An sokol kan mga aktibidad nin tawo nagpoon nang isapeligro an pagigin puwedeng istaran kan daga mismo.”
An report kan Institute nagsabi na an mga pangangaipo kan labing 5 bilyones katawo—asin an kabilangan ninda nadudugangan nin 83 milyones kada taon—dai na nakakaya kan mga kapasidad sa pagbabalik sa dati kan mga sistema biolohiko kan daga.
Pinahihimpis kan kemikal na polusyon an ozone sa atmospera asin puwedeng magbunga nin “pagtao nin mas dakol na kanser sa kublit, pagdanyar sa mga sistema nin inmunidad nin tawo, asin pag-olang sa pagtubo nin mga pananom.”
Kun magpapadagos an oran na asido, bako sana na mas dakol pang danaw asin kadlagan an magagadan kundi orog pang magigin maasido an daga asin “tibaad kaipuhan an mga dekada, kun bakong mga siglo, bago iyan maomayan.”
An sigidong pag-oma “ginibo an rikas kan pagkawara nin pan-ibabaw na daga na labi kisa sa pagkaporma nin bagong daga.”
An pagpalod nin mga kahoy iniinaan an carbon dioxide na nagagamit hale sa atmospera, asin an pagsolo sa mga songong hale sa buhay na mga bagay nagpapaluwas nin mas dakol na carbon dioxide kisa kayang supsupon kan natatada pang mga pananom asin mga oseano. An resulta pag-orog kan pag-init na may epektong garo greenhouse na sa huri tibaad makatunaw sa mga glacier asin bahaan an mga siudad sa baybayon.
An pagkawara nin mga tropikal na kadlagan nangangahulogan nin mas kadikit na pakabalik nin tubig na magin oran asin tibaad magbunga kan pagkaporma nin mga disyerto.
Nakagagadan na mga kemikal, dai nalilinig na ati sa imburnal, krudo, mga aksidente nuklear, radon, microwave, asbestos—daing katapusan an listahan nin mga kasalan nin tawo tumang sa palibot.
An State of the World 1987 nagpapatanid: “Noarin man dai pa nangyari na durungan na nawara sa pagkabalanse an arog kaini kadakol na sistema na kaipuhan sa pagigin puwedeng maistaran nin daga. An bagong mga problema sa palibot nakaaabot man sa mga panahon asin geograpikong mga lugar na lihis sa autoridad nin nag-eeksister na politikal asin sosyal na mga institusyon. Mayo nin nasosolong nasyon an kayang pakarhayon an klima kan daga, protehiran an ozone layer, preserbaron an patos kan planeta na mga kadlagan asin daga, o papondohon an pagigin maasido nin mga danaw asin sapa. Solamente an daing ontok na internasyonal na paghihingoa an makagigibo kaini.”
An paghihingoang ini atrasado, asin nauubos na an panahon. Ginatos na bilyon an ginagasto sa paorumbasan sa armas; kakadikit kan ginagasto sa pagpreserbar sa palibot na nagsusustenir sa sato asin kun mapababayaan puwedeng gumadan sa sato. Poon kan 1983 an Estados Unidos sana nagtao nin $9 bilyones sa Strategic Defense Initiative research asin gusto pa nin dagdag na $33 bilyones para dian poon 1986 sagkod 1991—pero kuripot sa palibot. Iyan man an ginigibo kan ibang industriyalisadong mga nasyon. Sinumaryo kan State of the World 1987 an krisis: “Nag-abot na an panahon na makipagkatoninongan sa lambang saro tanganing magibo niatong makipagkatoninongan sa daga.”
“An masususteniran na ngapit,” sabi kan report na ini, “naghahagad sato na durungan na papondohon an pagkatipon nin carbon dioxide, protehiran an ozone layer, ibalik sa dati an mga kadlagan asin daga, papondohon an pagdakol nin populasyon, pakarhayon an suplay nin enerhiya, asin humanap nin magagamit liwat na mga pagkukuanan nin enerhiya. Mayo nin kapag-arakian na napaatubang sa siring kakomplikadong grupo nin mga isyu na nagkakaipo nin atension tolos-tolos. An naenot na mga kapag-arakian perming naghahadit manongod sa ngapit, pero kita an enot na napaatubang sa mga desisyon na madeterminar kun baga an daga na mamanahon kan satong mga aki maiistaran.”
An minasunod na artikulo magpapaliwanag kan krisis gikan sa nakagagadan na mga kemikal.