An Biblia—Tataramon nin Dios o nin Tawo?
Kapitulo 5: An “Bagong Tipan”—Kasaysayan o Osipon Sana?
“An Bagong Tipan masasabi na ngonyan na an pinakanaimbestigar na libro sa literatura kan kinaban.” Iyan an sabi ni Hans Küng sa saiyang librong “On Being a Christian.” Asin tama sia. Sa nakaaging 300 na taon, an Kristianong Griegong Kasuratan bako sanang inimbestigar. Iyan mas biyong siniyasat asin mas detalyadong pinag-analisar kisa arin pa man na ibang literatura.
1, 2. (Iiba an introduksion.) (a) Ano an nagin tratamiento sa Kristianong Griegong Kasuratan sa nakaaging 300 na taon? (b) Ano an pambihirang nagin mga konklusyon nin pirang imbestigador?
Pambihira an nagin konklusyon nin pirang imbestigador. Kaidtong ika-19 siglo, si Ludwig Noack sa Alemania nagkonklusyon na an Ebanghelyo ni Juan isinurat kan 60 C.E. kan namomotan na disipulo—na, sono ki Noack, iyo si Judas! An Pranses na si Joseph Ernest Renan nagsuherir na an pagkabuhay liwat ni Lazaro posibleng palsipikasyon na si Lazaro mismo an nag-areglo tanganing suportaran an paghihingako ni Jesus na sia paramilagro, mantang an Aleman na teologong si Gustav Volkmar nag-insister na an makasaysayan na si Jesus dai puwedeng nagpamidbid na sia an Mesiyas.
2 Si Bruno Bauer naman nagdesisyon na si Jesus nungka na nabuhay! “Sia naniwala na an tunay na mga puwersang buminilog sa enot na Kristianismo iyo si Philo, Seneca, asin an mga Gnostico. Sa katapusan sinabi nia na nungka na nagkaigwa nin makasaysayan na Jesus . . . na an kapinonan kan relihiyon na Kristiano kaidtong paghinanapos kan ikaduwang siglo asin gikan sa Judaismo na dian nagdominar an Stoicismo.”
3. Ano an sagkod ngonyan opinyon nin dakol manongod sa Biblia?
3 Ngonyan, pipira na sana an may siring na sobrang mga ideya. Pero kun babasahon nindo an mga isinurat nin modernong mga iskolar, manonompongan nindo na dakol pa an naniniwala na an Kristianong Griegong Kasuratan may leyenda, osipon, asin pagpasobra. Totoo daw ini?
Kasuarin Iyan Isinurat?
4. (a) Taano ta mahalagang maaraman kun kasuarin isinurat an mga libro kan Kristianong Griegong Kasuratan? (b) Ano an pirang opinyon manongod sa kun kasuarin isinurat an Kristianong Griegong Kasuratan?
4 Kaipuhan an panahon tanganing mabilog an mga osipon asin leyenda. Kaya an hapot na, Kasuarin isinurat an mga librong ini?, mahalaga. Si Michael Grant, sarong historyador, nagsasabi na an makasaysayan na mga kasuratan kan Kristianong Griegong Kasuratan pinonan “treinta o kuwarentang taon pagkagadan ni Jesus.” An Biblikal na arkeologong si William Foxwell Albright sinitar si C. C. Torrey sa pagkonklusyon “na an gabos na Ebanghelyo isinurat bago an 70 A.D. asin na mayo dian nin ano man na dai puwedeng isurat sa laog nin beinteng taon pakalihis kan Pagpako sa Krus.” An sadiring opinyon ni Albright iyo na an pagsurat kaiyan natapos “dai malihis sa mga 80 A.D.” An iba medyo laen man an karkulo, pero an kadaklan minaoyon na an pagsurat kan “Bagong Tipan” natapos na kaidtong katapusan kan enot na siglo.
5, 6. Ano an maninigong ikonklusyon niato sa bagay na an Kristianong Griegong Kasuratan isinurat dai pang gayo nahahaloy pakalihis kan mga pangyayaring itinala kaiyan?
5 Ano an boot sabihon kaini? Si Albright nagkonklusyon: “An masasabi mi sana iyo na an panahon sa pag-oltanan nin beinte sagkod singkuwentang taon halipoton tanganing itogot an ano man na dakulang pagkaliwat kan laog patin kan espisipikong pagkasabi kan mga tataramon ni Jesus.” Idinugang ni Propesor Gary Habermas: “An mga Ebanghelyo haranihon sa panahon na saindang itinala, mantang an suanoy na mga kasaysayan parateng nagsasaysay nin mga pangyayari kan pirang siglo na an nakaagi. Pero, an modernong mga historyador nahihimong kuanon an mga pangyayari minsan sa suanoy na mga panahon na ini.”
6 Sa ibang pagtaram, an makasaysayan na mga kabtang kan Kristianong Griegong Kasuratan maninigo na tawan nin halaga na kisuerra kapareho kan sekular na mga kasaysayan. Tunay na sa laog nin pirang dekada na pag-oltanan kan mga pangyayari kan enot na Kristianismo asin kan pagkasurat kaiyan, mayo nin panahon na mabilog an mga osipon saka leyenda asin maako nin gabos.
Patotoo nin mga Nakaheling Mismo
7, 8. (a) Sairisay an buhay pa kan isinusurat asin ilinalakop an Kristianong Griegong Kasuratan? (b) Ano an dapat na ikonklusyon niato kaoyon kan komento ni Propesor F. F. Bruce?
7 Ini nangorognang totoo huli sa bagay na an dakol na tala nagsasabi manongod sa patotoo nin mga nakaheling mismo. An kagsurat kan Ebanghelyo ni Juan nagsabi: “Ini an disipulo [an disipulo na namotan ni Jesus] na nagpapatotoo manongod sa mga bagay na ini asin nagsurat kan mga bagay na ini.” (Juan 21:24) An kagsurat sa librong Lucas nagsasabi: “An mga poon sa kapinonan nagpakaheling asin nagin mga lingkod kan mensahe nagtao kaini sa sato.” (Lucas 1:2) Si apostol Pablo, sa pagtaram manongod sa mga nakaheling kan pagkabuhay liwat ni Jesus, nagsabi: “An kadaklan sa sainda buhay pa sagkod ngonyan, alagad an nagkapira natorog na sa kagadanan.”—1 Corinto 15:6.
8 Mapadapit digdi, si Propesor F. F. Bruce may madonong na komento: “Bakong pasil na imbentohon an mga sinabi asin ginibo ni Jesus sa enot na mga taon na idto, arog kan garo paghona nin pirang parasurat, ta yaon pa an kadakol Niang disipulo, na makakagirumdom kun ano an nangyari asin dai nangyari. . . . Dai makikipag-alasuerte an mga disipulo sa mga sala (dai na baga sabihon an tuyong pagbiribid sa mga katotoohan), na tolos na ibubuyagyag kan mga siertong maoogmang gibohon iyan. Al kontraryo, an saro sa mapuwersang mga punto sa orihinal na paghuhulit nin mga apostol iyo an may kompiansang pagpukaw sa aram kan mga nagdadangog; sinda bako sanang nagsabing, ‘Naheling mi an mga bagay na ini,’ kundi siring man, ‘Arog kan aram man mismo nindo’ (Gibo 2:22).”
Masasarigan daw an Teksto?
9, 10. Kun mapadapit sa Kristianong Griegong Kasuratan, ano an masisierto niato?
9 Posible daw na an mga patotoong ini nin nagpakaheling mismo itinala nin tama pero sa huri liniwat? Sa ibang pagtaram, may ilinaog daw na mga osipon asin leyenda pagkatapos kan orihinal na pagsurat? Naheling na niato na an teksto kan Kristianong Griegong Kasuratan nasa mas marahay na kamugtakan kisa arin pa man na ibang suanoy na literatura. Si Kurt asin Barbara Aland, mga iskolar sa tekstong Griego kan Biblia, may ilinistang haros 5,000 na manuskrito na napreserbar hale kan suanoy sagkod sa ngonyan, na an iba kaidto pang ikaduwang siglo C.E. An pankagabsan na patotoo kan kadakoldakol na ebidensiang ini iyo na sa pankagabsan tama an teksto. Dugang pa, kadakol kan suanoy na mga traduksion—na an pinakaenot kaidto pang mga taon 180 C.E.—na nakatatabang na patunayan na tama an teksto.
10 Kaya, minsan paanohon, masisierto niato na an mga leyenda asin osipon dai nakalaog sa Kristianong Griegong Kasuratan pagkatapos kan orihinal na mga kagsurat sa saindang pagsurat. An tekstong nasa sato kapareho kan isinurat kan orihinal na mga parasurat, asin an pagigin tama kaiyan pinatutunayan kan bagay na iyan inako nin katemporanyong mga Kristiano. Kun siring, masisiyasat daw niato an pagkamakasaysayan kan Biblia paagi sa pagkokomparar kaiyan sa ibang suanoy na kasaysayan? Sa sarong paagi, iyo.
An Ebidensia sa mga Dokumento
11. Gurano sinusuportaran nin panluwas na ebidensia sa mga dokumento an mga kasaysayan sa Kristianong Griegong Kasuratan?
11 An totoo, para sa mga pangyayari sa buhay ni Jesus asin kan saiyang mga apostol, limitado an ebidensia sa mga dokumento apuwera sa Biblia. Ini dapat sanang laoman, ta kan enot na siglo, an mga Kristiano sadit na grupo na dai nakilabot sa politika. Pero an ebidensia na itinatao nin sekular na kasaysayan oyon sa mababasa niato sa Biblia.
12. Ano an sinasabi sato ni Josephus manongod ki Juan na Bautisador?
12 Halimbawa, pagkadaog sa militar ni Herodes Antipas, an Judiong historyador na si Josephus, sa pagsurat kan 93 C.E., nagsabi: “Para sa pirang Judio an pagkalaglag kan hukbo ni Herodes garo baga pamalos nin Dios, asin makatanosan nanggad na pamalos, sa saiyang ginibo ki Juan, na nginaranan Bautista. Huli ta ginadan sia ni Herodes, minsan ngani sia tawong marahay asin nagsadol sa mga Judio na mamuhay nin matanos, gumibo nin hustisya sa saindang kapwa asin nin kabanalan sa Dios.” Kaya pinatutunayan ni Josephus an tala kan Biblia na si Juan na Bautisador matanos na tawo na naghulit nin pagsolsol asin ginadan ni Herodes.—Mateo 3:1-12; 14:11.
13. Paano sinusuportaran ni Josephus an pagigin makasaysayan ni Santiago asin ni Jesus mismo?
13 Nasambitan man ni Josephus si Santiago, an tugang ni Jesus sa ina, na, sinasabi sato kan Biblia, kan primero dai nagsunod ki Jesus pero kan huri nagin prominenteng magurang sa Jerusalem. (Juan 7:3-5; Galacia 1:18, 19) Itinala nia an pagdakop ki Santiago sa mga tataramon na ini: “Tinipon [kan halangkaw na saserdoteng si Ananus] an mga hokom kan Sanhedrin asin iinatubang sa sainda an tawong Santiago an ngaran, tugang ni Jesus na inapod na Cristo, asin an iba pa.” Sa pagsurat kaini, pinatunayan pa ni Josephus na si “Jesus, na inapod na Cristo” sarong tunay, makasaysayan na tawo.
14, 15. Ano an itinataong suportasyon ni Tacito sa tala kan Biblia?
14 An ibang enot na mga parasurat nasasambitan man an mga bagay na sinasabi sa Griegong Kasuratan. Halimbawa, sinasabi sato kan mga Ebanghelyo na an paghuhulit ni Jesus sa palibot kan Palestina nagustohan nin dakol. Kan sia sentensiahan na magadan ni Poncio Pilato, an saiyang mga parasunod naribaraw asin pinanluyahan nin boot. Dai nahaloy, an mga disipulo man sanang ini mapusong pinano an Jerusalem kan mensahe na an saindang Kagurangnan binuhay liwat. Sa laog sana nin pirang taon, an Kristianismo nakalakop na sa bilog na Imperyo nin Roma.—Mateo 4:25; 26:31; 27:24-26; Gibo 2:23, 24, 36; 5:28; 17:6.
15 An patotoo sa katotoohan kaini gikan sa Romanong historyador na si Tacito, na bako man na katood nin Kristianismo. Sa pagsurat dai nahaloy pakalihis kan 100 C.E., isinaysay nia an maringis na paglamag ni Nero sa mga Kristiano asin idinugang pa: “Si Cristo, an kagpundar sa ngaran, nag-agi sa penalidad na kagadanan kan paghade ni Tiberio, paagi sa sentensia kan prokurador na si Poncio Pilato, asin sa halipot na panahon napondo an mapanlaglag na superstisyon, alagad ta naglakop giraray, bako sanang sa Judea, an ginikanan kan helang, kundi sa kabesera [Roma] mismo.”
16. Anong makasaysayan na pangyayari na sinasabi sa Biblia an sinasabi man ni Suetonio?
16 Sa Gibo 18:2 nasasambitan kan kagsurat sa Biblia an bagay na “[an Romanong emperador na] si Claudio nagboot na an gabos na Judio magharale sa Roma.” Nasambitan man kan Romanong historyador kan ikaduwang siglo na si Suetonio an pagpahaleng ini. Sa saiyang librong The Deified Claudius, sinasabi kan historyador: “Mantang an mga Judio daing ontok na nanriribok sa sutsut ni Chrestus, sinda pinahale nia [ni Claudio] sa Roma.” Kun an Chrestus na sinasabi digdi iyo si Jesu-Cristo asin kun an mga pangyayari sa Roma arog kan nangyari sa ibang siudad, kun siring an mga panriribok sa katunayan bakong sa sutsut ni Cristo (an boot sabihon, mga parasunod ni Cristo). Imbes, iyan an madahas na reaksion kan mga Judio sa maimbod na paghuhulit kan mga Kristiano.
17. Anong mga reperensia na nagamit ni Justin Martyr kan ikaduwang siglo an nagsuportar sa tala kan Biblia manongod sa mga milagro ni Jesus asin sa saiyang kagadanan?
17 Si Justin Martyr, na nagsurat sa kabangaan kan ikaduwang siglo, nagsurat mapadapit sa kagadanan ni Cristo: “Na talagang nangyari an mga bagay na ini, masisierto nindo sa Mga Gibo ni Poncio Pilato.” Dugang pa, sono ki Justin Martyr, an mga rekord na ini nakasasambit sa mga milagro ni Jesus, na manongod dian sia nagsasabi: “Na ginibo Nia an mga bagay na iyan, maaaraman nindo sa Mga Gibo ni Poncio Pilato.” Totoo, an “Mga Gibo,” o opisyal na mga rekord, na ini mayo na. Pero malinaw na iyan yaon kan ikaduwang siglo, asin may pagkompiar na inangat ni Justin Martyr an mga parabasa na siyasaton iyan tanganing mapatunayan an katotoohan kan saiyang sinabi.
An Ebidensia sa Arkeolohiya
18. Anong pagsuportar an itinatao nin arkeolohiya sa pag-eksister ni Poncio Pilato?
18 Ipinag-ilustrar o pinatunayan man nin mga nadiskobre sa arkeolohiya an nababasa niato sa Griegong Kasuratan. Kaya, kan 1961 an ngaran na Poncio Pilato nanompongan sa sarong inskripsion sa kagabaan nin sarong teatrong Romano sa Cesarea. Sagkod kan pagkadiskobreng ini, limitado sana an ebidensia, apuwera sa Biblia mismo, sa pag-eksister kan Romanong namomoon na ini.
19, 20. Anong mga tawohan sa Biblia na nasambitan ni Lucas (sa Lucas asin Mga Gibo) an pinatunayan nin arkeolohiya?
19 Sa Ebanghelyo ni Lucas, mababasa niato na pinonan ni Juan na Bautisador an saiyang ministeryo “kan . . . si Lisanias namamahala sa distrito nin Abilene.” (Lucas 3:1) An iba pinagdudahan an mga tataramon na iyan ta si Josephus may nasambitan na Lisanias na namahala sa Abilene asin nagadan kan 34 B.C.E., haloy pa bago namundag si Juan. Minsan siring, an mga arkeologo may nadiskobreng inskripsion sa Abilene na nakasambit nin saro pang Lisanias na tetrarka (namamahala sa distrito) kaidtong paghade ni Tiberio, na iyo an naghahade bilang Cesar sa Roma kan si Juan pumoon sa saiyang ministeryo. Posibleng marhay na ini an Lisanias na sinasabi ni Lucas.
20 Sa Mga Gibo mababasa niato na si Pablo asin Bernabe isinugong magmisyonero sa Chipre asin duman nanompongan an sarong proconsul na an ngaran Sergio Paulo, “sarong tawong madonong.” (Gibo 13:7) Kan kabangaan kan ika-19 siglo, an mga pagkotkot sa Chipre may nadiskobreng sarong inskripsion na kaidto pang 55 C.E. na nasasambitan an mismong tawong ini. Manongod kaini, an arkeologong si G. Ernest Wright nagsasabi: “Iyan an solamenteng pagkasambit sa proconsul na ini sa luwas kan Biblia asin interesante nanggad na itinao sato ni Lucas nin tama an saiyang ngaran asin titulo.”
21, 22. Anong relihiyosong mga kaugalean na nakatala sa Biblia an pinatunayan nin mga nadiskobre nin arkeolohiya?
21 Kan sia yaon sa Atenas, sinabi ni Pablo na may naheling siang altar na dusay “Sa Dios na Dai Midbid.” (Gibo 17:23) An mga altar na idinusay sa tataramon na Latin sa mga dios na dai midbid nadiskobre sa mga parte kan teritoryo kan Imperyo nin Roma. May sarong nanompongan sa Pergamo na an inskripsion nasusurat sa Griego, na kapareho kan sa Atenas.
22 Pagkalihis kaini, kan yaon sa Efeso, si Pablo madahas na tinumang nin mga platero, na an hanapbuhay paggibo nin mga altar asin imahen kan diosang si Artemis. An Efeso inapod na “bantay sa templo kan dakulang Artemis.” (Gibo 19:35) Kaoyon digdi, may nadiskobreng pirang dalipay asin marmol na estatuwa ni Artemis sa lugar kan suanoy na Efeso. Kaidtong nakaaging siglo, kinotkot an tada kan mismong dakulang templo.