Tawan nin Atension an Hula ni Daniel!

Kasumpay kan Kapitulo Trese: Duwang Hade na Magkalaban

NAGPOON AN LABANAN

16. (a) An duwang hade nasa amihanan asin timog niisay? (b) Siisay na mga hade an enot na nag-asumir kan mga posisyon kan “hade kan amihanan” asin “hade kan timog”?

¹⁶ Hinanyoga! Isinasaysay an kapinonan kan dramatikong labanan na ini, sinasabi kan anghel ni Jehova: “An hade kan timog magigin makosog, pati an saro sa saiyang [ki Alejandro] mga prinsipe; asin sia [an hade kan amihanan] manggagana tumang sa saiya asin mamamahala nanggad na may mahiwas na sakop na mas dakula kisa sa kapangyarihan sa pamamahala kan sarong iyan.” (Daniel 11:5) An mga ngaran na “hade kan amihanan” asin “hade kan timog” nanonongod sa mga hade na nasa amihanan asin timog kan banwaan ni Daniel, na kan panahon na idto nakatalingkas na sa pagkabihag sa Babilonya asin nakabalik na sa daga nin Juda. An enot na “hade kan timog” iyo si Tolomeo I nin Egipto. An saro sa mga heneral ni Alejandro na nanggana tumang ki Tolomeo I asin namahala na “may mahiwas na sakop” iyo si Hadeng Seleuco I Nicator kan Siria. Inasumir nia an papel kan “hade kan amihanan.”

17. Sakop niisay an daga nin Juda sa pagpopoon kan labanan kan hade kan amihanan asin hade kan timog?

¹⁷ Sa pagpopoon kan labanan, an daga nin Juda sakop kan hade kan timog. Poon kaidtong mga 320 B.C.E., inimpluwensiahan ni Tolomeo I an mga Judio na magduman sa Egipto bilang mga kolonisador. Nag-oswag an sarong kolonya nin mga Judio sa Alejandria, na duman inestablisar ni Tolomeo I an sarong bantog na libreriya. An mga Judio sa Juda nagdanay na nasa kontrol kan Tolemaicong Egipto, an hade kan timog, sagkod kan 198 B.C.E.

18, 19. Sa pag-agi nin panahon, paano an duwang magkaribal na hade luminaog sa sarong “maninigong areglo”?

¹⁸ May labot sa duwang hade, ihinula kan anghel: “Sa katapusan nin nagkapirang taon makikialyansa sinda sa lambang saro, asin an mismong aking babae kan hade kan timog maduman sa hade kan amihanan tangani na gumibo nin maninigong areglo. Alagad dai magdadanay sa babae an kapangyarihan kan saiyang takyag; asin an hade dai matagal, ni an saiyang takyag; asin an babae isusuko, sia mismo, asin an mga nagdara sa saiya, asin sia na nagpangyari kan saiyang pagkamundag, patin an nagpapakosog sa saiya sa mga panahon na iyan.” (Daniel 11:6) Paano ini nangyari?

¹⁹ Dai tinawan nin atension kan hula an aki asin kasalihid ni Seleuco I Nicator, si Antioco I, ta sia dai nakiguerra nin desidido tumang sa hade kan timog. Alagad an kasalihid nia, si Antioco II, nakiguerra nin haloy tumang ki Tolomeo II, an aki ni Tolomeo I. Si Antioco II asin si Tolomeo II iyo an hade kan amihanan asin hade kan timog. Si Antioco II kasal ki Laodice, asin may aki sinda na an ngaran Seleuco II, mantang si Tolomeo II may aking babae na an ngaran Berenice. Kan 250 B.C.E., an duwang hadeng ini luminaog sa sarong “maninigong areglo.” Bilang bayad sa alyansang ini, diniborsio ni Antioco II an agom niang si Laodice asin pinakasalan si Berenice, “an mismong aking babae kan hade kan timog.” Ki Berenice, sia nagkaaki nin magigin kasalihid sa trono nin Siria imbes na an mga aki ni Laodice.

20. (a) Paano dai nagtagal an “takyag” ni Berenice? (b) Paano isinuko si Berenice, “an mga nagdara sa saiya,” asin “an nagpapakosog sa saiya”? (c) Siisay an nagin hade kan Siria kan mawara na ki Antioco II an “saiyang takyag,” o kapangyarihan?

²⁰ An “takyag,” o nagsusuportar na kapangyarihan, ni Berenice iyo an saiyang ama, si Tolomeo II. Kan ini magadan kan 246 B.C.E., ‘dai nagdanay sa saiya an kapangyarihan kan saiyang takyag’ kun dapit sa saiyang agom. Hinaboan sia ni Antioco II, pinakasalan liwat kaini si Laodice, asin ninombrahan na kasalihid nia an aki ninda ni Laodice. Siring sa plano ni Laodice, ginadan si Berenice asin an saiyang aki. Minalataw na an mga bantay na nagdara ki Berenice haleng Egipto pasiring sa Siria—“an mga nagdara sa saiya”—iyan man an naabtan. Hinilo pa ngani ni Laodice si Antioco II, asin sa siring, “an saiyang takyag,” o kapangyarihan, ‘dai man nagtagal.’ Huli kaini, an ama ni Berenice—“sia na nagpangyari kan saiyang pagkamundag”—asin an agom niang Sirio—na temporaryong ‘nagpakosog’ sa saiya—pareho nagadan. Nawalat kaini si Seleuco II, an aki ni Laodice, bilang hade kan Siria. Ano an magigin reaksion digdi kan masunod na hadeng Tolemaico?

IBINALOS NIN SARONG HADE AN PAGGADAN SA TUGANG NIANG BABAE

21. (a) Siisay an “saro na gikan sa supang” kan “mga gamot” ni Berenice, asin paano sia ‘tuminindog’? (b) Paano si Tolomeo III ‘nagduman tumang sa kuta kan hade kan amihanan’ asin nanggana tumang sa saiya?

²¹“An saro na gikan sa supang kan mga gamot kan babae matindog nanggad sa saiyang posisyon,” sabi kan anghel, “asin sia maduman sa puersa militar asin maduman tumang sa kuta kan hade kan amihanan asin mahiro nanggad tumang sa sainda patin manggagana.” (Daniel 11:7) “An saro na gikan sa supang” kan mga magurang ni Berenice, o “mga gamot,” iyo an saiyang tugang na lalaki. Kan magadan an saiyang ama, sia ‘tuminindog’ bilang an hade kan timog, si Faraon Tolomeo III nin Egipto. Tolos-tolos na sia nagpoon na ibalos an paggadan sa tugang niang babae. Nagmamartsa tumang ki Hadeng Seleuco II kan Siria, na ginamit ni Laodice sa paggadan ki Berenice asin sa aki kaini, sia nagduman tumang sa “kuta kan hade kan amihanan.” Binihag ni Tolomeo III an nakukutaan na kabtang nin Antioquia asin ginadan si Laodice. Binabagtas pasirangan an sakop kan hade kan amihanan, sia nanalakat sa Babilonya asin nagmartsa pasiring sa India.

22. Ano an ipinuli sa Egipto ni Tolomeo III, asin taano ta “sa laog nin nagkapirang taon sia mismo marayo sa hade kan amihanan”?

²² Ano an sumunod na nangyari? Sinasabi sa sato kan anghel nin Dios: “Asin sia maduman man sa Egipto dara an saindang mga dios, dara an saindang minoldeng mga imahen, dara an saindang kawiliwiling mga bagay na pirak asin bulawan, asin dara an mga bihag. Asin sa laog nin nagkapirang taon sia mismo marayo sa hade kan amihanan.” (Daniel 11:8) Labing 200 na taon bago kaini, si Hadeng Cambises II kan Persia kinongkistar an Egipto asin ipinuli an mga dios nin Egipto, “an saindang minoldeng mga imahen.” Sinalakat an dating kabisera kan hade sa Persia na Susa, nabawi ni Tolomeo III an mga dios na ini asin dinara sindang “bihag” pasiring sa Egipto. Ipinuli man nia bilang mga sinamsaman sa pakikiguerra an kadakol na ‘kawiliwiling bagay na pirak asin bulawan.’ Huling kinaipuhan na papondohon an rebelyon sa sadiri niang nasyon, si Tolomeo III ‘ruminayo sa hade kan amihanan,’ na dai na sia pinerwisyo pa.

BUMINALOS AN HADE KAN SIRIA

23. Taano an hade kan amihanan ta ‘nagbalik sa sadiri niang daga’ pagkalaog sa kahadean kan hade kan timog?

²³ Ano an reaksion kan hade kan amihanan? Sinabi ki Daniel: “Sia talagang malaog sa kahadean kan hade kan timog asin mabalik sa sadiri niang daga.” (Daniel 11:9) An hade kan amihanan—si Hadeng Seleuco II kan Siria—buminalos. Linaog nia an “kahadean,” o rona, kan Egipciong hade kan timog alagad ta sia nadaog. Kaiba an kadikit na sanang natatada sa saiyang hukbo, si Seleuco II ‘nagbalik sa sadiri niang daga,’ na suminibog sa kabisera nin Siria na Antioquia kaidtong mga 242 B.C.E. Kan sia magadan, suminalihid sa saiya an aki niang si Seleuco III.

24. (a) Ano an nangyari ki Seleuco III? (b) Paano si Hadeng Antioco III kan Siria ‘nagdatong asin buminaha patin nag-agi’ sa sakop kan hade kan timog?

²⁴ Ano an ihinula may labot sa aki ni Hadeng Seleuco II kan Siria? Sinabi kan anghel ki Daniel: “Ngonyan kun manongod sa saiyang mga aki, pupukawon ninda an saindang sadiri asin talagang titiponon an sarong kadaklan nin darakulang puersa militar. Asin sa pagdatong sia madatong nanggad asin mabaha patin maagi. Alagad sia mabalik, asin pupukawon nia an saiyang sadiri sagkod sa saiyang kuta.” (Daniel 11:10) Tinapos nin pag-asesinar an pagreynar ni Seleuco III na mayo pang tolong taon. An tugang nia, si Antioco III, suminalihid sa saiya sa trono nin Siria. An aking ini ni Seleuco II nagtipon nin darakulang hukbo para sa pagsalakay sa hade kan timog, na kaidto iyo na si Tolomeo IV. An bagong Siriong hade kan amihanan nagin mapanggana tumang sa Egipto asin nabawi an puerto nin Seleucia, an probinsia nin Cele-Siria, an mga siudad nin Tiro asin Tolemais, patin hararaning banwaan. Dinaog nia nin biyo an sarong hukbo ni Hadeng Tolomeo IV asin sinakop an dakol na siudad nin Juda. Kan tigsoli nin 217 B.C.E., si Antioco III naghale sa Tolemais asin nagpaamihanan, “sagkod sa saiyang kuta” sa Siria. Alagad ta may nagdadangadang na pagbago.

NABALIKTAD AN MGA PANGYAYARI

25. Saen nakahampang sa ralaban ni Tolomeo IV si Antioco III, asin ano an ‘itinao sa kamot’ kan Egipciong hade kan timog?

²⁵ Kapareho ni Daniel, galaga kitang naghihinanyog mantang sunod na ihinuhula kan anghel ni Jehova: “Papapaiton kan hade kan timog an boot nia asin sia maduman asin makikilaban sa saiya, an boot sabihon, sa hade kan amihanan; asin patitindogon nia nanggad an sarong dakulang kadaklan, asin an kadaklan talagang itatao sa kamot kan sarong iyan.” (Daniel 11:11) Kaiba an 75,000 na soldados, an hade kan timog, si Tolomeo IV, nagpaamihanan tumang sa kalaban. An Siriong hade kan amihanan, si Antioco III, may tinipon na “dakulang kadaklan” nin 68,000 tanganing tumindog tumang sa saiya. Alagad “an kadaklan” ‘itinao sa kamot’ kan hade kan timog sa ralaban sa baybayon na siudad nin Rafia, harani sana sa linderos nin Egipto.

26. (a) Anong “kadaklan” an dinara kan hade kan timog sa ralaban sa Rafia, asin ano an kondisyones kan tratado sa katoninongan na ginibo duman? (b) Paano si Tolomeo IV ‘dai ginamit an saiyang makosog na posisyon’? (c) Siisay an sumunod na nagin hade kan timog?

²⁶ Nagpapadagos an hula: “Asin an kadaklan dadarahon nanggad. An saiyang puso magpapalangkaw, asin talagang papabagsakon nia an manampulong ribo; alagad dai nia gagamiton an saiyang makosog na posisyon.” (Daniel 11:12) ‘Dinara’ ni Tolomeo IV, an hade kan timog, sa kagadanan an 10,000 na Siriong soldados sa impanteriya saka 300 na nasa kabalyeriya asin dinarang bilanggo an 4,000. Dangan guminibo nin tratado an mga hade na oyon dian nagdanay ki Antioco III an saiyang puerto nin Siria na Seleucia alagad nawara sa saiya an Fenicia asin Cele-Siria. Huli sa kapangganahan na ini, an puso kan Egipciong hade kan timog ‘nagpalangkaw,’ nangorogna tumang ki Jehova. An Juda nagdanay na nasa kontrol ni Tolomeo IV. Minsan siring, dai nia ‘ginamit an saiyang makosog na posisyon’ tanganing pasundan an saiyang kapangganahan tumang sa Siriong hade kan amihanan. Imbes, si Tolomeo IV namuhay nin marigsok, asin an singko anyos niang aki, si Tolomeo V, nagin an sumunod na hade kan timog nagkapirang taon bago nagadan si Antioco III.

NAGBALIK AN PARAAPROBETSAR

27. Paano an hade kan amihanan nagbalik “sa katapusan kan mga panahon” tanganing mabawi an teritoryo sa Egipto?

²⁷ Huli sa gabos na pambihirang gibo nia, si Antioco III inapod na Antiocong Dakula. Manongod sa saiya, sinabi kan anghel: “An hade kan amihanan mabalik asin maandam nin sarong kadaklan na mas dakula kisa naenot; asin sa katapusan kan mga panahon, na nagkapirang taon, sia madatong, na ginigibo iyan kaiba an sarong dakulang puersa militar asin dara an kadakol na rogaring.” (Daniel 11:13) An “mga panahon” na ini 16 o labi pang taon pakalihis na nadaog kan mga Egipcio an mga Sirio sa Rafia. Kan an aki pang si Tolomeo V magin hade kan timog, tuminulak si Antioco III kaiba an “sarong kadaklan na mas dakula kisa naenot” tanganing mabawi an mga teritoryo na nadaog sa saiya kan Egipciong hade kan timog. Sa katuyohan na iyan, nakisaro sia nin puersa ki Hadeng Felipe V kan Macedonia.

28. Ano an mga problema kan hoben na hade kan timog?

²⁸ An hade kan timog may mga problema man sa saiyang kahadean. “Sa mga panahon na iyan dakol an matindog tumang sa hade kan timog,” sabi kan anghel. (Daniel 11:14a) Talagang dakol an ‘tuminindog tumang sa hade kan timog.’ Apuera sa pag-atubang sa mga hukbo ni Antioco III asin kan kaalyado niang Macedonio, an hoben na hade kan timog napapaatubang sa mga problema sa sadiri niang lugar sa Egipto. Huli ta an nag-aataman sa saiya, si Agatocles, na namahala sa ngaran nia, arogante an pagtratar sa mga Egipcio, dakol an nagrebelde. Idinugang kan anghel: “Asin an mga aki nin mga parahabon na kabilang sa saimong banwaan, sa parte ninda, madadara tanganing pagmaigotan na magin totoo an sarong bisyon; asin sinda masisingkog.” (Daniel 11:14b) Dawa an nagkapira sa banwaan ni Daniel nagin “mga aki nin mga parahabon,” o rebolusyonaryo. Alagad an ano man na “bisyon” kan siring na mga Judio na taposon an pagdominar kan mga Hentil sa saindang dagang tinuboan bakong totoo, asin sinda masalto, o “masisingkog.”

29, 30. (a) Paano an “mga takyag kan timog” suminuko sa pananalakay hale sa amihanan? (b) Paano an hade kan amihanan ‘tuminindog sa daga kan Dekorasyon’?

²⁹ Ihinula pa kan anghel ni Jehova: “An hade kan amihanan madatong asin mapatindog nin kuta na pansalikop patin talagang bibihagon an sarong siudad na may mga kuta. Asin kun manongod sa mga takyag kan timog, an mga iyan dai makatitindog, ni an banwaan kan saiyang mga pinili; asin dai magkakaigwa nin kapangyarihan tanganing magdanay na nagtitindog. Asin an sarong minadatong tumang sa saiya magibo kan segun sa kabotan nia, asin mayo nin matindog sa atubangan nia. Asin sia matindog sa daga kan Dekorasyon, asin magkakaigwa nin pagpoho sa saiyang kamot.”—Daniel 11:15, 16.

³⁰ An mga puersa militar sa pangengenot ni Tolomeo V, o “mga takyag kan timog,” suminuko sa pananalakay hale sa amihanan. Sa Paneas (Cesarea ni Felipe), inalaw ni Antioco III si Heneral Scopas nin Egipto asin an 10,000 na piling tawohan, o “mga pinili,” pasiring sa Sidon, “sarong siudad na may mga kuta.” Duman si Antioco III ‘nagpatindog nin kuta na pansalikop,’ na binihag an puertong iyan nin Fenicia kan 198 B.C.E. Sia guminawe “segun sa kabotan nia” huli ta an mga hukbo kan Egipciong hade kan timog dai nakatindog sa atubangan nia. Dangan si Antioco III nagmartsa tumang sa Jerusalem, an kabisera kan “daga kan Dekorasyon,” an Juda. Kan 198 B.C.E., nabalyohan an nagdodominar sa Jerusalem asin Juda hale sa Egipciong hade kan timog pasiring sa Siriong hade kan amihanan. Asin si Antioco III, an hade kan amihanan, nagpoon na ‘tumindog sa daga kan Dekorasyon.’ May “pagpoho sa saiyang kamot” para sa gabos na nagkokontrang Judio asin Egipcio. Gurano kahaloy na magigibo kan hade kan amihanan na ini an gusto nia?

PINANGALADAN NIN ROMA AN PARAAPROBETSAR

31, 32. Taano an hade kan amihanan ta suminagkod sa paggibo nin “maninigong pakikikondisyon” sa katoninongan sa hade kan timog?

³¹ Itinatao sa sato kan anghel ni Jehova an simbag na ini: “Saiyang [an hade kan amihanan] marigon na iaatubang an saiyang lalauogon tanganing paduman dara an puersa kan bilog niang kahadean, asin magkakaigwa nin maninigong pakikikondisyon sa saiya; asin sia mahiro nin epektibo. Asin mapadapit sa aking babae nin kababaehan, itotogot sa saiya na ini laglagon. Asin ini dai matindog, asin dai ini magpapadagos na saiya.”—Daniel 11:17.

³² An hade kan amihanan, si Antioco III, ‘marigon na iinatubang an saiyang lalauogon’ na dominaron an Egipto “dara an puersa kan bilog niang kahadean.” Alagad ta an nasagkodan nia paggibo nin “maninigong pakikikondisyon” sa katoninongan ki Tolomeo V, an hade kan timog. Huli sa mga kahagadan nin Roma binago ni Antioco III an saiyang plano. Kan sia saka si Hadeng Felipe V kan Macedonia magkontsaba tumang sa hoben pang hade kan Egipto tangani na sakopon an mga teritoryo kaini, an mga nag-aataman ki Tolomeo V naghagad nin proteksion sa Roma. Inaaprobetsaran an oportunidad na mapahiwas an impluwensia kaiyan, ipinaheling kan Roma an kosog kaiyan.

33. (a) Ano an mga kondisyon sa katoninongan sa pag-oltanan ni Antioco III asin Tolomeo V? (b) Ano an katuyohan kan pag-agoman ni Cleopatra I asin Tolomeo V, asin taano ta naprakaso an pakana?

³³ Pinirit kan Roma, dinara ni Antioco III an mga kondisyon sa katoninongan sa hade kan timog. Imbes na isuko an kinongkistar na mga teritoryo, siring sa hinagad kan Roma, plinano ni Antioco III na ibalyo iyan sa ngaran paagi sa pagpakasal kan aki niang babae na si Cleopatra I—an “aking babae nin kababaehan”—ki Tolomeo V. An mga probinsia na kabale an Juda, an “daga kan Dekorasyon,” itatao bilang dote kaini. Minsan siring, sa kasal kan 193 B.C.E., dai itinogot kan hade kan Siria na mapaki Tolomeo V an mga probinsiang ini. Ini politikal na pag-agoman, na ginibo tangani na ipasakop an Egipto sa Siria. Alagad ta naprakaso an pakana ta si Cleopatra I ‘dai nagpadagos na saiya,’ ta sa huri ini nakikampi sa saiyang agom. Kan magkaguerra si Antioco III asin an mga Romano, an Egipto nakikampi sa Roma.

34, 35. (a) Sa anong “mga daga sa gilid nin dagat” isinalingoy kan hade kan amihanan an saiyang lalauogon? (b) Paano tinapos kan Roma “an pag-olog-olog” hale sa hade kan amihanan? (c) Paano nagadan si Antioco III, asin siisay an suminunod na hade kan amihanan?

³⁴ Sa pagtaram manongod sa mga pagkadaog kan hade kan amihanan, idinugang kan anghel: “Asin isasalingoy nia [ni Antioco III] an saiyang lalauogon sa mga daga sa gilid nin dagat asin talagang bibihagon nia an dakol. Asin paoontokon nin sarong komandante [an Roma] para sa saiya man sana [an Roma] an pag-olog-olog hale sa saiya, tangani na an saiyang pag-olog-olog [an hale ki Antioco III] mawara na. Iyan papabalikon nia [kan Roma] sa sarong iyan. Asin isasalingoy nia [ni Antioco III] an saiyang lalauogon sa mga kuta kan sadiri niang daga, asin sia masisingkog nanggad asin mapupukan, asin dai sia makukua.”—Daniel 11:18, 19.

³⁵ An “mga daga sa gilid nin dagat” iyo an sa Macedonia, Grecia, asin Asia Minor. Nagkaguerra sa Grecia kan 192 B.C.E., asin naagyat si Antioco III na paduman sa Grecia. Dai nagustohan an mga paghihingoa kan hade kan Siria na bihagon duman an dugang pang mga teritoryo, an Roma pormal na nagdeklarar nin pakikiguerra sa saiya. Sa Termopilai nadaog sia nin Roma. Mga sarong taon pagkadaog sa ralaban nin Magnesia kan 190 B.C.E., kinaipuhan na isuko nia an gabos na yaon sa Grecia, Asia Minor, asin sa mga lugar sa solnopan kan Kabukidan nin Tauro. An Roma naghagad nin magabat na multa asin inestablisar an pagdominar kaiyan sa Siriong hade kan amihanan. Inalaw sa Grecia saka Asia Minor asin nawara na an haros gabos niang armada, si Antioco III ‘isinalingoy an saiyang lalauogon sa mga kuta kan sadiri niang daga,’ an Siria. An mga Romano ‘pinabalik sa saiya an saiyang pag-olog-olog tumang sa sainda.’ Nagadan si Antioco III mantang pinoprobaran na habonan an sarong templo sa Elimais, Persia, kan 187 B.C.E. Sa siring, sia ‘napukan’ sa kagadanan asin an suminalihid sa saiya an aki niang si Seleuco IV, an suminunod na hade kan amihanan.

NAGPAPADAGOS AN LABANAN

36. (a) Paano hiningoa kan hade kan timog na ipagpadagos an pagdinaogan, alagad ta ano an nangyari sa saiya? (b) Paano napukan si Seleuco IV, asin siisay an suminalihid sa saiya?

³⁶ Bilang an hade kan timog, hiningoa ni Tolomeo V na makua an mga probinsia na napasaiya kutana bilang dote ni Cleopatra, alagad ta tinapos nin hilo an saiyang mga paghihingoa. An suminalihid sa saiya si Tolomeo VI. Kumusta man si Seleuco IV? Huling nagkakaipo nin kuarta na ibabayad sa magabat na multa na utang sa Roma, isinugo nia an tesurero niang si Heliodoro na agawon an mga kayamanan na sinasabing nasasaray sa templo sa Jerusalem. Huling minamawot an trono, ginadan si Seleuco IV ni Heliodoro. Minsan siring, an pinatukaw sa trono ni Hadeng Eumenes kan Pergamo asin kan tugang niang si Atalo iyo an tugang kan ginadan na hade na si Antioco IV.

37. (a) Paano hiningoa ni Antioco IV na ipaheling na sia mas poderoso kisa ki Jehova Dios? (b) Ano an ibinunga kan paglapastangan ni Antioco IV sa templo sa Jerusalem?

³⁷ Hiningoa kan bagong hade kan amihanan, si Antioco IV, na ipaheling na sia mas poderoso kisa sa Dios paagi sa pagprobar na pohoon an areglo ni Jehova sa pagsamba. Tinutumangan si Jehova, idinusay nia an templo sa Jerusalem ki Zeus, o Jupiter. Kan Disyembre 167 B.C.E., tinindog an sarong paganong altar sa ibabaw kan dakulang altar sa patyo kan templo na duman idinolot ki Jehova an aroaldaw na dolot na tinotong. Pakalihis nin sampulong aldaw, idinolot sa paganong altar an sarong atang ki Zeus. An paglapastangan na ini nagbunga nin Judiong rebelyon sa pangengenot kan mga Macabeo. Tolong taon na nakipaglaban sa sainda si Antioco IV. Kan 164 B.C.E., sa anibersaryo kan paglapastangan, an templo idinusay liwat ki Jehova ni Judas Macabeo asin iinintrodusir an kapiestahan nin pagdusay—an Hanuka.—John 10:22.

38. Paano natapos an pamamahala kan mga Macabeo?

³⁸ An mga Macabeo guminibo gayod nin pakitratado sa Roma kan 161 B.C.E. asin nag-establisar nin sarong kahadean kan 104 B.C.E. Alagad nagpadagos an dai pagkakaoyon ninda asin kan Siriong hade kan amihanan. Sa katapustapusi, inapod an Roma na mag-interbenir. Binihag ni Heneral Ginayo Pompeo nin Roma an Jerusalem kan 63 B.C.E. pakalihis nin tolong bulan na pagsalikop. Kan 39 B.C.E., ninombrahan kan Senado nin Roma si Herodes—sarong Edomita—na magin hade kan Judea. Tinapos an pamamahala kan mga Macabeo, sinakop nia an Jerusalem kan 37 B.C.E.

39. Paano kamo nakinabang sa pag-estudyar sa Daniel 11:1-19?

³⁹ Nakapupukaw nanggad sa boot na maheling na detalyadong naotob an enot na kabtang kan hula manongod sa duwang hade na naglalaban! Tunay nanggad, nakaoogma nanggad na aninawon an kasaysayan nin mga 500 na taon pakatawan ki Daniel kan makahulang mensahe asin mamidbid an mga namamahala na nasa mga posisyon kan hade kan amihanan asin hade kan timog! Minsan siring, nababago an politikal na midbidan kan duwang hadeng ini mantang nagpapadagos an ralaban sa pag-oltanan ninda sa bilog na panahon na si Jesu-Cristo yaon sa daga asin sagkod sa satong aldaw. Paagi sa pagpareho kan historikong mga pangyayari sa nakapupukaw nin interes na mga detalye na ihinayag sa hulang ini, mamimidbid niato an duwang hadeng ini na naglalaban.

[Tsart sa pahina 26]

MGA HADE SA DANIEL 11:5-19

Daniel 11:5 Seleuco I Nicator Tolomeo I

Daniel 11:7-9 Seleuco II Tolomeo III

Daniel 11:10-12 Antioco III Tolomeo IV