An Biblia—Tataramon nin Dios o nin Tawo?

Kasumpay kan Kapitulo 4: Gurano Kamapaniniwalaan an “Daan na Tipan”

12. Kumusta an mas halangkaw na gradong pagkritika sa liwanag nin arkeolohiya?

¹² May paagi daw na mabalo an mas halangkaw na gradong pagkritika tanganing helingon kun baga tama o bako an mga teoriya kaiyan? An The Jewish Encyclopedia nagpadagos sa pagsabi: “An mga opinyon ni Wellhausen haros biyong basado sa literal na pag-analisar, asin kaipuhan na dugangan nin pagsiyasat sa punto-de-vista nin institusyonal na arkeolohiya.” Sa pag-agi nin mga taon, may tendensia daw an arkeolohiya na patunayan an mga teoriya ni Wellhausen? An The New Encyclopædia Britannica minasimbag: “An arkeolohikong pagkritika may tendensia na patunayan an pagkamasasarigan kan tipikong historikong mga detalye pati kan pinakasuanoy na mga panahon [sa kasaysayan kan Biblia] asin pahimutikan an teoriya na an mga tala sa Pentateuco [an historikong mga rekord sa kaenot-enoteng mga libro kan Biblia] ladawan sana nin nahuhuring panahon.”

13, 14. Sa ibong kan maluyang pasisikadan kaiyan, taano ta akseptado pa man giraray nin dakol an mas halangkaw na gradong pagkritika ni Wellhausen?

¹³ Huli sa kaluyahan kaiyan, taano ta popular na marhay an mas halangkaw na gradong pagkritika sa mga intelektuwal ngonyan? Huli ta iyan nagsasabi sainda nin mga bagay na gusto nindang madangog. An sarong iskolar kan ika-19 siglo nagpaliwanag: “Kun para sa sako, maogma kong inako an librong ini ni Wellhausen nin orog kisa haros arin pa man na iba; huli ta an magabat na problema kan kasaysayan kan Daan na Tipan garo baga para sa sako naresolberan na sa katapustapusi sa paagi na kaoyon sa prinsipyo nin ebolusyon nin tawo na napipiritan akong iaplikar sa kasaysayan nin gabos na relihiyon.” Maliwanag na an mas halangkaw na gradong pagkritika kaoyon kan saiyang mga daing binabasaran na opinyon bilang ebolusyonista. Asin, tunay nanggad, pareho an naootob na katuyohan kan duwang teoriya. Kun paanong an ebolusyon makahahale sa pangangaipo na tumubod sa sarong Kaglalang, an mas halangkaw na gradong pagkritika ni Wellhausen mangangahulogan na an tawo dai na kaipuhan na tumubod na an Biblia ipinasabong nin Dios.

¹⁴ Sa rasyonalistikong ika-20 siglong ini, an sahot na an Biblia bakong tataramon nin Dios kundi nin tawo garo baga tama para sa mga intelektuwal.a Mas pasil para sa sainda na paniwalaan na an mga hula isinurat pakatapos na maotob kisa akoon na iyan totoo. Mas gusto nindang sabihon na an mga tala nin milagro sa Biblia mga osipon, leyenda, o suanoy na eroestorya, imbes na helingon an posibilidad na iyan talagang nangyari. Pero an siring na punto-de-vista daing binabasaran asin daing itinataong marigon na dahelan na isikwal an Biblia bilang totoo. An mas halangkaw na gradong pagkritika may seryosong mga diperensia, asin an pagsalakay kaiyan sa Biblia nasudya sa pagpaheling na an Biblia bakong Tataramon nin Dios.

An Biblia daw Sinusuportaran nin Arkeolohiya?

15, 16. An pag-eksister nin siisay na suanoy na hade na sinasabi sa Biblia an pinatunayan nin arkeolohiya?

¹⁵ An arkeolohiya sarong klase nin pagsiyasat na mas marigon an pasisikadan kisa mas halangkaw na gradong pagkritika. An mga arkeologo, sa pagkotkot sa mga tada nin nakaaging mga sibilisasyon, sa dakol na paagi dinugangan an satong pakasabot sa kamugtakan nin mga bagay kan suanoy na mga panahon. Kaya, bakong makangangalas na an rekord nin arkeolohiya paorootrong minaoyon sa nababasa niato sa Biblia. Kun beses, binindikar pa ngani nin arkeolohiya an Biblia tumang sa mga kritiko kaiyan.

¹⁶ Halimbawa, sono sa libro ni Daniel, an ultimong hade sa Babilonya bago iyan nadaog nin mga Persiano Belsasar an ngaran. (Daniel 5:​1-30) Mantang garo baga dai nasasambitan si Belsasar sa luwas kan Biblia, an sahot sala an Biblia asin na nungka na nabuhay an tawong ini. Pero kan ika-19 siglo, may nagkapirang saradit na bungbong na nasusuratan sa cuneiform na nadiskobre sa pirang kagabaan sa timog na Iraq. Nadiskobre na iyan may kaibang pamibi para sa salud kan pinakamatuang aki ni Nabonido, hade sa Babilonya. An ngaran kan aki? Belsasar.

17. Paano niato ikapaliliwanag an bagay na si Belsasar inaapod na hade kan Biblia, mantang inaapod siang prinsipe nin kadaklan na inskripsion?

¹⁷ Kaya may nabuhay na an ngaran Belsasar! Pero, sia daw hade kan bumagsak an Babilonya? An kadaklan na dokumento na nakua pagkatapos kaiyan inapod siang aki kan hade, an prinsipeng maeredar kan korona. Pero an sarong dokumentong cuneiform na inaapod na “Bersong Tala ni Nabonido” nagtao nin orog na liwanag sa tunay na katongdan ni Belsasar. Iyan nagbareta: “Sia [si Nabonido] ipinaniwala an ‘Kampo’ sa saiyang pinakamatua (aki), sa panganay, an mga hukbo sa gabos na lugar sa nasyon pinagbotan nia na pumasakop sa saiyang (pangengenot). Binutasan nia (an gabos), ipinaniwala nia sa saiya an pagkahade.” Kaya ipinaniwala ki Belsasar an pagkahade. Tunay na sa gabos na kahulogan asin katuyohan ginibo sia kaiyan na hade!b An relasyon na ini ni Belsasar asin kan saiyang ama, si Nabonido, nagpapaliwanag kun taano ta, kaidtong ultimong bangkete sa Babilonya, iinalok ni Belsasar na gibohon si Daniel na an ikatolong hade sa kahadean. (Daniel 5:16) Mantang si Nabonido an enot na hade, si Belsasar mismo ikaduwa sanang hade sa Babilonya.

Iba Pang Nagsusuportar na Ebidensia

18. Anong impormasyon an itinatao kan arkeolohiya tanganing patunayan an katoninongan asin prosperidad na ibinunga kan paghade ni David?

¹⁸ Tunay na ipinaheling nin dakol na nadiskobre nin arkeolohiya an pagigin tama kan Biblia sa kasaysayan. Halimbawa, ibinabareta kan Biblia na kan si Hadeng Salomon sumalihid na sa saiyang ama sa paghade, si David, an Israel nagin maoswag nanggad. Mababasa niato: “Kadakoldakol kan Juda asin Israel, siring kadakol kan mga baybay na yaon sa gilid nin dagat, na nagkakarakan asin nag-iirinom patin nag-oorogma.” (1 Hade 4:20) Bilang pagsuportar sa mga tataramon na ini, mababasa niato: “Ipinaheheling kan ebidensia nin arkeolohiya na duminakol nin bigla an populasyon sa Juda durante asin pakalihis kan ikasampulong siglo B.C. kan papangyarihon kan katoninongan asin prosperidad na itinao ni David an pagtogdok nin dakol na bagong mga banwaan.”

19. Anong dugang na impormasyon an itinatao kan arkeolohiya manongod sa paglalaban nin Israel asin Moab?

¹⁹ Dangan an Israel asin Juda nagin duwang nasyon, asin nadaog kan Israel an kataed na daga nin Moab. Sarong beses an Moab, sa pagsakop ni Hadeng Mesa, nagrebelde, asin an Israel nakialyansa sa Juda asin sa kataed na kahadean nin Edom tanganing makilaban tumang sa Moab. (2 Hade 3:​4-27) Makangangalas nanggad, kan 1868 sa Jordan, nadiskobre an sarong stela (inukit na halakbang na gapo) na nasusuratan sa tataramon na Moabita kan sadiring pagsaysay ni Mesa sa paglalaban na ini.

20. Ano an sinasabi sato nin arkeolohiya manongod sa paglaglag kan mga Asirio sa Israel?

²⁰ Dangan, kan taon 740 B.C.E., itinogot nin Dios na an rebeldeng amihanan na kahadean nin Israel malaglag kan mga Asirio. (2 Hade 17:​6-18) Sa pagtaram manongod sa tala kan Biblia sa pangyayaring ini, an arkeologong si Kathleen Kenyon nagkomento: “An saro puwedeng magsuspetsa na an iba digdi sobra naman.” Pero iyo daw? Idinugang nia: “An ebidensia nin arkeolohiya sa pagbagsak kan kahadean nin Israel haros mas buhay kisa tala kan Biblia. . . . An biyong pagkapara kan mga banwaan nin Israel na Samaria asin Hazor saka an kaibang pagkalaglag kan Megido iyo an totoong ebidensia nin arkeolohiya na an kagsurat [kan Biblia] dai nagpapasobra.”

21. Anong mga detalye manongod sa pagsakop kan mga Babilonyo sa Juda an itinatao nin arkeolohiya?

²¹ Pakalihis pa nin mga panahon, sinasabi sato kan Biblia na an Jerusalem sakop ni Hadeng Joachin sinalikopan kan mga Babilonyo asin nadaog. An pangyayaring ini narerekord sa Babylonian Chronicle, sarong tablang cuneiform na nadiskobre kan mga arkeologo. Dapit digdi, mababasa niato: “An hade nin Akkad [Babilonya] . . . sinalikopan an siudad nin Juda (iahudu) asin sinakop kan hade an siudad sa ikaduwang aldaw kan bulan nin Addaru.” Si Joachin dinara sa Babilonya asin ibinilanggo. Pero kan huri, sono sa Biblia, pinaluwas sia sa bilanggoan asin tinawan nin rasyon na pagkakan. (2 Hade 24:​8-15; 25:​27-30) Ini suportado nin mga dokumentong administratibo na nakua sa Babilonya, na dian nalilista an mga rasyon na itinao ki “Yaukîn, hade nin Juda.”

22, 23. Sa pankagabsan, ano an relasyon nin arkeolohiya asin kan historikong tala kan Biblia?

²² Manongod sa relasyon nin arkeolohiya asin kan kasaysayan sa Biblia, si Propesor David Noel Freedman nagkomento: “Pero, sa pankagabsan, an arkeolohiya may tendensiang suportaran an pagigin totoo sa kasaysayan kan biblikal na tala. An mahiwas na kronolohikong rekord poon kan mga patriarka sagkod sa mga panahon kan B[agong] T[ipan] kaoyon kan arkeolohikong impormasyon. . . . An maabot na mga diskobremiento posibleng magsustenir sa presenteng paninindogan na an biblikal na tradisyon nakagamot sa kasaysayan, asin maimbod na ipinaabot, minsan ngani iyan bakong kasaysayan sa kritikal o sientipikong sentido.”

²³ Dangan, mapadapit sa mga paghihingoa nin mga kritiko sa mas halangkaw na gradong pagkritika na halean nin halaga an Biblia, sia nagsasabi: “An pagprobar na liwaton an biblikal na kasaysayan nin modernong mga iskolar​—arin na baga, an opinyon ni Wellhausen na an panahon nin mga patriarka ladawan kan nababangang monarkiya; o an pagsikwal sa pagigin makasaysayan ni Moises asin kan exodo asin an minasunod na pagliwat sa kasaysayan nin Israel ni Noth asin kan saiyang mga parasunod—​dai nakapasar sa arkeolohikong impormasyon saka sa biblikal na tala.”

An Pagbagsak kan Jerico

24. Anong impormasyon an itinatao sato kan Biblia manongod sa pagbagsak nin Jerico?

²⁴ Ini daw nangangahulogan na oyon an arkeolohiya sa Biblia sa gabos na kaso? Dai, may nagkapirang dai pagkakaoyon. An saro iyo an dramatikong pagkadaog sa Jerico na ilinadawan sa kapinonan kan kapitulong ini. Sono sa Biblia, an Jerico iyo an enot na siudad na dinaog ni Josue sa pangengenot nia sa mga Israelita pasiring sa daga nin Canaan. Ipinaheheling kan kronolohiya sa Biblia na an siudad buminagsak sa enot na kabangaan kan ika-15 siglo B.C.E. Pagkadaog, an Jerico biyong sinolo asin ginatos na taon na daing nag-iistar.​—Josue 6:​1-26; 1 Hade 16:34.

25, 26. Anong duwang magkalaen na konklusyon an naabot nin mga arkeologo bilang resulta kan pagkotkot sa Jerico?

²⁵ Bago kan ikaduwang guerra mundial, an pinaghohonang lugar nin Jerico kinotkot ni Propesor John Garstang. Nadiskobre nia na an siudad suanoy nang marhay asin dakol nang beses na nalaglag asin itinogdok liwat. Nadiskobre ni Garstang na sa saro kan mga pagkalaglag na ini, an mga lanob napukan na garo huli sa linog, asin an siudad biyong sinolo. Nagtutubod si Garstang na ini nangyari mga 1400 B.C.E., bakong gayong harayo sa petsang sinasabi kan Biblia para sa paglaglag ni Josue sa Jerico.

²⁶ Pagkaguerra, an saro pang arkeologo, si Kathleen Kenyon, nagkotkot pa sa Jerico. Nakaabot sia sa konklusyon na an napukan na mga lanob na sinabi ni Garstang may petsang ginatos na taon na mas naenot kisa paghona nia. May sinabi siang grabeng pagkalaglag kan Jerico kan ika-16 na siglo B.C.E. pero sinabi nia na mayo nin siudad sa lugar kan Jerico kaidtong ika-15 siglo​—sa panahon na sinasabi kan Biblia na sinasalakay ni Josue an daga. Ipinadagos niang ibareta an posibleng mga tanda nin saro pang kalaglagan na tibaad nangyari sa lugar na iyan kan 1325 B.C.E. asin nagsuherir: “Kun an kalaglagan nin Jerico iaasosyar sa pagsalakay sa pangengenot ni Josue, ini [an nahuhuri] iyo an petsang isinusuherir nin arkeolohiya.”

27. Taano ta dai maninigong ikaribok kan satong isip an mga pagkakalaen kan arkeolohiya asin kan Biblia?

²⁷ Ini daw nangangahulogan na sala an Biblia? Dai man. Kaipuhan na girumdomon niato na minsan ngani an arkeolohiya nagseserbing bintana sa nakaagi, iyan bakong perming malinaw na bintana. Kun beses iyan malibog nanggad. Arog kan sabi nin sarong komentador: “Makamomondo, an ebidensia nin arkeolohiya pirupidaso sana asin kun siring limitado.” Ini nangorognang totoo manongod sa mas enot na mga panahon sa kasaysayan nin Israel, kan bakong malinaw an ebidensia nin arkeolohiya. An totoo, an ebidensia mas bako pang malinaw sa Jerico, ta natumpag nang marhay an lugar.

An mga Limitasyon nin Arkeolohiya

28, 29. Anong mga limitasyon nin arkeolohiya an inadmitir nin mga iskolar?

²⁸ An mga arkeologo mismo inaadmitir an mga limitasyon kan saindang siensia. Halimbawa, si Yohanan Aharoni nagpapaliwanag: “Pag-abot sa historiko o historio-geograpikong interpretasyon, an arkeologo minaluwas sa abot kan eksaktong mga siensia, asin kaipuhan siang manarig sa mga paghusgar asin teoriya tanganing makabilog nin kompletong historikong ladawan.” Mapadapit sa mga petsa na itinatao sa laen-laen na mga diskobremiento, idinugang nia: “Kun siring, kaipuhan na permi niatong girumdomon na bakong gabos na petsa absoluto asin sa laen-laen na grado dapat na pagdudahan,” minsan ngani pinaghohona nia na an mga arkeologo ngonyan puwedeng mas magsarig sa saindang pagtatao nin petsa kisa kaidto.

²⁹ An The World of the Old Testament naghahapot: “Gurano kamakatanosan o tunay na sientipiko an paagi nin arkeolohiya?” Iyan minasimbag: “An mga arkeologo mas makatanosan kun nagkokotkot kan mga katunayan kisa kun nag-iinterpretar kaiyan. Pero an saindang mga preokupasyon nakaaapektar man sa mga paaging ginagamit ninda sa ‘pagkotkot.’ Dai ninda malikayan na laglagon an saindang ebidensia mantang sinda nagkokotkot pairarom sa pagkasuonsuon kan daga, kaya nungka nindang mapoprobaran an saindang ‘eksperimento’ paagi sa pag-otro kaiyan. Huli kaini nagigin pambihira an arkeolohiya sa gabos na siensia. Dugang pa, ginigibo kaiyan na magabat asin pano nin peligrong trabaho an arkeolohikong pagrereport.”

30. Ano an pagheling sa arkeolohiya nin mga estudyante sa Biblia?

³⁰ Kaya dakula an ikatatabang nin arkeolohiya, pero arog nin arin man na paghihingoa nin tawo, iyan puwedeng masala. Minsan ngani interesado kita sa arkeolohikong mga teoriya, nungka na ibilang niato iyan na dai mapagdududahan na katotoohan. Kun an pag-interpretar nin mga arkeologo sa saindang mga diskobremiento sa paagi na tumang sa Biblia, dai maninigong automatikong honaon na an Biblia sala asin tama an mga arkeologo. May mga interpretasyon sindang liniwat.

31. Anong bagong suhestion an kasuarin pa sana itinao manongod sa pagbagsak nin Jerico?

³¹ Interesanteng mangnohon na kan 1981 siniyasat liwat ni Propesor John J. Bimson an kalaglagan nin Jerico. Maingat niang pinag-adalan an pagkasolo nin Jerico na nangyari​—sono ki Kathleen Kenyon—​sa kabangaan kan ika-16 na siglo B.C.E. Sono sa saiya, bako sana na an pagkalaglag tama sa tala kan Biblia manongod sa paglaglag ni Josue sa siudad kundi an arkeolohikong ladawan nin Canaan sa kabilogan tamang-tama sa pagkaladawan kan Biblia sa Canaan kan sumalakay an mga Israelita. Kaya, isinusuherir nia na sala an arkeolohikong pagpetsa asin na an pagkalaglag na ini sa katunayan nangyari sa kabangaan kan ika-15 siglo B.C.E., kaidtong panahon na nabuhay si Josue.

An Biblia Tunay na Kasaysayan

32. Ano an narisang tendensia nin pirang iskolar?

³² Ini nag-iilustrar kan bagay na an mga arkeologo parateng nagkakaralaenlaen an opinyon. Kaya bakong makangangalas na an iba dai oyon sa Biblia mantang an iba oyon dian. Pero, may mga iskolar na iginagalang na an pagigin historiko kan Biblia sa pankagabsan, kun bakong sa gabos na detalye. Si William Foxwell Albright nagrepresentar sa sarong grupo kan sia sumurat: “Nagkaigwa nin pankagabsan na pagbuwelta sa pag-apresyar sa pagigin tama, kapwa sa pankagabsan asin sa totoong detalye, kan relihiyosong kasaysayan kan Israel. . . . Bilang sumaryo, puwede na giraray niatong ibilang ngonyan an Biblia poon sa kapinonan sagkod sa katapusan bilang masasarigan na dokumento nin relihiyosong kasaysayan.”

33, 34. Paano an Hebreong Kasuratan mismo nagtatao nin ebidensia sa pagigin tama sa kasaysayan?

³³ Sa katunayan, an Biblia mismo may tanda nin tamang kasaysayan. An mga pangyayari konektado sa espisipikong mga panahon asin petsa, bakong arog kan kadaklan na suanoy na osipon asin leyenda. An dakol na pangyayari na nasusurat sa Biblia suportado nin mga inskripsion na an petsa kaidto pang mga panahon. Kun may kalaenan an Biblia asin an sarong suanoy na inskripsion, an pagkakalaen sa parate ikaaatribuwir sa pagigin habo kan suanoy na mga hade na isurat an saindang mga pagkadaog asin sa saindang kamawotan na padakulaon an saindang mga kapangganahan.

³⁴ An totoo, an dakol na suanoy na mga inskripsion bakong kasaysayan kundi opisyal na mga propaganda. Kabaliktaran, an mga kagsurat kan Biblia nagpapaheling nin pambihirang pagkaprangka. An darakulang tawo na arog ni Moises asin Aaron ipinamimidbid kaiba an gabos nindang kaluyahan asin kakosogan. Pati an mga pagkukulang kan dakulang hadeng si David sadiosan na sinasabi. An mga pagkukulang kan nasyon sa kabilogan paorootrong ibinubuyagyag. An pagkasadiosan na ini nagrerekomendar kan Hebreong Kasuratan bilang totoo asin masasarigan asin nagtatao nin gabat sa mga tataramon ni Jesus na nagsabi, sa pamimibi sa Dios: “An saimong tataramon katotoohan.”​—Juan 17:17.

35. Ano an nasudyang gibohon nin mga rasyonalista, asin ano an linalaoman nin mga estudyante sa Biblia tanganing patunayan na ipinasabong an Biblia?

³⁵ Si Albright nagpadagos sa pagsabi: “Minsan paano an Biblia nangongorog kun dapit sa laog sa gabos na mas naenot na relihiyosong babasahon; asin iyan man nangongorog sa gabos na suminunod na babasahon sa direktang pagkasimple kan mensahe kaiyan asin sa katolisidad [mahiwas na sakop] kan pan-akit kaiyan sa mga tawo hale sa gabos na nasyon asin panahon.” An ‘nangongorog na mensaheng’ ini, imbes na an patotoo nin mga iskolar, iyo an nagpapatunay na ipinasabong an Biblia, arog kan maheheling niato sa masunod na mga kapitulo. Pero tandaan niato digdi na an modernong mga rasyonalista nasudyang patunayan na an Hebreong Kasuratan bakong tunay na kasaysayan, mantang an mga kasuratan mismong ini nagtatao kan gabos na ebidensia na iyan tama. Masasabi man daw ini manongod sa Kristianong Griegong Kasuratan, an “Bagong Tipan”? Pag-oolayan niato ini sa masunod na kapitulo.

[Mga Nota sa Ibaba]