Ano an Katuyohan nin Buhay?—Paano Nindo Manonompongan Iyan?
Kapitulo 3: Daing Kaagid na Gikanan nin Nakalalabing Kadonongan
1, 2. Taano ta maninigo niatong siyasaton an Biblia?
An Biblia daw an rekord kan nakalalabing kadonongan na iyan? Ikatatao daw kaiyan sa sato an sadiosan na simbag sa importanteng mga hapot na may koneksion sa katuyohan nin buhay?
2 Tunay nanggad na maninigo sa satong pagsiyasat an Biblia. An sarong dahelan iyo na iyan an pinakapambihirang libro na nabilog kasuarin man, laen na marhay sa arin man na ibang libro. Estudyare an minasunod na mga katotoohan.
Kaguranggurangi, Pinakamahiwas an Pagkawaras na Libro
3, 4. Gurano na kagurang an Biblia?
3 An Biblia iyo an kagurangguranging libro na isinurat kasuarin man, na may mga kabtang na ginibo mga 3,500 na taon na an nakaagi. Dakol na siglo an kagurangan kaiyan sa arin man na ibang libro na ibinibilang na sagrado. An enot sa 66 na librong yaon dian isinurat mga sangribong taon bago si Buda saka Confucio asin mga duwang ribong taon bago si Muḥammad.
4 An kasaysayan na nasusurat sa Biblia kaidto pang kapinonan kan pamilya nin tawo asin nagpapaliwanag kun paano kita napadigdi sa daga. Ibinabalik pa ngani kita kaiyan sa panahon bago linalang an mga tawo, na nagtatao sa sato nin mga detalye manongod sa pagkaporma kan daga.
5. Pirang suanoy na manuskrito kan Biblia an yaon, kun ikokomparar sa suanoy na mga kasuratan na kinabanon?
5 An ibang libro sa relihion, asin pati an mga bakong sa relihion, pira na sanang kopya kan daan na manuskrito kaiyan an yaon. Mga 13,000 na surat-kamot na kopya kan Biblia o mga kabtang kaiyan an yaon sa Hebreo asin Griego, na an nagkapira harani an petsa sa panahon kan orihinal na pagsurat. An mga ini nagdanay dawa ngani prinobaran na gibohon tumang sa Biblia an pinakakonsentradong mga pagsalakay na maiisip.
6. Gurano kahiwas kan pagkawaras kan Biblia?
6 Siring man, an Biblia nanggad an pinakamahiwas an pagkawaras na libro sa kasaysayan. Mga apat na bilyon na Biblia o kabtang kaiyan an ikinawaras na sa labing duwang ribong lenguahe. Sinasabi na 98 porsiento kan pamilya nin tawo an nakababasa kan Biblia sa sadiri nindang lenguahe. Mayo nin ibang libro na nakararani sa sirkulasyon na iyan.
7. Ano an masasabi manongod sa pagkaeksakto kan Biblia?
7 Dugang pa, mayo nin ibang suanoy na libro na nakakokomparar sa Biblia sa pagkaeksakto. An mga sientista, historyador, arkeologo, geograpo, eksperto sa lenguahe, asin iba pa padagos na bineberepikar an mga pagkasaysay sa Biblia.
Pagkaeksakto sa Siensia
8. Gurano kaeksakto kan Biblia kun dapit sa siensia?
8 Halimbawa, minsan ngani an Biblia dai isinurat bilang aadalan na libro sa siensia, iyan kaoyon nin tunay na siensia kun iyan nagtataram manongod sa sientipikong mga bagay. Alagad an ibang suanoy na libro na ibinibilang na sagrado may sientipikong mga osipon, sala, asin talagang putik. Helinga an apat sana sa dakol na halimbawa kan pagkaeksakto kan Biblia sa siensia:
9, 10. Imbes na ipahayag an bakong sientipikong mga opinyon kaidtong panahon kaiyan, ano an sinabi kan Biblia manongod sa suporta kan daga?
9 Kun paano natitindihan an daga sa espasyo. Kan suanoy na mga panahon kan isinusurat an Biblia, kadakol kan pagbanabana manongod sa kun paano natitindihan an daga sa espasyo. An nagkapira naniwala na an daga suportado nin apat na elepante na nagtitindog sa ibabaw nin dakulang pawikan. Si Aristoteles, Griegong pilosopo asin sientista kan ikaapat na siglo B.C.E., nagtokdo na an daga nungka na ikakabitin sa daing laog na espasyo. Imbes, itinokdo nia na an mga bagay sa kalangitan nakatakod sa ibabaw nin solido, silag na mga globo, na an kada globo nasa laog nin saro pang globo. An daga daa yaon sa kalaoglaoging globo, asin yaon sa globong nasa pinakaibabaw an mga bitoon.
10 Pero, imbes na ipahayag an inimbento sana, bakong sientipikong mga opinyon na yaon kan panahon na iyan isinusurat, sinabi sana kan Biblia (kaidtong mga taon 1473 B.C.E.): “[An Dios] ibinibitin an daga sa mayo.” (Job 26:7) Sa orihinal na Hebreo, an termino para sa “mayo” na ginamit digdi nangangahulogan na “bakong ano man,” asin ini an solamenteng beses na iyan minalataw sa Biblia. An paglaladawan na itinatao kaiyan sa daga na napalilibotan nin espasyong daing laog minimidbid nin mga intelektuwal bilang pambihirang pakamansay kaidtong panahon kaiyan. An Theological Wordbook of the Old Testament nagsasabi: “An Job 26:7 risang marhay na ilinaladawan an kinaban na aram kaidto na nakabitin sa espasyo, na paagi kaiyan ineenotan an maabot na diskobremiento sa siensia.”
11, 12. Kasuarin nasabotan nin mga tawo an katotoohan kan Job 26:7?
11 An eksaktong pahayag kan Biblia naenot ki Aristoteles nin labing 1,100 na taon. Pero, an mga opinyon ni Aristoteles padagos na itinokdo bilang katotoohan sa laog nin mga 2,000 pang taon pagkagadan nia! Sa katapustapusi, kan 1687 C.E., ipinublikar ni Sir Isaac Newton an saiyang mga nadiskobre na an daga tinitindihan sa espasyo may koneksion sa ibang bagay sa kalangitan paagi sa pagbinutongan, an boot sabihon, grabidad. Alagad iyan haros 3,200 na taon pagkatapos na sabihon kan Biblia na may simple sanang sientipikong pagkaeksakto na an daga ibinibitin “sa mayo.”
12 Iyo, haros 3,500 na taon na an nakaagi, tama an sabi kan Biblia na an daga mayo nin naheheling na suporta, impormasyon na kaoyon kan mas bago pa sanang masabotan na mga ley nin grabidad asin paghiro. “Kun paano naaraman ni Job an katotoohan,” sabi nin sarong intelektuwal, “hapot na dai nasisimbag nin pasil kan mga nagdedehar sa pagkapasabong kan Banal na Kasuratan.”
13. Ano an pinaghona nin mga tawo na korte kan daga kaidtong mga siglo na an nakaagi, alagad ano an nakabago sa isip ninda?
13 An korte kan daga. An The Encyclopedia Americana nagsabi: “An kaenot-enoteng aram na impresyon nin mga tawo sa daga iyo na iyan patag, mabaskog na ibabaw sa tahaw kan uniberso. . . . An ideyang daga na korteng globo bakong rekonosido kan kadaklan sagkod kan Renasimiento.” Natakot pa ngani an nagkapirang enot na nabegante na tibaad sinda maholog sa gilid kan patag na daga. Alagad an pag-introdusir kan kompas asin iba pang progreso nagpangyari sa mas hararayong biahe sa kadagatan. Ining “mga biahe sa pagdiskobre,” an paliwanag nin saro pang ensiklopedya, “nagpaheling na an kinaban talidong, bakong patag arog kan paniniwala nin kadaklan.”
14. Paano ilinadawan kan Biblia an korte kan daga, asin kasuarin?
14 Pero, haloy pa bago an siring na mga biahe, mga 2,700 na taon na an nakaagi, an Biblia nagsabi: “Igwa nin Saro na nag-eerok sa ibabaw kan katalidongan kan daga.” (Isaias 40:22) An termino sa Hebreo na trinadusir digdi na “katalidongan” puede man na mangahulogan nin “globo,” arog kan komento nin manlaenlaen na reperensia. Kun siring, an ibang traduksion kan Biblia nagsasabi, “an globo kan daga” (Douay Version) asin, “an talidong na daga.”—Moffatt.
15. Taano an Biblia ta dai naimpluwensiahan nin mga opinyon manongod sa daga na bakong sientipiko?
15 Sa siring, an Biblia dai naimpluwensiahan kan bakong sientipikong mga opinyon na lakop kaidto mapadapit sa suporta kan daga asin sa korte kaiyan. An dahelan simple: An Autor kan Biblia iyo an Autor kan uniberso. Linalang nia an daga, kaya maninigo na aram nia kun saen iyan nakabitin asin kun ano an korte kaiyan. Huli kaini, kan ipasabong nia an Biblia, sineguro nia na dai iyan masalakan nin mga opinyon na bakong sientipiko, gurano man an paniniwala dian nin iba kaidto.
16. Paano an pagkagibo sa mga bagay na buhay oyon sa pahayag kan Biblia?
16 An minakompuesto sa mga bagay na buhay. “Pinorma ni Jehova Dios an tawo hale sa kabokabo kan daga,” sabi kan Genesis 2:7. An The World Book Encyclopedia nagsasabi: “An gabos na elementong kimiko na minakompuesto sa mga bagay na buhay yaon man sa mga bagay na daing buhay.” Kaya an gabos na pundamental na kemikal na minakompuesto sa buhay na mga organismo, pati an tawo, yaon man mismo sa daga. Kaoyon ini kan pahayag kan Biblia na nagsasabi kun ano an materyales na ginamit nin Dios sa paglalang sa mga tawo asin sa gabos na iba pang bagay na buhay.
17. Ano an katotoohan manongod sa kun paano naglataw an mga bagay na buhay?
17 “Segun sa mga klase kaiyan.” Sinasabi kan Biblia na linalang nin Dios an enot na mag-agom na tawo asin na hale sa sainda guminikan an gabos na iba pang tawo. (Genesis 1:26-28; 3:20) Sinasabi kaiyan na iyan man an nangyari sa ibang bagay na buhay, arog baga kan mga sira, gamgam, asin hayop na nagpapasuso, na luminuwas “segun sa mga klase kaiyan.” (Genesis 1:11, 12, 21, 24, 25) Ini man nanggad an nadiskobre nin mga sientista sa natural na mga linalang, na an lambang bagay na buhay gikan sa magurang na kaparehong klase. Mayo nin eksepsion. Sa bagay na ini an pisikong si Raymo nagkokomento: “An buhay minagibo nin buhay; iyan an pirmeng nangyayari sa lambang selula. Alagad paano guminibo nin buhay an daing buhay? Saro iyan sa pinakadakulang hapot sa biolohiya na dai nasisimbag, asin sagkod sa presente an ikinatatao sana nin mga biologo daing binabasaran na mga pagpatibasang. Sa dai maaraman na paagi nahimo kan materyang daing buhay na organisaron an saiyang sadiri sa paaging may buhay. . . . Seguro tama man giraray palan an autor kan Genesis.”
Pagkaeksakto sa Kasaysayan
18. Ano an sinasabi nin sarong abogado manongod sa pagkaeksakto kan Biblia sa kasaysayan?
18 Nasa Biblia an pinakaeksaktong kasaysayan kan suanoy nin arin man na librong yaon. An librong A Lawyer Examines the Bible itinatampok an pagkaeksakto kaiyan sa kasaysayan nin arog kaini: “Mantang an mga romansa, leyenda asin putik na patotoo maingat na ibinubugtak an mga pangyayaring isinasaysay sa dai maaraman kun anong harayong lugar asin sa dai maaraman kun anong panahon, na paagi kaiyan linalapas an enot na mga reglamento na nanonodan niamo na mga abogado manongod sa marahay na depensa, na ‘an deklarasyon dapat na magsabi kan oras asin lugar,’ an mga estorya sa Biblia nagtatao sa sato kan petsa asin lugar kan mga isinasaysay sa pinakaeksaktong paagi.”
19. Ano an komento nin sarong reperensia manongod sa nasa kasaysayan na mga detalye kan Biblia?
19 An The New Bible Dictionary nagkokomento: “[An kagsurat kan Mga Gibo] isinasaysay an saiyang estorya na igwa kan pundamental na mga elemento nin katemporanyong kasaysayan; an saiyang mga pahina pano nin mga pagkasambit sa mga mahistrado sa siudad, gobernador sa probinsia, mga hadeng subordinado, asin iba pa, asin paorootro na an mga pagkasambit na ini napatutunayan na tamang-tama sa lugar asin panahon na pinag-oolayan.”
20, 21. Ano an sinasabi nin sarong nag-espesyalisar sa Biblia manongod sa kasaysayan kan Biblia?
20 Sa pagsurat sa The Union Bible Companion, si S. Austin Allibone nagsasabi: “Si Sir Isaac Newton . . . bantog man bilang kritiko nin suanoy na mga kasuratan, asin siniyasat nia nin maingat na marhay an Banal na Kasuratan. Ano an desisyon nia sa bagay na ini? ‘Nakaheheling ako,’ sabi nia, ‘nin mas dakol na seguradong tanda nin pagigin totoo sa Bagong Tipan kisa sa arin man na sekular na kasaysayan.’ Sinasabi ni Dr. Johnson na mas dakol an ebidensia niato na si Jesu-Cristo nagadan sa Kalbaryo, arog kan sinasabi sa mga Ebanghelyo, kisa sa ebidensia niato na si Julio Cesar nagadan sa Kapitolyo. Tunay nanggad na mas dakol na gayo an ebidensia niato.”
21 An reperensiang ini nagsasabi pa: “Hapota an siisay man na naghihingakong nagdududa sa katotoohan kan kasaysayan sa Ebanghelyo kun ano an dahelan nia sa paniniwala na si Cesar nagadan sa Kapitolyo, o na si Emperador Carlomagno kinoronahan bilang Emperador kan Solnopan ni Papa Leon III. kan 800? . . . Paano nindo naaaraman na may Carlos I. [nin Inglaterra] na nabuhay, asin pinugotan, asin na si Oliver Cromwell an namahala kasalihid nia? . . . Si Sir Isaac Newton an rinerekonoser na nakadiskobre kan ley nin grabitasyon . . . Pinaniniwalaan niato an gabos na deklarasyon na sinabi pa sana mapadapit sa mga tawong ini; asin iyan huli ta igwa kita nin ebidensia sa kasaysayan manongod sa katotoohan kaiyan. . . . Kun, sa pagpaluwas kan arog kaining prueba, an siisay man habo pa giraray na maniwala, pinababayaan na niato sinda bilang may katontohan na nasasala o grabe an pagkaignorante.”
22. Taano ta habong akoon nin nagkapira an pagigin totoo kan Biblia?
22 Dangan nagkonklusyon an reperensiang ini: “Kun siring, ano an sasabihon niato manongod sa mga, apisar kan abundang ebidensia na napaluwas na ngonyan kan pagigin totoo kan Banal na Kasuratan, naghihingako na dai pa sinda kombensido? . . . Daing duwa-duwa na may dahelan kitang magkonklusyon na an puso imbes na an payo an may diperensia;—na habo nindang paniwalaan an nakahahale sa puersa kan saindang kapalangkawan, asin mapirit sa sainda na mamuhay nin laen.”
Panlaog na Armoniya Asin Pagkasadiosan
23, 24. Taano ta pambihirang marhay an panlaog na armoniya kan Biblia?
23 Imahinara na may sarong libro na pinonan na isurat kaidtong panahon kan Imperyo nin Roma, ipinagpadagos sa bilog na Edad Media, asin natapos kaining ika-20 siglo, na dakol na laen-laen na kagsurat an nagkontribwir. Anong resulta an aantisiparon nindo kun an mga kagsurat nagkakalaenlaen na marhay sa okupasyon arog baga nin mga soldados, hade, saserdote, parasira, paraataman nin hayop, asin doktor? Lalaoman daw nindo na an libro magin may armoniya asin surusumpay? ‘Dai nanggad!’ tibaad sabihon nindo. Bueno, an Biblia isinurat sa mga kamugtakan na ini. Pero, iyan may armoniya sa kabilogan kaiyan, bako sanang sa mga ideyang pankabilogan kundi sa sadit-sadit man na mga detalye.
24 An Biblia koleksion nin 66 na libro na isinurat sa laog nin 1,600 na taon nin mga 40 laen-laen na kagsurat, na nagpoon kan 1513 B.C.E. asin natapos kan 98 C.E. An mga kagsurat hale sa laen-laen na klase nin pamumuhay, asin an dakol mayo nin pakikomunikar sa iba. Pero, an ibinungang libro may prinsipal, surusumpay na tema sa kabilogan kaiyan, na garo baga ginibo nin sarong isip. Asin al kontraryo sa paniniwala nin nagkapira, an Biblia bakong bunga nin sibilisasyon sa Solnopan, kundi iyan isinurat nin mga taga Sirangan.
25. An pagkaonesto asin pagkasadiosan kan Biblia nagsusuportar sa anong paghihingako kan mga kagsurat kan Biblia?
25 Minsan ngani an mayoriya sa suanoy na mga kagsurat ibinareta sana an saindang mga kapangganahan asin birtud, prangkang inadmitir kan mga kagsurat kan Biblia an sadiri nindang mga sala, saka an mga depekto kan saindang mga hade asin namomoon. Irinerekord kan Bilang 20:1-13 asin Deuteronomio 32:50-52 an mga depekto ni Moises, asin sia an nagsurat kan mga librong iyan. Ilinilista kan Jonas 1:1-3 asin 4:1 an mga depekto ni Jonas, na iyo an nagsurat kan mga pagkasaysay na iyan. Irinerekord kan Mateo 17:18-20; 18:1-6; 20:20-28; asin 26:56 an maluyang mga kualidad na ipinaheling kan mga disipulo ni Jesus. Sa siring, an pagkaonesto asin pagkasadiosan kan mga kagsurat kan Biblia nagsusuportar sa saindang paghihingako na sinda pinasabngan nin Dios.
An Pinakanagpapamidbid na Kabtang Kaiyan
26, 27. Taano an Biblia ta eksaktong marhay sa mga bagay sa siensia asin sa iba pa?
26 Ihinahayag mismo kan Biblia kun taano iyan ta eksaktong marhay sa mga bagay sa siensia, sa kasaysayan, saka sa iba pa asin kun taano iyan ta may armoniyang marhay saka onesto. Ipinaheheling kaiyan na an Supremong Persona, an Dios na makakamhan sa gabos, an Kaglalang na autor kan uniberso, iyo an Autor kan Biblia. Ginamit nia sana an mga tawong kagsurat kan Biblia bilang saiyang mga parasurat, na pinahihiro sinda paagi sa saiyang makapangyarihan na puersa aktiba na isurat an ipinasabong niang isurat ninda.
27 Sa Biblia sinasabi ni apostol Pablo: “An gabos na Kasuratan ipinasabong nin Dios asin kapakipakinabang para sa pagtokdo, sa pagsagwe, sa paghusay kan mga bagay, sa pagdisiplina sa katanosan, tanganing an tawo nin Dios magin lubos na may kakayahan, andam nanggad para sa lambang marahay na gibo.” Asin sinabi man ni apostol Pablo: “Kan akoon nindo an tataramon nin Dios, na nadangog nindo sa samo, iyan inako nindo, bakong siring sa mga tataramon nin tawo, kundi, siring sa iyo man nanggad, siring sa tataramon nin Dios.”—2 Timoteo 3:16, 17; 1 Tesalonica 2:13.
28. Kun siring, saen hale an Biblia?
28 Sa siring, an Biblia hale sa isip nin sarong Autor—an Dios. Asin huli sa saiyang makangingirhat na kapangyarihan, simple sana para sa saiya na siertohon na an pagigin daing diperensia kan isinurat maingatan sagkod sa satong kaaldawan. Manongod digdi an sarong pangenot na eksperto sa mga manuskrito kan Biblia, si Sir Frederic Kenyon, kan 1940, nagsabi: “An huring pundasyon para sa ano man na pagduda na an Kasuratan nakaabot sa sato na sa dakulang kabtang arog kan pagkasurat kaiyan nahale na ngonyan.”
29. Paano ikaiilustrar an abilidad nin Dios na magkomunikar?
29 An mga tawo may abilidad na magpadara nin senyal nin radyo asin telebisyon pasiring sa daga hale sa distansiang rinibong milya sa espasyo, hale pa ngani sa bulan. An mga instrumentong pansiyasat sa espasyo nagpabalik sa daga nin pisikal na impormasyon asin mga retrato hale sa mga planeta na ginatos na milyon na milya an rayo. Daing duwa-duwa na an Kaglalang nin tawo, an Kaglalang nin mga radio wave, kayang gibohon an kisuerra arog kaiyan. An totoo, simple sana para sa saiya na gamiton an saiyang makakamhan sa gabos na kapangyarihan na ipaabot an mga tataramon asin retrato sa isip kan mga pinili niang sumurat kan Biblia.
30. Boot daw nin Dios na maaraman nin mga tawo kun ano an saiyang katuyohan para sa sainda?
30 Dugang pa, kadakol kan manongod sa daga asin sa buhay na yaon dian na nagtatao nin ebidensia kan interes nin Dios sa katawohan. Kun siring, natural sana na bobooton niang tabangan an mga tawo na maaraman kun siisay sia asin kun ano an katuyohan nia para sa sainda paagi sa malinaw na pagsabi kan mga bagay na ini sa sarong libro—sarong permanenteng dokumento.
31. Taano an nasusurat na ipinasabong na mensahe ta nakalalabi nanggad sa impormasyon na berbal na ipinamana?
31 Pensara man an pagigin nakalalabi nin libro na an Dios an autor, kun ikokomparar sa impormasyon na berbal sanang ipinamana nin mga tawo. An berbal na tataramon bakong masasarigan, ta an mensahe tatawan nin kahulogan nin mga tawo, asin sa pag-agi nin mga panahon, mabibiribid an kahulogan kaiyan. Ipapaabot ninda nin berbal an impormasyon segun sa sadiri nindang punto de vista. Alagad an ipinasabong nin Dios, permanenteng nasusurat na rekord mas kadikit an posibilidad na magkaigwa nin mga sala. Siring man, an libro puedeng reprodusiron asin tradusiron tanganing makinabang dian an mga tawo na nagbabasa nin manlaenlaen na lenguahe. Kaya bako daw na rasonable na ginamit kan satong Kaglalang an siring na paagi sa pagtao nin impormasyon? Sa katunayan, iyan bako sanang rasonable, ta sinasabi kan Kaglalang na iyan an saiyang ginibo.
(Ipagpapadagos sa masunod na luwas.)